1. Νατάσσα Φειδά Εργασία Αρχαίων Ελληνικών
Θέμα: Με αφορμό την κατεδϊφιςη των τειχών τησ Αθόνασ από τουσ ΢παρτιϊτεσ αναφερθεύτε ςε
περιπτώςεισ ανϋγερςησ-κατεδϊφιςησ τειχών ςτην πορεύα τησ ανθρώπινησ ιςτορύασ και
παρουςιϊςτε τισ ςκϋψεισ ςασ.
Ορισμός της λέξης τείχος: αμυντικό καταςκευό, μόνιμη ό πρόχειρα φτιαγμϋνη· ςυνόθωσ
περιβϊλλει μύα πόλη και αποτελεύται από ψηλϊ και γερϊ τοιχώματα που ςυνοδεύονται από
πύργουσ, προμαχώνεσ και επϊλξεισ
Αρχαία Αθήνα: Η αρχαιότερη γνωςτό οχύρωςη τησ Αθόνασ ανϊγεται ςτουσ ώριμουσ
προώςτορικούσ χρόνουσ. Πρόκειται για το «Κυκλώπειον τεύχοσ» και το «Πελαργικόν», που
περιϋβαλλαν τον ιερό βρϊχο τησ Ακροπόλεωσ κατϊ την Τςτεροελλαδικό ΙΙΙΒ Εποχό (τϋλη 2ησ
χιλιετύασ π.Φ.). Η ανϋγερςό τουσ ςυνδϋεται με τον λεγόμενο «ςυνοικιςμό», την ςυνϋνωςη δηλαδό
προηγουμϋνωσ ανεξϊρτητων περιοχών τησ Αττικόσ υπό την εξουςύα ενόσ ϊρχοντοσ, πιθανώσ του
Θηςϋωσ.
Κομβικό ςημεύο για την περαιτϋρω ανϊπτυξη και διεύρυνςη των τειχών τησ πόλησ ςτϊθηκε η
ολοκλόρωςη τησ ενοπούηςησ των αθηναώκών δόμων και η παγύωςη τησ αθηναώκόσ δύναμησ ςτο
ελληνικό πολιτικό-οικονομικό γύγνεςθαι ϋωσ τισ αρχϋσ του 6ου αι. π.Φ., που οδόγηςαν ςτον
πολλαπλαςιαςμό του μεγϋθουσ τησ και ακολούθωσ ςτην επϋκταςη των ορύων τησ μϋςω τησ
εφαρμογόσ νϋων οικοδομικών προγραμμϊτων κατ’ αρχϊσ από τον ΢όλωνα και εν ςυνεχεύα από τον
Πειςύςτρατο και τουσ διαδόχουσ του (Πειςιςτρατύδεσ). ΢ύμφωνα με την μαρτυρύα του Θουκυδύδου,
η νϋα, μεγαλύτερη πόλη των Αθηνών περιτριγυρύςθηκε από τεύχοσ. Ψςτόςο, κανϋνα ύχνοσ τησ
αρχαώκόσ περιμετρικόσ οχύρωςησ δεν ϋχει αποκαλυφθεύ μϋχρι ςόμερα και εύναι ιδιαιτϋρωσ δύςκολο
να προςδιορύςουμε την ακριβό θϋςη του και την διαδρομό που ακολουθούςε. Παρ’ όλ’ αυτϊ, η
ύπαρξό του θεωρεύται ςχεδόν βϋβαιη. Η απουςύα υλικών καταλούπων δεν πρϋπει να μασ εκπλόςςει,
αφού γνωρύζουμε ότι το εν λόγω τεύχοσ καταςτρϊφηκε από τουσ Πϋρςεσ, ενώ τα ελϊχιςτα
διαςωθϋντα τμόματϊ του κατεδαφύςθηκαν και χρηςιμοποιόθηκαν για την ανϋγερςη ενόσ
ευρύτερου περιβόλου μετϊ την αποχώρηςη των Περςών. Ωλλωςτε, θα όταν παρϊλογο να υποθϋςει
κανεύσ ότι οι Αθηναύοι, ενώ φρόντιςαν για την τεύχιςη τησ Ελευςύνοσ και ϊλλων περιοχών κατϊ τον
6ο αι. π.Φ., θα ϊφηναν ατεύχιςτη την πρωτεύουςα του κρϊτουσ τουσ.
