1. Í.Àëòàíõóÿã
̪Íê ÁÎË
ÖÀÀÑ ÁÈØ
Ìîíãîë÷óóä áîë àìüäðàëûí óõààíòàé àðä
ò¿ìýí. Ìîíãîë õ¿í ãýõýýð çàëõóó õîéðãî, öàã
áàðüäàããã¿é, èòãýë äààäàãã¿é ãýýä ººëººä
ýõýëäýã òîäîðõîéëîëò áîë öººíõèéí ãàæãèéã
îëîíõîä íÿëçààñàí õýòð¿¿ëýë. Þìíû ãîëûã
ýíãèéí ¿ãýýð îíîæ õýëäýã, àëèâàà ç¿éëèéã
îëîí òàëààñ íü ýðãýö¿¿ëæ ÷àääàã, àñóóäàëä
íóðóóòàé õ¿ëýýöòýé õàíääàã, îíîõã¿é îíîë
ÿðüæ öýöýðõýæ ñóóãàà óëñ òºð÷èéí ñàíààã
îíîñîí ãàíö ¿ãýýð ¸ãººäººä õýë÷èõäýã öºëõ
óõààíòàé õ¿í áèäíèé ìîíãîë÷óóäûí äóíä
öººíã¿é.
73

2. ÍÈÉÒËÝË
Ãóäìààð àëõàæ áóé íýãýí “ìºí㺠÷ ºíººäºð
öààñ áîëæ äýý” ãýæ õýëýõèéã òà áèøã¿é
ñîíññîí áàéõ. Ìàãàäã¿é òà ººðºº ÷ ýíý
¿ãèéã õýëæ áàéñàí áàéõ. Çàðèìäàà õºäºº
îðîí íóòãààð ÿâæ, íàñòàí áóóðëóóäòàé õóó÷
õººð÷ ñóóõàä “ìºí㺠ìºí㺠øèã áàéõàä”,
“ìºí㺠÷àíãà áàéõàä” ãýæ ÿðèõ íü îëîíòîî.
¯íýõýýð “ìºí㺔 ãýäýã ñýäâèéã ÿðèõã¿éãýýð
ýäèéí çàñãèéí õóâüñãàë, øèíý÷ëýëèéí
òóõàé õýëýëöýõ áîëîìæã¿é þì.
Àëèâàà óëñûí ýäèéí çàñàã, õºãæèë
äýâøëèéí áîäèò õýìæ¿¿ð íü ìºíãºí
äýâñãýðò áîëäîã. Õàìãèéí ýíãèéí æèøýý
ÿðèõàä Àìåðèê õ¿í 100 äîëëàðòàé äýëã¿¿ðò
îðîîä íýã äîëîî õîíîã õýðýãëýõ õ¿íñíèéõýý
á¿òýýãäýõ¿¿íèéã öóãëóóëààä ãàðäàã. Ãýòýë
ìàíàéä 100 òºãðºãòýé äýëã¿¿ðò îðâîë 2
øèðõýã áîõü àâààä ë ãàðíà. Ýíý ýíãèéí
õàðüöóóëàëòûí öààíà á¿õýë á¿òýí ýäèéí
çàñãèéí ñèñòåìèéí ñóëðàë, ãàæóóäàë,
õîöðîãäîë õàðàãäàíà.
Àëèâàà óëñ îðîí ýäèéí çàñãàà õºãæ¿¿ëýõèéí
òóëä ººðèéí ìºíãºí òýìäýãòèéã ¿íý öýíòýé
áàéëãàõ ÿâäëûã ýðõýìä ¿çäýã. Òýãýõýýð
ìîíãîë÷óóä áèä ÷ õàìãèéí èõýýð àíõààðàõ
¸ñòîé ç¿éë áîë ìîíãîë òºãðºãºº ¿íý öýíýòýé
áàéëãàõ ÿâäàë þì. ªíãºðñºí æèë çàðèì
ýäèéí çàñàã÷èä ìîíãîë òºãðºãèéí ýðèí
¿å èðëýý, òºãðºã äýëõèéí øèëäýã âàëþò
áîëëîî ãýæ èõ ë áàðäàì ñ¿ðæèí ìýäýýëæ
áàéëàà. Ìýäýýæ ýíý ñàéõàí õýðýã. Ãýòýë
ºíäºð õàíøòàé ìºíãºòýé áîëîîä ò¿¿íèéã
çîõèöóóëàõ ñóóðü ìåõàíèçì ñóë, ìàêðî
ýäèéí çàñãèéí àñóóäàë áàéõ ¸ñòîé ñòàíäàðò
74

