1. LIDIJA STANKOVIĆ

2. 

U srednjovekovnoj Srbiji, od polovine XII
do propasti države polovinom XV veka,
vladali su: Nemanjići, Lazarevići i
Brankovići.
Najduže su vladali Nemanjići, nešto više
od dva veka (od 1166 – 1371.), koji su dali
i najviše – 10 vladara: rodonačelnik veliki
župan Stefan Nemanja, veliki župan i kralj
Stefan Prvovenčani, kralj Radoslav, kralj
Vladislav, kralj Uroš I, kralj Dragutin, kralj
Milutin, kralj Stefan Dečanski, kralj i car
Dušan (silni) i kralj Uroš V (nejaki).

3. 

Neki od srednjovekovnih vladara, iz
različitih, najčešće dinastičkih razloga,
ženili su se više puta (kralj Milutin čak 5
puta), tako da je bilo više žena nego
samih vladara na srpskim dvorovima.
Neke od njih imale su veoma značajne, pa
čak i prave vladarske uloge.
Žene vladara bile su različitog
nacionalnog porekla i sve su bile
plemkinje.

4. 


Vladarske insignije ili regalije su
spoljašnji, vidljivi simboli vladarskog
dostojanstva.
Uobičajene vladarske insignije u
srednjovekovnoj Srbiji bile su: kruna,
skiptar (žezlo) i vladarski ornat
(ceremonijalni vladarski kostim - odežde
sa ukrasima, ogrtači, pojasi, rukavice i
obuća, nakit, naročito vladarski prsten i
dr.) kao pokretne i presto kao nepokretna
insignija.
Pokretne insignije, pored vladara,
koristile su i vladarke.

5. 
Pokretne vladarske insignije – regalije
kralja Milutina(5) i carice Jelene.

6. 

Kruna (u srpskom jeziku poznata kao
venac, otuda venčanje – krunisanje) je bila
jedna od najvažnijih vladarskih insignija u
Srednjem veku. To je bio obruč sa
konstrukcijom od plemenitog metala,
ukrašen biserima, dragim i poludragim
kamenjem. Iznutra je postavljana
purpurnom tkaninom.
Kruna vladara je bila najčešće zatvorena
kupolastog - stema (po vizantijskom), ređe
otvorena trapezoidnog oblika sa krinovima
(po zapadnom uzoru), a kruna vladarki
otvorena sa zupcima.

7. 
Jedina sačuvana srpska
srednjovekovna vladarska kruna
je kruna kralja Stefana
Dečanskog, koja se danas čuva
u riznici Cetinjskog manastira.
Rađena je po vizantijskim
uzorima od purpurnog somota,
raskošno ukrašena krupnim
dragim kamenjem optočenim
biserima i zlatnim mrežastim
aplikacijama ispunjenih emajlom.
Nažalost, autentičnost krune
narušena je u prošlom veku
dodavanjem medaljona
savremene ruske izrade.

8. 

U srednjovekovnoj Srbiji preuzet je
vizantijski kostim.
Do polovine XIII veka srpski vladari i
njihove žene odevani su u odore koje su
bile kombinacija vizantijskog
vladarskog i vlasteoskog kostima.

9. 

Od polovine XIII i čitav XIV vek, odeću
vladara i njihovih žena čini pun vladarski
ceremonijalni kostim – vladarski
ornat, formiran prema vizantijskim
pravilima, a koji je bio odraz raznih
mešavina kultura i uticaja.
Vizantijski, odnosno orijentalni elementi
bili su prisutni u kroju i rasporedu
dekoracija – ukrasa. (2)

10. 