Σην επαύριο τησ περςικόσ λεηλαςύασ του 480/79 π.Φ., η Αθόνα ϋμεινε παντελώσ ανοχύρωτη. Μετϊ
την μϊχη των Πλαταιών (479 π.Φ.) και την οριςτικό απομϊκρυνςη των εχθρικών δυνϊμεων από τα
ελληνικϊ εδϊφη, πρωταρχικό μϋριμνα του Θεμιςτοκλϋουσ αποτϋλεςε η τεύχιςη τησ πόλησ. Ϊτςι,
μϋςα ςε διϊςτημα ενόσ μόλισ ϋτουσ, η Αθόνα και το βόρειο τμόμα τησ Ακροπόλεωσ ϋλαβαν
καινούριεσ οχυρώςεισ, οι οπούεσ ενςωμϊτωςαν κομμϊτια παλαιότερων κτιςμϊτων και
αναθημϊτων, ακόμα και ταφόπετρεσ, ενώ παρϊλληλα ξεκύνηςε η ςυμπλόρωςη τησ οχύρωςησ των
λιμϋνων του Πειραιώσ, που εύχε όδη εγκαινιϊςει ο ύδιοσ ο Θεμιςτοκλόσ ωσ ϊρχων το 493/2 π.Φ.
(Θεμιςτόκλεια οχύρωςη). Σο εγχεύρημα ϋφερε εισ πϋρασ λύγα χρόνια αργότερα ο Κύμων, επύ των
ημερών του οπούου προχώρηςε η οικοδόμηςη των δύο Μακρών Σειχών, του Υαληρικού και του
Βορεύου τεύχουσ (459-456 π.Φ.), που ςυνϋδεςαν την Αθόνα με τον Πειραιϊ. Σον ύδιο καιρό
οχυρώθηκε και το ϋωσ τότε απροςτϊτευτο νότιο τμόμα τησ Ακροπόλεωσ (Κιμώνειο τεύχοσ).

2. ΢ύντομα, κατϊ τα ϋτη 446-443 π.Φ., ςυμπληρώθηκε η οικοδόμηςη των Μακρών Σειχών με την
ανϋγερςη του Νοτύου τεύχουσ ό δια μϋςου τεύχουσ ανϊμεςα ςτο Υαληρικό και ςτο Βόρειο τεύχοσ,
ϋργο που ϋγινε με πρωτοβουλύα του Περικλϋουσ. Λεύψανα τησ Θεμιςτόκλειασ οχύρωςησ ςώζονται
ςε διϊφορα ςημεύα του Κεραμεικού και κοντϊ ςτο Ολυμπιεύο, το οπούο προφανώσ βριςκόταν εντόσ
του περιβόλου του τεύχουσ.
Με το τϋλοσ του Πελοποννηςιακού Πολϋμου το 404 π.Φ., οι ηττημϋνοι Αθηναύοι υποχρεώθηκαν από
τουσ ΢παρτιϊτεσ να καταςτρϋψουν όλα τα τεύχη τησ πόλησ (του Ωςτεωσ, του Πειραιώσ και τα Μακρϊ
Σεύχη), μεγϊλο μϋροσ των οπούων ξαναχτύςθηκε μετϊ την επϊνοδο τησ δημοκρατύασ από τον Κόνωνα
το 394 π.Φ. Ο διαφαινόμενοσ κύνδυνοσ από την διαρκώσ αυξανόμενη δύναμη των Μακεδόνων και τισ
νϋεσ μεθόδουσ πολιορκύασ που μετϋρχονταν κατϋςτηςε αναγκαύα την ενύςχυςη των οχυρώςεων τησ
Αθόνασ ςτο β΄ όμιςυ του 4ου αι. π.Φ.· οι διαδικαςύεσ επιςκευόσ των τειχών επιταχύνθηκαν ύςτερα
από την πτώςη τησ Ολύνθου ςτα μακεδονικϊ χϋρια το 348 π.Φ., όμωσ η απόφαςη για την εκτϋλεςη
μεγϊλησ κλύμακασ ενιςχυτικών εργαςιών λόφθηκε μϊλλον μετϊ την μϊχη τησ Φαιρώνειασ (338 π.Φ.).