3. ̺í㺠áîë öààñ áèø
ò¿âøèíäýý õ¿ðýõã¿é áîë ýöýñòýý íèëýýä òîì
ýðñäýëòýé ó÷ðàõ àþóëòàé. Òýãâýë ìàíàéä
òèéì ñòàíäàðò ò¿âøíèéã õàíãàñàí, ýð¿¿ë
ñàðóóë ýäèéí çàñãèéí ¿ç¿¿ëýëò äààí÷ àëãà.
Ñ¿¿ëèéí ãóðâàí æèë çàñãèéí ãàçàðò àæèëëàæ
áàéõàä, ò¿¿íýýñ ºìíº ñàíãèéí ñàéäààð
÷ àæèëëàæ áàéõàä õóâü õ¿íèéõýý õóâüä
õàìãèéí èõ áîäîæ òýìöýæ, ñàíàà çîâíèæ
ÿâñàí ç¿éë áîë èíôëÿö. Èðãýí á¿ð óëñ îðîíä
íü èíôëÿö áàãà, ìºí㺠íü ìºí㺠øèã áàéõûã
õ¿ñäýã. Ãýâ÷ áîäèò áàéäàë äýýð áèäíèé ýíý
õ¿ñýë ýñðýãýýðýý ÿâààä áàéíà. Ýíý òàëààð
ñàíàà îíîîãîî èëýðõèéëæ, ººðñäèéí äóó
õîîëîéã íèéãýìä õ¿ðãýæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ
öººíã¿é áàéäàã. Òýãýõýýð ÷óõàì ÿàãààä óã
àñóóäàë èéì òîì áýðõøýýë áîëñîí, áîëîîä
áàéãàà, ýíý ýìãýãèéã èðýýä¿éä ÿàæ àíàãààõ
òàëààð íóõàöòàé áîäîõ íü ÷óõàë þì.
Ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîã áèå ìàõáîäòîé
õàðüöóóëáàë õóâèéí ºì÷ íü ç¿ðõ, ýä áàÿëàã
íü öóñ þì. Õàðèí óã öóñûã ýðãýëä¿¿ëýõ çàì
áîëæ áàéãàà ñóäàñ íü ìºí㺠áàéäàã.
ªíººäðèéí áèäíèé õàìãèéí òîì ýíä¿¿ðýë
áîë ñóäàñ áîëñîí ìºí㺺 öóñ áîëñîí
ýä áàÿëàãòàéãàà õîëüæ õóòãàäàã àëäàà.
¯íýõýýð áèä çîõèñòîé ñòàíäàðòûã áàðüÿ
ãýâýë ýíý ýíä¿¿ðëýýñýý ñàëæ, ìºíãèéã
åð人 ë ñîëèëöîîíû õýðýãñýë áîëîõ öààñ
ãýäãèéã óõàìñàðëàõ ÿâäàë þì. Õàðèí
æèíõýíý áàÿëàã áîë çàõ çýýëèéí ýðãýëòýíä
õºâºð÷ áàéãàà ýä ìàòåðèàë, ¿éë÷èëãýý þì.
Äàõèí õýëýõýä ìºí㺠áîë áàÿëàã áèø. Ãýâ÷
ò¿¿íèé ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, äàâóó òàë ¿íýõýýð èõ.
75

4. ÍÈÉÒËÝË
Áàðàà òàâààð, ýä õºðºíãº, àæèë õºäºëìºð,
¿éë÷èëãýýã øóóä ìºí㺺ð îðëóóëíà ãýäýã íü
õ¿í òºðºëõòºíèé íýýæ îëñîí ÷óõàë îëîëòûí
íýã þì. ̺í㺺ð àñàð èõ áýðõøýýëèéã
õÿëáàð çîõèöóóëæ ÷àäàæ áàéíà. ̺íãº
áàéõã¿éñýí áîë öàëèíãàà àâëàà ãýýä ºäºð
á¿ð ë õîíèíû íýã ãóÿ, ýñâýë õýäýí êã áóäàà,
¿ã¿é áîë ãóòàë òýâðýýä ãàð÷ áàéíà ãýæ
áîäâîë ÿìàð èíýýäòýé áàéõ âý.
̺íãèéã öààñàí äýâñãýðò õýëáýðýýð
õýðýãëýõ áîëñíîîð àâ÷ ÿâàõàä àâñààðõàí,
õóðèìòëàë ¿¿ñãýõýä äàâóó òàëûã áèé
áîëãîñîí áèëýý. Ò¿¿íèé áàñ íýã îíöãîé
äàâóó òàë íü ñîëèëöîî þì.
Àéëä ìàøèí áàéëàà ãýæ áîäú¸. Àéë ë
áîëñîí õîéíî ãóðèë õýðýãòýé áîëëîî.
Ìàøèíàà øóóä ãóðèëààð ñîëüæ áîëîõ íü
ìýäýýæ. Èíãýõèéí òóëä ìàøèíàà õóâààõ
õýðýãòýé. Øóóäàé ãóðèë àâàõ ãýæ áàéíà
ãýýä ìàøèíàà õºðººãººð õóâààëòàé áèø.
Èéì ¿åä ìàøèíûã õóâààõ õàìãèéí îíöãîé
õýðýãñýë áîë ìºí㺠þì. ̺í㺺ð ìàøèíûã
õýä ÷ õóâààæ, áàñ íèéë¿¿ëæ áîëíî. Èéì
õýðýãñëèéã ÿìàð ÷ õóãàöààíä, þóãààð ÷
ñîëüæ áîëíî.
̺íãºíèé ã¿éöýòãýæ ÷àäàõ áàñ íýãýí ÷óõàë
÷àäâàð áîë õàäãàëàìæ þì. Äàðàà æèë
èäíý ãýæ õýäýí ìºõººëäºñ, áÿëóó, æèìñ,
ãóðèë áóäàà àâààä çîîðèíä õýð óäààí
õàäãàëàõ áèëýý. Ãàçàð, áàéøèí, ìàøèí
ãýýä òîìîîõîí õºðºí㺠÷ ÿëãààã¿é. Òèéìýýñ
õ¿í á¿ðò ìºí㺠ãýã÷ ç¿éëèéã õàäãàëàõ íü
èë¿¿ õÿëáàð. Ñ¿¿ëèéí ¿åä êàðòûí ñèñòåì
íýâòýðñíýýð ºäºð òóòìûí ã¿éëãýýíä áýëýí
ìºíãºíèé ¿¿ðýã áàãàñ÷, ìºí㺠ãýã÷ ç¿éë ÿíç
76