Kostim vladarki XIV i prve polovine XV
veka karakterišu uži krojevi.
Haljine, najčešće crvene boje, dužine
ispod članaka, blago su se širile od struka
na dole, ili postepeno celom dužinom. Za
razliku od prethodnog razdoblja, često
imaju zakopčavanje celom dužinom.
Rukavi, najčešće uski i dugi, zakopčavali
su se oko članaka nizom gusto
raspoređenih dugmadi, a bilo je i haljina
dugih rukava koji se zvonasto šire na
dole, levkastog oblika. (2)

11. 
Ogrtači vladarki su bili jednostavnog
kroja, dužine oko članaka, sa dugim
nešto širim rukavima od rukava na
haljinama, bez rukava, ili sa otvorima i
visećim rukavima. Ponekad su od istog
materijala i iste boje kao i haljine. Obično
su ukrašeni dekorativnim rubnim trakama
- optocima, nekada i od finog krzna, koje
se protežu duž svih ivica i oko vrata. Zimi
su postavljani krznom. Prikopčavani su
skupocenim kopčama – zaponima, u XIII
veku obično na (desnom) ramenu, a u
XIV i XV veku napred na sredini.

12. 

Tkanine za izradu vladarske odeće,
tokom celog srednjeg veka, stizale su u
Srbiju i sa Istoka, uglavnom Vizantije i sa
Zapada, pre svega iz Italije. Međutim, od
početka XIII veka posle pada Carigrada,
sa Istoka su stizale samo jednobojne i
jednostavne svilene tkanine sa keper ili
platnenim prepletajem, koje su često
ukrašavane zlatovezom. (2)
Već od sredine XIII veka, nedostatak
vizantijskih tkanina različitih prepletaja i u
više boja, nadomeštavan je luksuznom
italijanskom svilom raskošnih dezena,
tekstura i boja.(2)

13. 
Dezen tkanina je najčešće geometrijski.

Preovlađuje mreža rombova, nekada
ispunjena jednostavnim šarama unutar
rombova, ili sa šarama na unakrsnicama
linija. (2)

14. 
Pored mreže rombova, od dvadestih
godina XIII veka, odeća vladarki se
izrađuje i od tkanina sa krugovima –
kolaste azdije sa dvoglavim orlovima
u krugovima.

Dvoglavi orlovi, preuzeti sa vizantijskog
dvora, postali su simbol dinastije
Nemanjić i srpske državnosti.

15. 
Polovinom XIV veka, pored do tada
pretežno geometrijskih, pojavljuju se i
bogato dezenirane italijanske tkanine sa
organskim florealnim i zoomorfnim
motivima.

Čest dezen su grančice, vreže sa
talasastom stabljikom uz koju su
postavljeni obično krupni motivi
palmeta, cvetova i listova i različiti
zoomorfni motivi.

16. 
Na detaljima haljina carice Jelene prisutni
su geometrijski - rombovi (Visoki Dečani) i
florealni motivi - vreže (Lesnovo).

17. 

Ukrasi na odeći – vladarskom ornatu,
pored krune najvažnijem simbolu vlasti,
značajnije su prisutni, kod srpskih
srednjovekovnih vladara i vladarki, od
polovine XIII veka.
Među ukrasima dominiraju dekorativne
trake i veći ušivci, odnosno aplikacije.
Najčešće su izrađeni u tehnici zlatoveza,
vezeni biserom ili ukrašeni dragim
kamenjem, koji su preovlađivali u XIII
veku. (2)

18. 
Ukrasi su raspoređivani duž ivica odeće
(optoci), vertikalnih (duž zakopčavanja)
ili horizontalnih (donje bordure), zatim
oko vrata širi okovratnici – manijakisi,
na mišicama - peribrahioni, na
laktovima - kružne rote i oko članaka
ruku - epimanike.

19. 
Najvažniji i najupadljiviji ukras, bitan deo
vladarskih insignija, je svakako lor(os),
poznat u srednjovekovnoj Srbiji i kao
dijadima - široka traka bogato ukrašena
zlatovezom, biserima i dragim kamenjem.
Prebacivan je preko haljine i spuštao
napred vertikalno do ispod kolena, a
zadnji kraj se obavijao oko tela,
prebacivao spreda i preko leve dolaktice
slobodno padao.