Ϊνα δεύτερο τεύχοσ, γνωςτό ωσ Προτεύχιςμα, ςυνιςτούςε μια δευτερεύουςα, εξωτερικό γραμμό
ϊμυνασ, ςε απόςταςη 9-11 μ. γύρω από την κύρια οχύρωςη, εκτεινόμενο δεξιόςτροφα από τουσ
βόρειουσ πρόποδεσ του λόφου των Νυμφών (Αςτεροςκοπεύο) μϋχρι την ανατολικό βϊςη του λόφου
των Μουςών (Υιλοπϊππου). Περύ το τϋλοσ του 4ου αι. π.Φ. ϋνα νϋο τεύχοσ, το Διατεύχιςμα,
καταςκευϊςθηκε επύ τησ κορυφογραμμόσ μεταξύ των δύο λόφων. ΢ύγχρονό του πρϋπει να εύναι και
το Δύπυλον το υπϋρ των πυλών, που γεφύρωνε τον χώρο ανϊμεςα ςτο Μουςεύο και ςτον λόφο τησ
Πνυκόσ. ΢τουσ ελληνιςτικούσ χρόνουσ η πόλη δϋχθηκε επανειλημμϋνα την εγκατϊςταςη μακεδονικών
φρουρών, οπότε ϋγινε περαιτϋρω αποκατϊςταςη των ζημιών και ενδυνϊμωςη των τειχών από τον
Δημότριο τον Πολιορκητό ςτα 307-304 π.Φ.· αυτό η οχύρωςη βοόθηςε τουσ Αθηναύουσ να
αντιςταθούν ςτην πολιορκύα του Μακεδόνοσ Καςςϊνδρου το 304 π.Φ. Γνωρύζουμε επύςησ ότι για την
προςταςύα τησ φρουρϊσ του Δημητρύου του Πολιορκητού (294 π.Φ.) ανεγϋρθηκε οχυρωματικόσ
περύβολοσ πϊνω ςτην κορυφό του λόφου των Μουςών. Ϊνα οικοδομικό ψόφιςμα του Ευρυκλεύδου,
του 229/8 π.Φ., ομιλεύ περύ τησ ανϊγκησ επιςκευών ςτο τεύχοσ τησ Αθόνασ λύγεσ δεκαετύεσ αργότερα,
ύςωσ ϋπειτα από καταςτροφϋσ που προκλόθηκαν κατϊ την πολιορκύα τησ πόλησ από τον Αντύγονο
Γονατϊ το 267 π.Φ., μεςούντοσ του Φρεμωνιδεύου Πολϋμου.
Η ςταδιακό παρακμό τησ πόλησ ςτουσ αιώνεσ που ακολούθηςαν εύχε ωσ ϊμεςη ςυνϋπεια την
βαθμιαύα εγκατϊλειψη των οχυρωματικών εργαςιών και των ςυςτηματικών επιδιορθώςεων ςτο
τεύχοσ, με εξαύρεςη μεμονωμϋνεσ προςπϊθειεσ που αποςκοπούςαν ςτην αντιμετώπιςη κϊποιου
ςυγκεκριμϋνου κινδύνου. Πϊντωσ, όπωσ μπορεύ να ςυμπερϊνει κανεύσ από τα υλικϊ κατϊλοιπα και
τισ πληροφορύεσ των πηγών, το μεγαλύτερο κομμϊτι του πρϋπει να εύχε διατηρηθεύ ςε αρκετϊ καλό
κατϊςταςη μϋχρι την εκπόρθηςό του από τον ΢ύλλα το 86 π.Φ., ενώ νϋεσ επιςκευϋσ ςημειώθηκαν
αργότερα μϋςα ςτον 1ο αι. π.Φ. ΢την περύοδο τησ Ρωμαιοκρατύασ η επϋκταςη τησ πόλησ προσ
ανατολϊσ και νότον επϋβαλε την ύδρυςη ενόσ νϋου οχυρωματικού βραχύονα, που ςυνδεόταν με το
Θεμιςτόκλειο τεύχοσ και περιϋκλειε τισ νϋεσ εγκαταςτϊςεισ. Πρόκειται για το ονομαζόμενο
υςτερορρωμαώκό τεύχοσ, το οπούο χτύςθηκε ϋπειτα από την επιδρομό των Ερούλων ςτα 267 μ.Φ.·
εύχε την αφετηρύα του ςτα Προπύλαια τησ Ακροπόλεωσ, απ’ όπου ακολουθούςε κατωφερικό
πορεύα, για να καταλόξει ςτην Αγορϊ (ςτην ΢τοϊ του Αττϊλου), παρϊλληλα προσ την Οδό
Παναθηναύων. Η απαγόρευςη τησ λειτουργύασ των φιλοςοφικών ςχολών τησ Αθόνασ με ρητό
διαταγό του Ιουςτινιανού το 529 π.Φ. ςτϋρηςε την πόλη από την ϋντονη πνευματικό

3. δραςτηριότητα που λϊμβανε χώρα ςτουσ κόλπουσ τησ, με αποτϋλεςμα να χϊςει την πρότερη αύγλη
τησ, παραμϋνοντασ απλώσ ϋνα υπολογύςιμο οχυρό τησ βυζαντινόσ αυτοκρατορύασ, του οπούου τα
τεύχη ενιςχύθηκαν εκ νϋου προκειμϋνου να εγγυηθούν την ακεραιότητα τησ πόλησ ϋναντι των
επερχόμενων απειλών.