5. ̺í㺠áîë öààñ áèø
á¿ðèéí õýëáýðòýé áîëæ õóâèðñààð áàéíà.
̺í㺠ãýäýã ººðºº èéì ë ãàéõàìøèãòàé
ýä. Ãýâ÷ ìºíãºíèé äàâóó òàëûã îíöãîéëæ
äóðäààä ò¿¿íèé ìºí ÷àíàðûã á¿ðýí îéëãîíî
ãýâýë õóäàë. Òèéìýýñ ìºí㺠ãýæ ÷óõàì ÿìàð
óõàãäàõóóíûã õýëäýã òóõàéä òîâ÷õîí ºã¿¿ëüå.
Åðººñ þìíû óòãà ó÷ðûã á¿ðýí òàéëúÿ ë ãýæ
áàéãàà áîë ýíãèéí áîëîâ÷ ¿íýí ò¿¿õèéã íü
çààâàë ñºõºõ ¸ñòîé. Èíãýæ àëèâàà àñóóäëûã
ýõíýýñ íü á¿ðýí ã¿éöýä ñóäàëæ øèéäýë
ãàðãàõ íü øèíæëýõ óõààíû ñàëáàðò àðâàí
òàâàí æèë àæèëëàæ áàéñàí òýð ë ¿åýñ áèé
áîëñîí òºëºâøèë áèëýý.
̺í㺠ãýäýã ñýäýâ ýíãèéí áîëîâ÷ àñàð
ã¿í, óéòãàðòàé áîëîâ÷ ìàø ñîíèðõîëòîé
ñýäýâ. Õ¿í òºðºëõòºí àíõ ìºíãèéã òàìõèàð
îðëóóëæ ýõýëñýí ò¿¿õòýé. ªºðººð õýëáýë,
áàðàà òàâààðàà ñîëèëöîõûí òóëä òàìõè
ò¿¿íèé ¿íý öýíèéí èëýðõèéëýë áîëæ
áàéñàí ãýñýí ¿ã. Óãòàà íýã õîíü 10 êã
òàìõè, íýã àÿãà 500 ãð òàìõè ãýõ ìýò.
Ãýâ÷ òàìõè íü àìàðõàí ìóóäàõ, îâîð
õýìæýý õýò èõ, õóóðàì÷ààð õèéõýä õÿëáàð
çýðýã ýðñäýëòýé òóë ìºíãº, àëò ãýõ ìýò
áàéãàëèéí õîâîð ìåòàëûã õýðýãëýýíä
îðóóëæýý. Ò¿¿õèéí ÿâöàä ýíý ïðîöåññ
óëàì õºãæèæ, òýäãýýð õîâîð ìåòàëûã
õýëáýðæ¿¿ëñýí çîîñîí ìºí㺠ãàðãàñàí
áàéíà. Ãýâ÷ íýã òàëààñ àëò ìºí㺠íü
îâîð õýìæýý èõòýé, íºãºº òàëààñ óëñûí
ÿçãóóðòàí á¿ð äóð çîðãîîðîî ººðñäèéí
ä¿ðñ á¿õèé ìºíãºí òýìäýãò ãàðãàæ,
ìºíãºíèé ¿íý öýíèéã àëäàãäóóëæ
ýõýëæýý. Ýíý áýðõøýýëèéã ãýòëýõèéí òóëä
íýãäñýí íýã õýðýãëýýòýé öààñàí ìºíãèéã
77

6. ÍÈÉÒËÝË
õýðýãëýýíä îðóóëàõ ìýðãýí ñàíààã õ¿í
òºðºëõòºí íýýæýý. Àíõ ¿¿íèéã ñîíñîõîä
õýí ÷ èòãýìã¿é, èíýýäýìòýé áàéñàí áàéõ.
Õàà ÷ õýâòýæ áàéäàã íýã ìóó öààñûã ìºíãº
ãýæ ¿çýõ çîðèã õýíä òºðºõ áèëýý. Ãýòýë
ºíººã õ¿ðòýë ¿ã¿éñãýãäýýã¿é, áàñ ¿åèéí
¿åä ¿ã¿éñãýãäýøã¿é ýíý ãàéõàëòàé ñàíààã
áîäèò ¿éë õýðýã áîëãîñîí óëñ ¿íäýñòíèé
òýðã¿¿íä áèäíèé ìîíãîë áè÷èãääýã íü
áàõàðõóóøòàé ÿâäàë þì. Ç¿¿í áîëîí òºâ
Àçèéã ýðõøýýñýí Èõ Þàíü ã¿ðíèé ¿åä
öààñàí ìºíãèéã õýðýãëýæ áàéñàí òóõàé
ò¿¿õèéí íýí òîäîðõîé òýìäýãëýë ºíºº
áèäýíä óëàìæèëæýý.
Öààñàí ìºí㺠îëîí æèëèéí òóðø ÿíç
á¿ðèéí áýðõøýýëòýé òóëãàð÷ áàéâ. Öààñûã
èë¿¿ áàòàëãààòàé áîëãîõûí òóëä íýã öààñàí
äýâñãýðò õýäýí ãðàìì ìºíãº, õýäýí ãðàìì
àëòíû õýìæýýòýé áàéõ òàëààð ìàðãàëäàæ
ýõëýâ. ªºðººð õýëáýë, öààñàí ìºíãºíèé
¿íýëýìæèéí áàòàëãààã áàãà áàéíà ãýæ
ýìýýñýí õýðýã. Ýíý áîë öààñàí ìºíãºíèé
áàòàëãààíä ýðãýëçýæ òýýíýãýëçýæ áàéõ
öàãèéí ãýíýí ¿çýãäýë þì. Áèäíèé ñàéí
ìýäýõ “Àöàã ø¿äíèé çºðºº” ãýäýã óðàí
ñàéõíû êèíîíä áàíêíààñ ìºí㺠àâàõààð
èðñýí ºâãºí öààñàí ìºí㺠áèø çîîñîí
ìºí㺠àâüÿ ãýæ çºð¿¿äýëæ áàéãàà òóõàé
ãàðäàã ø¿¿ äýý.
Õ¿ì¿¿ñ öààñàí ìºíãºíèé ¿íýëýìæèä
èòãýæ, ººðñäèéí ìºíãèéã õàäãàëóóëàõûí
òóëä áàíêèíä òîäîðõîé øààðäëàãà òàâüñàí
áàéäàã. Ýíý íü õàäãàëóóëàõààð ºãñºí
78