20. 


Ukrasi za glavu bili su: pokrivala,
dijademe i naušnice.
Pokrivala - velovi, marame i mrežice
za kosu bile su obavezan ukras udatih
žena u srednjem veku, da bi
tokom XIV veka postala obeležje luksuza
predviđenog za vladarke i žene iz
plemstva.
Dijademe (girlande, venci) - ukrasi od
srebra ili zlata ukrašeni biserima i dragim i
poludragim kamenjem, ili vezeni zlatom,
srebrom i biserom na finoj tkanini, koji su
se nosili preko čela – počelice.

21. 

Naušnice – oboci su izrađivane od
srebra ili zlata i ukrašavane biserima i
dragim kamenjem. Bile su različitog,
najčešće kružnog oblika. Zbog veličine i
težine nisu visile o ušima, već su se
kačile za tračicu od skupocene tkanine, ili
lančiće sa biserima i dragim kamenjem,
koji su išli preko glave, ili se vešali za veo,
dijademu ili krunu.
Srpske srednjovekovne vladarke koristile
su i drugi raznovrstan nakit, koji je
obuhvatao prstenje, narukvice, ogrlice,
pojaseve, kopče (zapone) i dr.

22. 
Prsten kraljice Teodore, supruge Stefana
Dečanskog i majke cara Dušana sa
dvoglavim orlom (levo) i verenički prsten
kralja Radoslava sa posvetom Ani Dukeni
Komninoj. Narodni muzej, Beograd

23. 
Ceremonijalni kostim u pravom smislu
odnosi se, pre svega, na kostim vladarki iz
dinastije Nemanjić. U ovoj prezentaciji,
pored njihovih, prikazani su i kostimi
vladarki iz drugih porodica, zapravo svih,
više ili manje, značajnijih srpskih
srednjovekovnih vladarki, od polovine
XIII veka pa sve do propasti države
polovinom XV veka, koje je moguće
vizuelno pratiti na likovnim predstavama,
uglavnom preko više ili manje očuvanih,
najčešće ktitorskih freski i, znatno manje,
na tadašnjem kovanom novcu.

24. 
Ana Dandolo, supruga
Stefana Prvovenčanog (veliki
župan 1196-1217. i kralj 12171228.), bila je prva srpska
kraljica. Njen jedini lik sačuvan
je na fresci iz Sopoćana, gde
leži na odru, obučena u
jednobojnu modro plavu
haljinu i ljubičasti ogrtač
opervažen biserima i dragim
kamenjem. Glavu joj krasi fina,
zlatna dijadema zapadnjačkog
tipa preko bele marame. Uz
odar je njena snaja Jelena
Anžujska koja joj ljubi ruku.

25. 
Kraljica Ana Komnina Dukeni,
kao i njen muž kralj Radoslav
(vladao od 1228-1234.), nosila je
prelazni oblik vladarskog
kostima. Ispod zadignutog
crvenog ogrtača svetle postave,
prikopčanog zaponom u sredini,
vidi se nešto šira tamna haljina
jednostavnog kroja. I ogrtač i
haljina su bez vladarskih
ukrasa, ali su obe tkanine
dekorisane krupnim zlatovezanim
(?) krugovima sa dvoglavim
orlovima – kolasta azdija.
Studenica, oko 1235.

26. 
Ana Komnina, detalj

27. 
Kraljica Jelena Anžujska,
poput supruga Kralja Uroša I (koji
je vladao od 1243-1276.), po
prvi put nosi pun vladarski
ceremonijalni kostim,
formiran prema vizantijskim
pravilima. Preko haljine dugih,
uzanih rukava tamnoljubičaste
boje, posute bisernim venčićima,
sa manijakisom i lorosom, nosi
crveni ogrtač bez rukava, a na
glavi bogato ukrašenu otvorenu i
plitku krunu, koja se blago širi
ka vrhu. Sopoćani, oko 1265.