Πολλϋσ από τισ πύλεσ των τειχών των 5ου και 4ου αι. π.Φ. όλθαν ςτο φώσ κατϊ την διϊρκεια των
αναςκαφών και ταυτύςθηκαν με παραδιδόμενεσ από επιγραφϋσ και από τουσ αρχαύουσ ςυγγραφεύσ
πύλεσ. Αςφαλώσ, εκτόσ των πυλών υπόρχαν ςε διϊφορα επύκαιρα ςημεύα και πυλύδεσ, ϋνασ
ςημαντικόσ αριθμόσ των οπούων ϋχει ανιχνευθεύ. Η κεντρικότερη εύςοδοσ τησ πόλησ, που βριςκόταν
ςτον βορειοδυτικό βραχύονα του τεύχουσ, ςτην περιοχό του Κεραμεικού, εύναι γνωςτό από τισ πηγϋσ
ωσ Θριϊςιαι Πύλαι, Κεραμεικού πύλαι και Δύπυλον. Η τελευταύα ονομαςύα απαντϊται για πρώτη
φορϊ ςε μια επιγραφό του ϋτουσ 278/7 π.Φ. και οφεύλεται ςτην ειδικό καταςκευό τησ πύλησ (ϋφερε
διπλό εύςοδο) κατϊ την ανοικοδόμηςό τησ ςτο β΄ όμιςυ του 4ου αι. π.Φ., ενώ μϋχρι τότε
χριςιμοποιεύτο ευρϋωσ ο όροσ «Θριϊςιαι Πύλαι» ό «Θριϊςια Πύλη». Από εκεύ διϋρχονταν οι τρεισ
βαςικώτερεσ οδικϋσ αρτηρύεσ τησ αρχαύασ Αθόνασ: ο δρόμοσ που εκκινούςε από την Ακαδημεύα, ο
δρόμοσ από τον Πειραιϊ και ο δρόμοσ τησ Ελευςύνοσ, που ςυνϋδεε την Αθόνα όχι μόνο με το Θριϊςιο
Πεδύον αλλϊ και με την Πελοπόννηςο και την υπόλοιπη Ελλϊδα. Πρόςφατεσ ϋρευνεσ απϋδειξαν ότι
το αρχικό ςχϋδιο τησ πύλησ, που πρωτοχτύςθηκε αμϋςωσ μετϊ τα περςικϊ (479 π.Φ.), διατηρόθηκε
ςχεδόν αναλλούωτο κατϊ τισ εργαςύεσ ανακαταςκευόσ τησ ςτα τϋλη του 4ου αι. π.Φ. Σα ςωζόμενα
κατϊλοιπα την αποκαθιςτούν ωσ αρχιτεκτονικό διαμόρφωςη προςτατευόμενη από δύο ζεύγη
τετρϊγωνων πύργων ςτα ϊκρα ιςχυρών τούχων με πολεμύςτρεσ ςτο ϊνω μϋροσ, μεταξύ των οπούων
ςχηματιζόταν αυλό που χρηςιμοποιόθηκε για ποικύλεσ ςκοπιμότητεσ· ο νότιοσ εξωτερικόσ πύργοσ
προβαλλόταν αρκετϊ προσ τα ϋξω ςε ςχϋςη με τον αντύςτοιχο τησ βόρειασ πλευρϊσ. Ο τούχοσ με τισ
δύο πύλεσ, που ϋκλεινε την βορειοδυτικό (εξωτερικό) πλευρϊ του Διπύλου, χτύςθηκε κατϊ πϊςα
πιθανώτητα προσ ενύςχυςη των οχυρώςεων πριν από την ρωμαώκό επύθεςη του 86 π.Φ.· οι πόρτεσ
των δύο θυραύων ανοιγμϊτων όταν ξύλινεσ, προςαρμοςμϋνεσ ςτισ ϊκρεσ με ςτροφεύσ
ςυγκρατημϋνουσ ςε κοιλότητεσ του υπϋρθυρου και του κατωφλιού.