7. ̺í㺠áîë öààñ áèø
ìºíãºíèé õýìæýýíä àëòíû íººöòýé áàéõ
¸ñòîé ãýñýí ñàíàë áàéâ. ¯ã¿é áîë öààñàí
ìºí㺠õóóëü áóñ, ç¿ãýýð ÿìàð ÷ ¿íý öýíýã¿é
ãýæ çàðëà õýìýýí øààðäàâ. Áàñ àðèëæààíû
áàíêíû õ¿¿íèé àñóóäëûã çîõèöóóëàõ òºâ
áàíêûã áèé áîëãîõ õýðýãòýé ãýæ ¿çýæ
áàéâ. Èíãýýä òºâ áàíêèéã áàéãóóëæ, áàíê
íü àëòíû íººöòýé áîëñíîîð á¿õ íèéòýýð
öààñàí ìºíãèéã õ¿ëýýí çºâøººð÷, óëñ îðîí
á¿ð õýðýãëýýíèéõýý ìºíãºí äýâñãýðòèéã
¿éëäâýðëýæ ýõýëæýý. Ãýâ÷ ÿðóó íàéðàã÷
Ð.×îéíîìûí ø¿ëýãëýñýí÷ëýí “Èõ îëîëòûã
äàãàæ èõ àëäàà ãàðäàã”-èéí àäèë “ìºí㺔
ãýäýã ç¿éë öàã ÿìàãò ýðñäýë äàãóóëñààð
áàéâ.
“̺í㺔 áîë õîîë øèã ç¿éë þì. Õîîëûã
õýòð¿¿ëáýë õîð, òààðóóëáàë òàí áîëäîã.
̺í㺠÷ ãýñýí çîõèñò õýìæýýíýýñ õýòýðâýë
èíôëÿö, áàãàñâàë õîìñäîë ãýäýã õî¸ð òàëò
áýðõøýýëèéã äàãóóëäàã. Òèéìýýñ ìºíãºíä
áàéõ ¸ñòîé áàéð, áàðèõ ¸ñòîé õýìæýý ãýæ
áèé.
Àéë ãýð áîëãîí ìºíãºòýé áàéõ òóñàì, õ¿í
á¿ð ìºíãºæèõèéí õýðýýð èë¿¿ áàòàëãààòàé
àìüäðàë áèé áîëäîã. Íýã àéë ãýð, õóâü õ¿íèé
ìºíãºíä õýìæýý õÿçãààð ãýäýã îéëãîëò
áàéõã¿é, õàðèí íèéò óëñ îðíû ìºí㺠áîë
ò¿¿íòýé àäèëã¿é, áàéõ ¸ñòîé õýìæýý áèé.
̺íãèéã ¿éëäâýðëýõ øèã àìàðõàí þì
áàéõã¿é. Õîðèí ìÿíãàí òºãðºã áîë ãðàìì
õ¿ðýõã¿é öààñ. Ãýòýë óãààñ áàÿëàã áèø
ñîëèëöîî, õàäãàëàìæèéí õýðýãñëèéã çîõèñò
õýìæýýíýýñ õýòð¿¿ëæ íèéë¿¿ëáýë õýäýí
79

8. ÍÈÉÒËÝË
ñàÿ òºãðºãíèé öàëèí àâààä á¿õ öàëèíãààðàà
2 øèðõýã òàëõ àâäàã Àôðèêèéí Çèìáàáè
øèã áîëîõ ìàãàäëàëòàé. Ýíý áîë ìºíãºíèé
õàíøíû óíàëò áóþó èíôëÿö ãýäýã îéëãîëò.
ßã ¿¿í øèã çîâëîíä óíàõ íü áèäíèé õàìãèéí
òîì áýðõøýýë, èéì ýðñäýëýýñ ñýðýìæëýõ
íü áèäíèé õàìãèéí ÷óõàë çîðèëò þì. Ýíäýýñ
ºíººäºð “ìîíãîë òºãðºã” ¿íý öýíýòýé áàéíà
óó ãýäýã ýýäðýý ýðãýëçýýòýé àñóóëò óðãàí
ãàðíà.
Çàëóó õ¿íèéã äýìæèæ, ¿ãèéã íü àíõààð÷
ñîíñîí, ñàíàà áîäëîî èëýí äàëàíã¿é ÿðèëöàõ
ñàéõàí. Ãàäàãøàà ñóðãóóëüä ÿâæ èðñýí
çàëóó÷óóä ýíãèéí áîëîâ÷ ìàø ñîíèðõîëòîé
÷óõàë ç¿éëèéã ÿðüäàã. Òýäíèé ÿðèàí äóíäààñ
ìèíèé õàìãèéí èõ ñîíñîæ áàéñàí àñóóäëûí
íýã íü “ìîíãîë ìºíãºí äýâñãýðò”. Ãàäíû
îðîíä î÷ñîí çàëóó÷óóä ìààíü ýõ îðíîî
ýäèéí çàñãèéí ºíäºð õºãæèëòýé ñàéõàí
îðîí ãýæ èõ ë ìàãòàæ, ñàéí ñàéõíûã íü
äºâèéëãºí ÿðüäàã áîëîëòîé. Ýíý áîë ìîíãîë
öóñòàé, ìîíãîëäîî ýëýãòýé õ¿í á¿õýíä ë
ó÷èðäàã ç¿éë. Ñàéí ñàéõíààðàà áàõàðõñàí
çàëóóñûí ÿðèàã ñîíññîí ãàäíûõàí õàìãèéí
ò¿ð¿¿íä íýã ë àñóóëò òàâüäàã ãýõ. Òýð íü
“Ìîíãîë ìºíãºí òýìäýãò õýäýí Àìåðèê
äîëëàðòàé òýíöäýã þì áý?”. Ýíý ìàø õýö¿¿
àñóóëò. Õóäëàà çàëáàë, íºãºº íºõºð òýð äîð
íü ãàð óòñàà ãàðãààä õýäõýí òîâ÷ äàðààä ë
èíòåðíåòýýñ õàð÷èõ ó÷èð íýã äîëëàð 1200
îð÷èì òºãðºãòýé òýíöäýã ãýæ ÿàõ àðãàã¿é
¿íýíèéã õýëäýã ãýíý.
80