28. 
Kraljica Jelena Anžujska, detalji, Sopoćani.

29. 
Kraljica Katelina, supruga kralja
Dragutina (koji vladao od 12781282.), odevena u dugu crvenu
haljinu uzanih rukava, sa
širokom, ukrašenom bordurom u
donjem delu, preko koje je
bogato ukrašen ogrtač bez
rukava, čiji su krajevi podignuti i
prebačeni preko ruku. Novi
elementi su šareni veo koji široko
pada na ramena i viša otvorena
kruna na čijem vrhu su mali
zupci. Sv. Ahilije,Arilje, 1296.

30. 
Simonida, peta i poslednja žena kralja
Milutina (koji je vladao od 1282-1331.),
najmlađa srpska kraljica, nosi već znatno
unapređen vladarski kostim. Na freskama
iz Studenice i Gračanice, odevena je u slične
raskošno dezenirane crvene haljine širokih
i veoma dugih rukava. Manijakis i loros
su pokriveni dragim kamenjem, biserima i
zlatnim trakama. Na glavi nosi još višu i
otvoreniju zupčastu krunu, ukrašenu
biserom i dragim kamenjem, ispod koje je
veo bogato ukrašen draguljima i biserima, a
krupni oboci opervaženi biserima vise na
bisernim niskama. U ruci drži žezlo.

31. 
Kraljica Simonida, Studenica, 1313/14.
(levo), Gračanica, 1321.(desno).

32. 
Kraljica i carica Jelena, supruga
kralja (1331-1346.) i cara (13461355.) Dušana, u haljini sa
dugim do poda i veoma
širokim rukavima, izrađenoj od
italijanske brokatne tkanine
grimizno crvene osnove,
dezenirane zlatnim motivima
srcolike vreže sa trolistima
vinove loze. Haljinu dopunjuju
manijakis i loros. Na glavi su
raskošna zupčasta kruna i veliki
oboci opervaženi biserima, a u
ruci žezlo-grana. Lesnovo, 1349.

33. 
Kraljica Jelena, Dečani (levo i sredina), oko
1343., Dobrun, oko 1340. (desno).

34. 
Kneginja Milica je, posle pogibije
kneza Lazara na Kosovu 1389.,
upravljala državom do 1402. kada
je sin Stefan Lazarević postao
despot. Na fresci iz Ljubostinje je
kao carica u vladarskom ornatu
(mada to nije bila):crvenoj haljini
sa zlatnim rombovima, dugih
uzanih rukava, sa epimanikama,
rotama, peribrahionima,
manijakisom i lorosom, preko koje
je ogrtač. Na glavi je beli veo koji
pada na ramena, visoka otvorena
zupčasta kruna i oboci, a u ruci
žezlo.

35. 
Jerina Branković, druga
žena despota Đurđa
Brankovića (vladao od 14271456.), kao despotica nosi
vlasteoski kostim: haljinu
uzanih rukava, sa visokim
strukom i pojasom, od
italijanske crvene tkanine sa
dezenom talasaste stabljike
i plavi ogrtač sa otvorima i
visećim rukavima. Na glavi
je visoka ukrašena kruna.
Esfigmenska povelja, 1429.

36. 
Despotica Jelena,,
supruga despota
Lazara Brankovića,
koji je vladao od
1456-1458.,
poslednja srpska
srednjovekovna
vladarka, sa
interesantnim velom
od prugaste tkanine,
visokom krunom i
karakterističnim
dvoglavim orlovima.

37. A. Komnina J. Anžujska
oko 1235. oko 1265.
Katelina
1296.
Simonida
1321.
Jelena
1349.
Milica
Jerina
oko 1400. 1429.

38. Rekonstrukcija kostima
srpskih srednjovekovnih vladarki: kraljice
Jelene Anžujske, kraljice Kateline, kraljice
Simonide, kraljice i carice Jelene, kneginje
Milice (autor Tanja Vuleta) i despotice Jerine
.