Νοτύωσ του Διπύλου, ςε απόςταςη ςχεδόν 70 μ., κοντϊ ςτην ϋξοδο του Ηριδανού από το τεύχοσ, ςτο
χαμηλώτερο ςημεύο τησ πόλησ, ανοιγόταν η Ιερϊ Πύλη, απ’ όπου ξεκινούςε η λεγόμενη Ιερϊ Οδόσ με
τελικό κατϊληξη το Θριϊςιον Πεδύον. Ο δρόμοσ αυτόσ εξυπηρετούςε την Ελευςύνια πομπό, η οπούα
κατϊ την ημϋρα τησ εορτόσ των Ελευςινύων ακολουθούςε μια πορεύα 21-22 χιλιομϋτρων ϋωσ ότου
ϋφθανε ςτο ιερό τησ Δόμητροσ ςτην Ελευςύνα. Σο όνομα «Ιερϊ Πύλη» εμφανύζεται αρχικϊ ςτον
Πλούταρχο (μϋςα 1ου - αρχϋσ 2ου αι. μ.Φ.), όμωσ θα εύναι ςαφώσ παλαιώτερο, όπωσ και η ονομαςύα
«Ιερϊ Οδόσ». Η Ιερϊ Πύλη διαρθρωνόταν εξαρχόσ ςε πυλαύο οικοδόμημα με αυλό, με δύο
τετρϊγωνουσ πύργουσ να αποτελούν τα ακρωγονιαύα υποςτηρύγματα του περιβόλου, ςυνδεδεμϋνα
μεταξύ τουσ με πεςςούσ που ςτόριζαν το πϋραςμα από τον ϋναν θυραύο τούχο ςτον ϊλλο, με τα
ανούγματα για την οδό και την διϋλευςη του ποταμού. Δεδομϋνου ότι ο πυλώνασ κλόθηκε να
ςυμπεριλϊβει τόςο την Ιερϊ Οδό όςο και τον Ηριδανό, απαιτούςε ιδιαύτερη καταςκευό, που από
την υποδομό τησ εποχόσ του Θεμιςτοκλϋουσ ϋωσ την μοναδικό ςτο εύδοσ τησ μαρμϊρινη καμϊρα
επϊνω από τον Ηριδανό των ρωμαώκών αυτοκρατορικών χρόνων, τροποποιόθηκε πολλϋσ φορϋσ,
όπωσ μπορεύ να διαπιςτώςει κανεύσ από τα ςωζόμενα ύχνη ποικύλων εργαςιών που ςυντελϋςθηκαν
ςε αλλεπϊλληλεσ οικοδομικϋσ φϊςεισ.

4. Προχωρώντασ κατϊ μόκοσ τησ δυτικόσ πλευρϊσ των τειχών προσ νότον, ςτο ςημεύο τησ διαςταύρωςησ
των ςημερινών οδών Ερυςύχθονοσ 15 και Ηρακλειδών, η τελευταύα από τισ οπούεσ οδηγεύ και ςόμερα
προσ τον Πειραιϊ, τοποθετούνται κατϊ κανόνα οι Πειραώκαύ Πύλαι. Παρότι μόνο το βόρειο τμόμα τουσ
ϋχει αναςκαφεύ και τα διαθϋςιμα ςτοιχεύα δεν επαρκούν για την ταυτοπούηςό τουσ, η μϋθοδοσ
καταςκευόσ τουσ και η ανακϊλυψη ενόσ αρχαύου δρόμου που οδηγούςε εδώ από τον Πειραιϊ
ςυνηγορούν ςτην υπόθεςη ότι πρόκειται για την Πειραώκό Πύλη. Ακόμα νοτιώτερα, ςτουσ βόρειουσ
πρόποδεσ του λόφου των Νυμφών, βαθιϋσ αυλακώςεισ που ςχηματύςθηκαν βαθμιαύα από τουσ
τροχούσ διερχόμενων οχημϊτων αποτελούν ξεκϊθαρη ϋνδειξη ότι το ςημεύο αυτό διϋςχιζε ϋνασ
αρχαύοσ αμαξιτόσ δρόμοσ μϋςω μιασ πύλησ, η οπούα ϋχει αναγνωριςθεύ ωσ οι Δόμιαι Πύλαι, δια των
οπούων οδηγούνταν οι καταδικαςμϋνοι ςε θϊνατο ςτον παρακεύμενο τόπο εκτελϋςεων που εύναι
γνωςτόσ ωσ «Βϊραθρον». ΢την ύδια (δυτικό) πλευρϊ του οχυρωματικού περιβόλου, βορεύωσ του
Διπύλου και αρκετϊ μακριϊ από αυτό, ανοιγόταν ϊλλη μύα πύλη, ενδεχομϋνωσ οι αναφερόμενεσ ςτισ
γραπτϋσ πηγϋσ Ϋριαι Πύλαι ( = πύλεσ των τϊφων < όριον = τϊφοσ)· αυτϋσ εντοπύζονται ςτην περιοχό
όπου το τεύχοσ τϋμνεται με την ςύγχρονη οδό Λεωκορύου, η οπούα ακολουθεύ την διαδρομό ενόσ
αρχαύου δρόμου, που, όπωσ πιςτεύεται, ξεκινούςε από τον Βωμό των Δώδεκα Θεών ςτην Αγορϊ και
κατευθυνόταν βορειοδυτικϊ προσ τον άππιο Κολωνό, πλαιςιωμϋνοσ κατϊ μόκοσ του από ταφικϊ
μνημεύα.