9. ̺í㺠áîë öààñ áèø
Çàëóó÷óóäûí õýëæ áóé ýíý ¿ã Ìîíãîë òºãðºãò
òààðóóõàí ä¿í òàâüæ áàéãààãèéí òîä èëðýë
þì. Á¿ð òîäðóóëáàë, ìîíãîë òºãðºãèéí õàíø
óíàñàí áàéíà ãýñýí ¿ã. Òýãâýë ìºíãºíèé
õàíø óíàíà ãýäýã þó ãýñýí ¿ã âý? Ýíý áîë
ìàø ýíãèéí áºãººä ñóóðü àñóóëò. Õàíø
áóóðíà ãýäýã ¿íýã¿éäíý ãýñýí ¿ã. ¯íýã¿éäíý
ãýäýã áàéõ ¸ñòîé õýìæýýíýýñ õýòýðõèé èõ
áàéíà ë ãýñýí ¿ã.
Îëîí áîë ¿íý áàãàòàé, öººí áîë ¿íý èõòýé
áàéäàã íü á¿õèé ë ç¿éëèéí æèøèã. 1 êã
øîðîîã õààíààñ ÷, õýí ÷ ¿íýã¿é îëæ ÷àäàõ
áîë 1 êã àëò õýçýý ÷ ¿íýã¿é îëäîõã¿é. ̺íãº
òîãòâîðã¿é áàéâàë ¿íý öýíý íü ìóóäàæ, ñºðºã
¿ð íºëºº íü èõ áîëäîã. Òîãòâîðã¿é õàíøòàé
ìºíãèéã õ¿ì¿¿ñ õýðõýí çýýëæ, ÿàæ õóäàëäàà
õèéõ áèëýý. ¯íý öýíý íü òîãòâîðã¿é, áàéí
áàéí óíàëòàíä îðäîã “òºãðºã” ãýäýã ìºíãºí
òýìäýãòýýð çýýë îëãîæ, õóäàëäàà õèéõ
ñîíèðõîë àÿíäàà áóóíà ø¿¿ äýý.
Áèäíèé “ìºí㺔 ãýýä áàéãàà ç¿éë ìàø
ýíãèéí, ç¿ãýýð ë ìºíãºí òýìäýãò áóþó
òºãðºãèéí íèéë¿¿ëýëòèéí õýìæýý áîëîí
áèäíèé ºäºð òóòàì õýðýãëýäýã õóãàöààã¿é
õàäãàëàìæûí õýìæýýíýýñ õàìààðäàã.
Ýíýõ¿¿ ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò æèëýýñ æèëä
ºñºæ áàéäàã áîëîâ÷ áàéõ ¸ñòîé õýìæýýíýýñ
õýòýðâýë àþóë äàãóóëäàã ñóë òàëòàé.
̺íãºíèé íèéë¿¿ëýëò ÿìàð ò¿âøèíä
áàéãààã ãàäààä îðíóóäûí æèøýýòýé
õàðüöóóëàí õàðàõ õýðýãòýé. Ýíý òóõàéä
íýã èõ ìàðãàõààðã¿é áàðèìò áîë Äýëõèéí
áàíêíû ñóäàëãàà þì. 1990-2000 îíóóäàä
81

10. ÍÈÉÒËÝË
ÀÍÓ-ûí ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòèéí æèëèéí
ºñºëòèéí õóâü 1.8 áàéõàä ìºíãºíèéõ íü
õàíø 2.4 õóâèàð áóóð÷ýý. Õàðèí “Õàëòàð
öàðàéò” êèíîãîîðîî áèäíèé òàíèë áîëñîí
Âåíåñóýëü ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòýý õýò
õóðäòàé áóþó 38.8 õóâèàð ºñ㺺ä ìºíãºíèé
õàíøíû óíàëò íü 44.0 õóâü áîëæýý. Õàðèí
Ðóìûí 63 õóâèàð ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòýý
ºñãºõºä ìºíãºíèé õàíø íü æèëä 111%
áîëîí áóóð÷ áàéæýý.
Ãàäààäûí îðíóóäàä ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò
ºíäºð õýìæýýíä áàéñíààð õàíø íü èõýýð
óíàñàí ñºðºã ¿çýãäýë ãàðñàí øèã èéì
òîõèîëäîë Ìîíãîë îðíû ýäèéí çàñãèéã ÷
ñóëðóóëàõ íü äàìæèãã¿é.
̺íãºíèé õàíø òîãòâîðã¿é áàéõ íü îëîí
àþóëûã àðààñàà äàãóóëäàã òóõàé äýýð
äóðäñàí. ¯¿íèéã òîäîòãîæ, ýíãèéí õýäýí
æèøýý äóðäúÿ.
1. ̺íãºíèé õàíø óíàõàä óëñ îðíûã òýòãýæ,
àðä èðãýäèéã àæëûí áàéðòàé áîëãîäîã óðò
õóãàöààíû òºëºâëºãººòýé õàìãèéí ÷óõàë
áèçíåñ¿¿ä õààëãàà áàðüæ ýõýëäýã. Áèçíåñ
ýðõëýã÷èä áèçíåñýý ºðãºæ¿¿ëæ, áàðàà
¿éë÷èëãýýãýý óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîõ
áóñ ýñðýãýýð íü ìºíãºíèé õàíø õýçýý óíàõ
áîë, ìèíèé áèçíåñ ÿìàð ýðñäýëä îðîõ áîë
ãýäýãò ñàíàà çîâíèæ, àëòàí öàãàà ¿ðäýã.
2. ̺íãºíèé õàíø óíàëòûí äàðààãèéí
õîõèðîã÷ áîë ¿éëäâýðèéí ñàëáàð. Ýíý
ñàëáàð óðò õóãàöààíä õºë äýýðýý áîñäîã
õ¿íä ñàëáàð. ¯éëäâýð àæèëëóóëñàí õ¿í
ºíººäºð ¿éëäâýðëýëýý íýýãýýä ìàðãààø
àøèã îëíî ãýæ áàéäàãã¿é. Á¿òýýãäýõ¿¿íýý
82