39. 
Kostimi vladarki predstavljeni su i na
kovanom novcu. Na nekoliko srebrnih
novčića, kovanih za vreme cara Dušana,
pored cara nalazi se i carica Jelena.
Između njih je (dvostruki) krst, a u
rukama obično drže skiptre, ili su im ruke
na grudima. Odeveni su u bogato
ukrašene vladarske ornate. Car ima
polusferičnu (stemu), a carica plitku
otvorenu zupčastu krunu.

40. 

Car Dušan i carica Jelena na kovanom
novcu.
Carica Jelena je, kao udovica, i sama
kovala novac sa svojim likom, ili sa sinom
Urošem.(4)

41. VEK
I
XIII
II
I
Kraljica
Ana Komnina
Dukeni
Kraljica
Jelena Anžujska
Kraljica
Katelina
Kraljica
Simonida
Kraljica i carica
Jelena
XIV
II
XV
VLADARKA
I
Kneginja
Milica
Despotica
Jerina
KOSTIM
Kombinacija
vlasteoskog i
vladarskog.
Pun vladarski
ornat sa dugim
uzanim rukavima.
Pun vladarski
ornat sa veoma
širokim i dugim
rukavima.
Pun vladarski
ornat sa dugim
uzanim rukavima.
Vlasteoski sa
dugim uzanim
rukavima i
visokim strukom
TKANINA
Jednobojna sa
zlatovezanim (?)
krugovima i dvoglavim
orlovima – kolasta azdija
Jednobojna sa
zlatovezom.
KRUNA
UKRASI
Venac (?)
Otvorena
plitka.
Otvorena
viša blago
zupčasta.
Veo
Italijanska dezenirana,
motivi geometrijski rombovi.
Otvorena
viša jako
zupčasta.
Veo.
Veliki okrugli
oboci.
Italijanska dezenirana,
motivi geometrijski –
rombovi i organski vreže.
Otvorena
visoka jako
zupčasta.
Veo.
Veliki okrugli
oboci.
Otvorena
visoka
zupčasta.
Veo.
Oboci.
Italijanska dezenirana,
motivi geometrijski rombovi i krugovi sa
dvoglavim orlovima.
Italijanska dezenirana,
motivi organski - vreže.
Otvorena
vrlo visoka sa
sitnim
zupcima

42. 







1. Mr. Gordana Tomović: U DRŽAVI NEMANJIĆA (13-14. VEK)
http://www.graduzice.org/userfiles/files/udrzavinemanjicaod13do14vek.pdf
2. Aleksandra Nitić: TKANINE I PROFANI KOSTIM U SRPSKOM SLIKARSTVU
XIV I PRVE POLOVINE XV VEKA – POREKLO I RAZVOJ STILA
http://www.ni.rs/byzantium/doc/zbornik/Pdf-II/Aleksandra%20Nitic.pdf
3. Tanja Vuleta: SERBIAN MEDIEVAL ROYAL ATTIRE
http://www.srpskoblago.org/serbian-history/serbian-medieval-royalattire.html
4. Milan Marković i Tamara Pavlović: PREDSTAVE VLADARKI NA SRPSKOM
SREDNJOVEKOVNOM NOVCU
http://prs.petnica.rs/eps/pdf/2008/z08-039_311ahl08_11.pdf
5. Lidija Stanković: SRPSKI SREDNJOVEKOVNI KOSTIM
http://caszavas.wordpress.com/2012/10/17/srpski-srednjovekovni-kostim/
6. Lidija Stanković: VIZANTIJSKI KOSTIM
http://caszavas.wordpress.com/2012/10/16/vizantijski-kostim-2/
7. http://www.srpskoblago.org/Archives/
8.Wikipedia i dr.