Κατϊ την βόρεια πλευρϊ τησ περιμϋτρου του τεύχουσ, ςτο ςημεύο τομόσ των τωρινών οδών
΢οφοκλϋουσ και Αιόλου, ανευρϋθηςαν τα ερεύπια των Αχαρνικών Πυλών, που μνημονεύονται ςε
ςωζόμενεσ επιγραφϋσ καθώσ και από τον λόγιο Ηςύχιο. Όπωσ δεύχνει το όνομϊ τουσ, οδηγούςαν
ςτον δόμο των Αχαρνών καθώσ και ςτην Πϊρνηθα, εξαςφαλύζοντασ την επικοινωνύα με ολόκληρο
το προσ βορρϊν τησ πόλεωσ λεκανοπϋδιο τησ Αττικόσ. Εκτόσ τησ πύλησ υπόρχε εκτεταμϋνο
νεκροταφεύο εκατϋρωθεν ενόσ δρόμου που οδηγούςε ςτισ Αχαρνϋσ (ςημ. Μενύδι), μακρύ τμόμα του
οπούου αποκαλύφθηκε προςφϊτωσ.
΢την ανατολικό πλευρϊ του περιβόλου διαμορφώνονταν ςυνολικϊ τρεισ πύλεσ, που εξυπηρετούςαν
την επικοινωνύα με τισ περιοχϋσ και τουσ δόμουσ τησ ανατολικόσ Αττικόσ. Η πρώτη εξ αυτών,
ςύμφωνα με βϊςιμεσ ενδεύξεισ, βριςκόταν ςτο βορειοανατολικό ϊκρο του, ςτην τομό ενόσ τμόματόσ
των τειχών από λογϊδεσ λύθουσ, το οπούο αναςκϊφηκε ςτην οδό Δραγατςανύου 4 και διατηρεύται
ςε ύψοσ περύπου 4,50 μ. Η πύλη ετούτη, που αποκλόθηκε ςυμβατικϊ Βορειοανατολικό Πύλη, πρϋπει
να οδηγούςε προσ τουσ δόμουσ τησ Υλύασ (ςημ. Φαλϊνδρι) και του Αθμόνου (ςημ. Μαρούςι). Η
δεύτερη, που ςυνϋδεε την Αθόνα με τουσ δόμουσ τησ Μεςογαύασ αλλϊ και τησ παλαιϊσ περιοχόσ των
Διακρύων (Β.Δ. Αττικό), όταν οι Διοχϊρουσ Πύλαι, που ο ΢τρϊβων τοποθετεύ πληςύον του Λυκεύου
και για τισ οπούεσ κϊνει λόγο μια επιγραφό. Η θϋςη τουσ πρϋπει να αναζητηθεύ δύπλα από την
ςημερινό Πλατεύα ΢υντϊγματοσ, εντόσ του μη ανεςκαμμϋνου χώρου πύςω από την χριςτιανικό
εκκληςύα τησ Αγύασ Δυνϊμεωσ, ςτην νοτιοδυτικό γωνύα του οικοδομικού τετραγώνου που ορύζουν
οι οδού Βουλόσ, Απόλλωνοσ και Πεντϋλησ. Από εκεύ η γραμμό του τεύχουσ ακολουθούςε περύπου την
πορεύα των ςύγχρονων οδών Βουλόσ και Νύκησ προσ την νοτιοανατολικό πλευρϊ τησ πόλησ. Η τρύτη
προσ ανατολϊσ πύλη όταν οι λεγόμενεσ Αιγϋωσ Πύλαι ό Ιππϊδαι Πύλαι, η ύπαρξη των οπούων
πιςτοποιόθηκε μόλισ δυτικϊ του προπύλου ςτα βόρεια του Ολυμπιεύου, απ’ όπου ϋνασ δρόμοσ
οδηγούςε προσ το Παναθηναώκό ΢τϊδιο, τα παριλύςια ιερϊ, το ιερό του Ηρακλϋουσ Παγκρϊτουσ και
τισ οικιςτικϋσ εγκαςτϊςεισ ςτην περιοχό του ςημερινού Παγκρατύου ϋωσ τον Τμηττό. ΢χετικό
επιγραφό ςχετύζει την πύλη με την ςυνοικύα τησ Αγρυλόσ ό Αγκυλόσ, η οπούα – όπωσ

5. πληροφορούμαςτε – εκτεινόταν προσ την κατεύθυνςη του Τμηττού, και ςυγκεκριμϋνα ςτην
περιοχό του λόφου Αρδηττού και του Παναθηναώκού ΢ταδύου. Μϊλιςτα, το ρωμαλϋο τούχωμα τησ
πύλησ όταν καταςκευαςμϋνο από τύμπανα κιόνων που προϋρχονταν από τον ημιτελό ναό του
Ολυμπύου Διόσ τησ περιόδου των Πειςιςτρατιδών. Η ύδια η πύλη βαπτύςθηκε «Ιππϊδαι» προφανώσ
εξαιτύασ των ιππικών αγώνων που διεξϊγονταν ςτον δρόμο του γειτονικού γυμναςύου του Λυκεύου,
ενώ ο Πλούταρχοσ την κατονομϊζει ωσ «Αιγϋωσ Πύλαι» ςε ςυςχετιςμό με τον μυθικό βαςιλϋα των
Αθηνών Αιγϋα, τοποθετώντασ την δύπλα ςτο ιερό του Δελφινύου Απόλλωνοσ.