11. ̺í㺠áîë öààñ áèø
áîëîâñðóóëæ, çàõ çýýëä áàéðøóóëæ, îëíû
õ¿ðòýýë áîëãîõûí òóëä áàãàã¿é õóãàöààíû
ñààä áýðõøýýëèéã äàâäàã. Èíãýõèéí
òóëä óðüä÷èëñàí õºðºí㺠îðóóëàëò èõ
õýìæýýãýýð õýðýãòýé áîëäîã. Ãýòýë
ìºíãºíèé õàíø óíàñíààð ¿éëäâýðèéí
ñàëáàðûí áèçíåñ ýðõëýã÷èä óðò õóãàöààíû
òîãòâîðòîé òºëºâëºãºº ãàðãàæ ÷àäàõã¿é,
ýöýñò íü ¿éëäâýðýý ºðãºæ¿¿ëýõ áèø õàðèí
÷ ýñðýãýýð íü öîìõîòãîë õèéñíýýð îëîí
ãýð á¿ë àæëûí áàéðàà àëäàæ, àìüäðàëûí
áàòàëãààã¿é áîëíî.
3. Äàðààãèéí òîì áýðõøýýë áîë áàíêíû
õ¿¿íèé òóõàé àñóóäàë þì. Àðä÷èëñàí îðîíä
õóâü õ¿í ìºíãºòýé áîëîõ õî¸ð ¿íäñýí
àðãà áàéäàã. Íýã íü öàëèí àâàõ, íºãºº íü
áàíêíààñ çýýë àâàõ. Õ¿í á¿ðèéí ñàðûí
öàëèí íü ¿ë õºäëºõ õºðºíãºòýé áîëîõ
áîëîìæèéã îëãîæ ÷àäàõã¿é, òèéì áîëîëöîî
õàà ÷ áàéõã¿é. Õàðèí òîãòìîë àæèëòàé áîë
áàíêíû çýýëýýð áàéð àâ÷ áîëíî. Áàíê íü
áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà áîëîõîîð çýýëñýí
ìºí㺺 õ¿¿íèé õàìò áóöààæ àâíà. Èíãýæ
àæèëëàæ áàéæ áàíê àøèãòàé ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëäàã íü ç¿éí õýðýã.
Ãýòýë ºíººäºð ìàíàé óëñàä áàíêíû õ¿¿
ÿìàð áàéíà âý? Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä Ìîíãîëä
àðèëæààíû áàíêíààñ çýýëýýð áàéð àâàõàä
áàíêíû ñàðûí õ¿¿ 1.3%-1.5% áàéëàà.
Äýëõèéí äóíäàæòàé õàðüöóóëàõàä õýò
ºíäºð òîî. Áàðóóíû îðíóóäàä àðèëæààíû
áàíêíààñ èðãýä íü îðîí ñóóöíû çýýë àâàõàä
ñàðä äóíäæààð 0.5%-ààñ äîîø áàéõ ¸ñòîé
ãýæ ¿çäýã àæ. Èíãýæ 0.5%-ààñ äîîø õ¿¿òýé
çýýëýýð áàéð àâ÷ ýðãýæ òºëºõ íü ñàð á¿ð
83

12. ÍÈÉÒËÝË
öàëèíãààñàà çýýëýý òºëººä ¿ëäñýí ìºí㺺ð
íü àìüäðàëàà çàëãóóëàõ áîäèò áîëîìæèéã
èðãýäýä îëãîäîã áàéíà. Ãýòýë ìàíàéä
ÿàãààä çýýëèéí õ¿¿ èéì ºíäºð áàéíà âý?
Ýíý àñóóäàëä îëîí óëñ òºð÷ àðèëæààíû
áàíêûã áóðóóòãàæ áàéõûã ìºí ÷ èõ ñîíññîí
äîî. Èíãýæ ºíäºð õóâüòàé çýýë îëãîæ
áàéãààãààðàà ìàíàé àðèëæààíû áàíêóóä
áàÿæààä ºíäºð õºãæèëòýé îðíû áàíêóóä
øèã òîìîðìîîð. Ãýòýë ¿íýí õýðýãòýý
àðèëæààíû áàíêóóäûí íèéòëýã ºíãº
òºðõ á¿¿äãýð ë áàéíà. Òýãâýë àðèëæààíû
áàíêóóäûí çýýëèéí õ¿¿ ºíäºð áàéãààãèéí
ó÷èð çàíãèëààã Òºâ áàíê áóþó Ìîíãîë áàíê
òàéëàõ ¸ñòîé. Ó÷èð íü Ìîíãîë áàíê õàòóó
áîäëîãî ÿâóóëàõààð õ¿¿ãèéí ò¿âøèíã õýò
ºíäºðò òàâèãääàã. Òºâ áàíê äóíäæààð 10%
äýýð òàâèëàà ãýæ áîäú¸. Èéì òîõèîëäîëä
àðèëæààíû áàíê àìüäðàõûí òóëä ìýäýýæ
Ìîíãîë áàíêíû òîãòîîñîí 10%-èéí õ¿¿
äýýð àøãèéí 3%-àà íýìýýä 13%-èéí
õ¿¿òýé çýýë îëãîæ òààðíà.
Èéíõ¿¿ ºíãºö õàðàõàä á¿õ áóðóó Ìîíãîë
áàíêèíä îíîãäîæ, àðèëæààíû áàíê ãýìã¿é
áîëæ áàéíà. Ãýâ÷ àñóóäëûí ó÷ðûã íàðèéí
õººâºë Ìîíãîë áàíê ÷ àðãàã¿éäýý õ¿¿ãèéí
ò¿âøíèéã èíãýæ õàòóó áàðüäàã. Ó÷èð íü
ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò èõýññýíýýñ ìºíãºíèé
õàíø óíàæ, ¿íýã¿éäýëä îðîõîîñ ñýðãèéëæ,
ìºíãèéã òýð á¿ð áàíêíààñ àìàð àâ÷
÷àäàõã¿é àðãà õýðýãëýæ, õ¿¿íèé ò¿âøíèéã
ºíäºð áàéëãàäàã. ªºðººð õýëáýë, èéì
àðãààð áàãà õ¿¿òýé ìºí㺠íèéãýìä òàðõàæ,
àéë á¿ð õýäýí ñàÿ òºãðºã ãýðòýý õàäãàëæ,
84

13. ̺í㺠áîë öààñ áèø
óã ìºí㺠íü ¿íýã¿éäýæ, íýã òàëõûã õýäýí
ñàÿ òºãðºãººð àâäàã õÿìðàëä îðîõîîñ
ñýðãèéëñýí õýðýã.
Èíãýõýýð õ¿¿ ºíäºð áàéãàà, èðãýä çýýë
ìóó àâ÷ áàéãààãèéí ãîë çàíãèëàà áîë õýí
íýã õ¿íä áóñ, ÿìàð íýã áàéãóóëëàãàä áèø
ºíººäðèéí ñèñòåìä áàéãàà þì. Õýðýâ ìºíãº
áàéõ ¸ñòîé çºâ ò¿âøèíäýý áàéâàë Òºâ áàíê
2%-èéí õ¿¿íèé áîäëîãî áàðüæ áîëíî. Ýíý
õî¸ð õóâü äýýð àðèëæààíû áàíê àøãèéí
3%-èéí õ¿¿ãýý íýìýõýä îðîí ñóóöíû çýýë
5% õ¿¿òýé ãàðàõ á¿ðýí áîëîìæòîé.
Èéì çºâ àëõàì õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäàõã¿é
áîë àðä èðãýä ìààíü óëñ îðíûõîî ýäèéí
çàñàãò èòãýæ ÷àäàõã¿é áîëîõ ýðñäýëòýé.
Òèéìýýñ ìºíãºíèé òîãòâîðòîé áàéäàë íü
ýäèéí çàñãèéí õóâüñãàë õèéõ ìàø ÷óõàë
àëõàì þì. Øóóäõàí õýëýõýä, ìºíãèéã õýò
íèéë¿¿ëæ õàíøèéã óíàãàõ íü áèä ¿ð õîé÷äîî
óñ õîëüñîí ñ¿¿, ãóðèë çóóðñàí ààðóóë ºã÷
áàéãààòàé èæèë þì.
Òýãâýë ãàðàõ Áººí çîâëîí áýðõøýýë äóðäààä ýöýñò
ãàðö þó íü áóñäàä áóðóó òîõîîä àñóóäëàà îðõèíî
áàéíà âý? ãýäýã îëèãòîé çàí áèø. Òèéìýýñ ìºíãºíèé
õàíø óíàëòààñ ñýðãèéëäýã ÿìàð àðãà àðãà
áàéäàã, ýíý õ¿íäðýëèéã ãýòëýõ ÿìàð ãàðö
áàéãàà òàëààð ÿðèëöúÿ.
Õàìãèéí ÷óõàë àëõàì áîë ìºíãºíèé õýò
íèéë¿¿ëýëòèéã õîðèãëîñîí õóóëü ýðõ
ç¿éí çºâ îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ ÿâäàë. Ãýõäýý
òýðõ¿¿ õóóëèéí çîõèöóóëàëòûã òîäîðõîé
85

14. ÍÈÉÒËÝË
áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíòàé õîëáîæ,
áóóõ ýçýíòýé áóöàõ õàÿãòàé áîëãîõ ¸ñòîé.
¯¿íä õàìãèéí èõ ¿¿ðýã îðîëöîîòîé
áàéãóóëëàãà áîë Òºâ áàíê þì. Òèéìýýñ
óã àñóóäëûí õàðèóöëàãûã Ìîíãîë áàíêíû
óäèðäëàãàòàé çºâëºëòýé øóóä õîëáîæ ºãºõ
õýðýãòýé. Ò¿¿íä ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò,
ò¿¿íèé ºñºëòèéã áàãà õýìæýýíä áàðüæ
áàéõûã òîäîðõîé çààæ, çààñàí õýìæýýíýýñ
õýòð¿¿ëñýí òîõèîëäîëä õàðèóöëàãà õ¿ëýýæ
øóóä îãöðîõ òàëààð õóóëü÷èëáàë çîõèíî.
¯¿íä õî¸ð äàâóó òàë áèé. Ýíý íü íýã òàëààñ
òºð çàñãèéã, íºãºº òàëààñ Ìîíãîë áàíêûã
õÿíàõ ìåõàíèçì á¿ðäýíý. Òºâ áàíêíû
òóõàé õóóëèéí 5-ð á¿ëãèéí 26-ð ç¿éëä
“Ìîíãîë áàíêíû Åðºíõèéëºã÷èéã ÓÈÕ-ûí
äàðãà ºðãºí ìýä¿¿ëñíýýð ÓÈÕ òîìèëíî”
ãýæ çààñàí áàéäàã. Óãòàà Ìîíãîë áàíêíû
óäèðäëàãà óëñ òºðèéí òîìèëãîîãîîð ãàð÷
èðäýã. Õóóëüä çààñíû äàãóó óã áàéãóóëëàãà
õàðààò áóñ áàéõ ¸ñòîé.
Õýðýâ ýðõ áàðüæ áóé óëñ òºðèéí õ¿÷íèé
ç¿ãýýñ öàëèí íýìæ, àðä ò¿ìýíä àìëàñíàà
áèåë¿¿ëæ ìºí㺠òàðààõ çîðèëãîîð Ìîíãîë
òºãðºãèéã çîõèñò õýìæýýíýýñ õýòð¿¿ëýí
íèéë¿¿ëâýë ÿàõ âý? Èéì òîõèîëäîëä
ºíººäðèéí õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷íîîð Òºâ áàíê
á¿ðýí õàðààò áóñ áàéæ ÷àäàõ óó?
Èéìýðõ¿¿ àþóëààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõèéí
òóëä ìºíãºíèé ¿éëäâýðëýëòèéã çààñàí
õýìæýýíýýñ äàâóóëáàë Òºâ áàíêíû
óäèðäëàãà îãöðîõ ìåõàíèçìûã ñóóëãà÷èõâàë
àñóóäàë ººðººð øèéäýãäýíý. Èíãýæ àæèë
çºâ ÿâáàë á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýë, áîäèò
86