Προσ την νότια πλευρϊ τησ πόλησ υπόρχαν τουλϊχιςτον τϋςςερισ επιπλϋον πύλεσ, δύο εκ των
οπούων οδηγούςαν προσ την περιοχό του Κυνοςϊργουσ και ϊλλεσ δύο προσ τον Υαληρικό όρμο.
΢την νοτιοανατολικό περιφϋρεια του τεύχουσ ανούγονταν οι Διόμιαι Πύλαι, που αναφϋρονται από
τον Πλούταρχο και τον Διογϋνη τον Λαϋρτιο ςε ϊμεςη ςύνδεςη με το γυμνϊςιο του Κυνοςϊργουσ
ςτον δόμο τησ Διομεύασ (πόρε το όνομϊ τησ από τον τοπικό όρωα Δύομο), νοτύωσ του ιερού του
Ολυμπύου Διόσ, κοντϊ ςτην όχθη του ποταμού Ιλιςςού, όπου εύχαν εγκαταςταθεύ οι Αθηναύοι από
τον δόμο τησ Μελύτησ πριν από τουσ Περςικούσ Πολϋμουσ. Σα ςτοιχεύα ςυγκλύνουν ςτην υπόθεςη
ότι, όταν ο φιλόςοφοσ ΢ωκρϊτησ πόγαινε ςτο Κυνόςαργεσ, εξερχόταν τησ πόλησ μϋςω αυτόσ τησ
πύλησ. Αν και δεν ϋχει φθϊςει ϋωσ τισ μϋρεσ μασ κανϋνα κατϊλοιπο τησ Θεμιςτόκλειασ οχύρωςησ ςε
αυτόν τον χώρο, φαύνεται ότι το υςτερορρωμαώκό τεύχοσ ϋφερε ανϊλογη πύλη, που διαδϋχθηκε μια
προγενϋςτερη ςτο ύδιο ςημεύο. Δυτικώτερα εντοπύζονται οι Ιτώνιαι Πύλαι ( < ύςωσ από κϊποιο
κοντινό ιερό αφιερωμϋνο ςτην Ιτωνύα Αθηνϊ), που ςυναντώνται ϊπαξ ςτην αρχαύα ελληνικό
γραμματεύα, ςτον ψευδο-Πλατωνικό διϊλογο «Αξύοχοσ», όπου ο ςυγγραφϋασ παρατηρεύ: «ςτισ
Ιτώνιεσ πύλεσ – διότι ϋζηςε κοντϊ ςτην πύλη δύπλα ςτην ςτόλη τησ Αμαζόνοσ». Κατϊ τα λεγόμενα
του Παυςανύου, ο επιςκϋπτησ που ερχόταν ςτην Αθόνα από το Υϊληρο μπορούςε να δει την ςτόλη
τησ Αμαζόνοσ Αντιόπησ ακριβώσ ςτην εύςοδο τησ πόλησ· ωςτόςο, ο Πλούταρχοσ υποςτηρύζει ότι η
ςτόλη αυτό βριςκόταν όχι μακριϊ από την νοτιοδυτικό γωνύα του περιβόλου του τεμϋνουσ του
Ολυμπύου Διόσ, κοντϊ ςτο ιερό τησ Ολυμπύασ Γόσ. Πρϊγματι, οι αναςκαφικϋσ ϋρευνεσ ςε αυτόν την
περιοχό αποκϊλυψαν κομμϊτια του αρχαύου τεύχουσ, που μπροςτϊ από την οικύα τησ οδού Ιωςόφ
των Ρογών 8 ςτρύβει ςε μια γωνύα και διακόπτεται· τα ευρόματα αυτϊ ενδϋχεται να ςυνιςτούςαν το
νότιο τμόμα μιασ πύλησ, το βόρειο κομμϊτι τησ οπούασ εύχε καταςτραφεύ ολοκληρωτικϊ αφότου η
πύλη ϋπαψε να χρηςιμοποιεύται γύρω ςτα μϋςα του 3ου αι. μ.Φ. και το πϋραςμϊ τησ φρϊχθηκε. Αυτό
πρϋπει να εύναι η πύλη που, ςύμφωνα με μια επιγραφό του 418 π.Φ., ανοιγόταν επϊνω ςτον δρόμο