15. ̺í㺠áîë öààñ áèø
îðëîãî íýìýãäýýã¿é ìºðòºº öàëèí íýìñýí,
ìºí㺠òàðààñàí áîëæ ºíãºö õóóðäàã, óãòàà
öàëèíãèéí õèéñâýð íýìýãäëèéã äàãàñàí
áàðààíû ¿íèéí ºñºëòèéã áèé áîëãîäîã “ãàæ
õºãæèë”-ººñ àíãèæðàõ áîëîìæòîé.
Äàðààãèéí ÷óõàë àëõàì áîë ãàäààäûí ¿íý
öýíòýé, òîãòâîðòîé ìºíãºí äýâñãýðòèéí
õàíøòàé ¿íäýñíèé ìºíãºí äýâñãýðòýý
õîëáîõ ÿâäàë þì. Ãàãöõ¿¿ ýäèéí çàñàã íü
çºâ õºãæñºí, ìºíãºí äýâñãýðò íü òîãòâîðòîé
îðíûã ë îëîõ õýðýãòýé. ¯¿íèé ãîë äàâóó
òàë íü ìýäýýëëèéã èðãýäýä èë òîä áîëãîæ,
õÿíàëòûã òýäíèé ãàðò íü ºã÷ áàéãàà õýðýã.
Õýðýâ ìºíãºí äýâñãýðòýý óÿñàí ãàäààä
îðíû ìºíãºíèé õàíøíààñ ìàíàé óëñûí
ìºíãºíèé õàíø çºðººä ýõýëáýë áèä çîõèñò
õýìæýýíýýñ èë¿¿ òàðààæýý ãýñýí ¿ã. Èéì
ýíãèéí ìýäýýëëýýð èðãýä ìààíü Ìîíãîë
òºãðºãòºº èë òîä õÿíàëò òàâüæ áîëíî.
Íàìàéã áàãàä ýýæ ìààíü “Áóðóó èäñýí
õîîë Áàãàëçóóð äýýð òýýãëýíý” ãýæ ¿ðãýëæ
õýëäýãñýí. ¯¿íòýé èæèë áèä ìºí㺠ãýäýã
õîîëîî áóðóó èäâýë áèäíèé áàãàëçóóð äýýð
òýýãëýõ áóë õàð ÷óëóó áîëîõ àþóëòàé.
Ýíý á¿õíèé ýöýñò ìèíèé õýëýõ ãýýä áàéãàà
ãîë ç¿éë áîë àëèâàà ýìãýã ãàæãèéã óëòàé
ñóäàëæ áàéæ, àíàãààõ àðãàà îëîõ íü ÷óõàë
þì. Àðèëæààíû áàíê, îëîí óëñûí çàõ çýýë,
ãàäíû êîìïàíèóä ãýýä ë ÿìàð íýãýí áóðóóòàé
ýçíèéã ýðæ õàéãààä ýõýëäýã íü áèäíèé ãýì
áèø çàí. ¯íýíäýý àñóóäëûí ó÷èã íü ãàäàà
áèø äîòîð, áóñäàä áèø áèäýíä áàéíà. Áèä
ë ºðõ ãýðýý òîðäîæ, ãàæèã òîãòîëöîîãîî
ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé óë ¿íäýñòýé çàñàæ
87

16. ÍÈÉÒËÝË
çàëðóóëàõã¿é áîë ÿâàõ ÷èã íü áóðóóòàæ, î÷èõ
ãàçàð ìààíü á¿äãýðíý.
Áóðóó ñèñòåì äýýð õàìòàðñàí, õàðøñàí
ÿìàð çàñàã áàéëàà ÷ áóðóó ë àæèëëàíà. Áýëýí
ìºí㺠àìëàñàí áîë óã ìºí㺺 òàðààõûí òóëä
Òºâ áàíêðóó óòàñ öîõèîä ë áààõàí ìºíãº
¿éëäâýðëýýä òàðàà÷èõíà. ¯¿íèéõýý à÷ààð
àðä ò¿ìíèé àìûã õýä õîíîãòîî òàãëàíà.
Õàðèí áà÷ íü õýäõýí ñàðûí äàðàà èíôëÿö
ãýäýã ãàìøèã í¿¿ðëýæ, þìíû ¿íý ºñ÷
ìîíãîë òºãðºã ¿íýã¿éäíý.
Èéìýýñ òºð çàñãèéí áóðóó õÿíàëò òîãòîîõ
áîëîìæã¿éãýýð àñóóäëûã çîõèöóóëæ,
îíîâ÷òîé õóóëèéã áàòàëæ, Òºâ áàíê
ãàðöààã¿é çºâ àæèëëàõ ýð¿¿ë òîãòîëöîîã
áèé áîëãîõ íü õàìãèéí ÷óõàë ãàðö þì.
¯¿íýýñ ¿¿äýæ, óëñûí èõ õóðëûí ãèø¿¿ä,
óëñ òºð÷èä, á¿õ óëñ òºðèéí íàì, ýðäýìòýí
ñóäëàà÷èä, àðä ò¿ìýí íèéòýýð íýãäýí
íèéëæ, íýã íü íºãººãºº ÷è÷ëýõã¿éãýýð
èë òîä õýëýëöýæ, çºâ çàìûã îëæ, ýìãýã
ñîãîãã¿é ýðõ ç¿éí îð÷íûã áèé áîëãîõ íü íýí
òýðã¿¿íèé òóëãàìäñàí àñóóäàë ãýæ áîäîæ
áàéíà.
Èíãýæ áèä õýð¿¿ëä áèø õýëöýëä òóëãóóðëàæ,
ìýäýìõèéðýëä áóñ ìýäëýãò ñóóðèëæ, çîðèõ
çàìàà çºâ îëæ, çîð÷èõ ÷èãýý ìàäàãã¿é
òîäîðõîéëáîë ýäèéí çàñãèéí õóâüñãàë
ýð÷èìòýé ºðíºíº. Òýð ñàéõàí öàãò ìîíãîë
íýã òºãðºã íýæãýýä ìÿíãàí àìåðèê
äîëëàðòàé òýíöýõ áàÿðò ìýäýýã ñîíñîõ
áîëòóãàé ãýñýí áýëãýò åðººëººð ýíýõ¿¿
íèéòëýëýý ºíäºðëºå.
88