που οδηγούςε ςτο βαλανεύο (λουτρϊ) του Ιςθμονύκου. Η ύδια επιγραφό αναφϋρεται ςε μια ϊλλη
πύλη, γνωςτό ωσ Ωλαδε Πύλαι ό ανατολικό Υαληρικό Πύλη, από την οπούα περνούςε η αρχαιότατη
οδόσ τησ πομπόσ των Οςχοφορύων και τησ «ϊλαδε ελϊςεωσ» των μυςτών προσ την θϊλαςςα κατϊ
την τρύτη ημϋρα των εορτών των Μεγϊλων Μυςτηρύων. Μολονότι δεν ϋχει αναςκαφεύ, το
πιθανώτερο εύναι η θϋςη τησ να βριςκόταν επύ τησ ςύγχρονησ οδού Υαλόρου, κατϊ προςϋγγιςη
ςτην διαςταύρωςό τησ με την οδό ΢πύρου Δοντϊ, όπου ο ανευρεθεύσ αρχαύοσ δρόμοσ από το
Υϊληρο ςυναντούςε το τεύχοσ τησ πόλησ· οι τϊφοι των μυκηναώκών, των γεωμετρικών, των
κλαςςικών και μεταγενϋςτερων χρόνων, που πλαιςιώνουν τον δρόμο ςτισ δύο πλευρϋσ του,
υποδηλώνουν την αρχαιότητα και την ιςτορικό ςυνϋχειϊ του. ΢την βϊςη του λόφου των Μουςών,
κϊτω από το οδόςτρωμα τησ ςημερινόσ οδού Ερεχθεύου, όλθε ςτο φώσ Νότια Πύλη ό δυτικό
Υαληρικό Πύλη. Σο τμόμα του τεύχουσ ςτο οπούο ανόκει χρονολογεύται ςτην φϊςη ανοικοδόμηςησ
του περιβόλου από τον Κόνωνα ςτισ αρχϋσ του 4ου αι. π.Φ., ενώ εύναι ςύγουρο ότι ςτην ύδια θϋςη
προώπόρξε εύςοδοσ του Θεμιςτόκλειου περιβόλου του 5ου αι. π.Φ. Αμφότερεσ οι εύςοδοι πρϋπει να

6. εντϊςςονταν ςτον ςκελετό του λεγόμενου Υαληρικού τεύχουσ. Οι υπομηκηναώκού και γεωμετρικού
τϊφοι που αποκαλύφθηκαν εκατϋρωθεν του δρόμου που διαπερνούςε την πύλη επιςημαύνουν την
παλαιότητϊ του και την ςημαςύα του για την επικοινωνύα με το λιμϊνι του Υαλόρου.
Σϋλοσ, ςτο νοτιοδυτικό τμόμα του τεύχουσ που ϋνωνε τον λόφο των Μουςών με τον λόφο των
Νυμφών (διατεύχιςμα), υπόρχαν δύο ακόμα πύλεσ. Η νοτιώτερη όταν το καλούμενο Δύπυλον το
υπϋρ των Πυλών, γνωςτό από επιγραφό του 307/6 π.Φ., ςτο διϊςελο μεταξύ του Μουςεύου και τησ
Πνυκόσ, πληςύον τησ εκκληςύασ του Αγ. Δημητρύου Λουμπαρδιϊρη. Η ϊλλη, η βορειώτερη, όταν οι
αναφερόμενεσ ςτισ αρχαύεσ πηγϋσ Μελύτιδαι Πύλαι, ςτην ρϊχη του όγκου ανϊμεςα ςτην Πνύκα και
ςτον λόφο των Νυμφών, όπου ϋνασ – ορατόσ ςόμερα – αμαξιτόσ δρόμοσ για την κύνηςη
τροχοφόρων οχημϊτων διευκόλυνε την επικοινωνύα του ομώνυμου δόμου τησ Μελύτησ με την εντόσ
των Μακρών Σειχών περιοχό.
Παγκόσμια Ιστορία: Γνωστά Τείχη
Το Τείχος του Βερολίνου
Η πορεύα του Σεύχουσ του Βερολύνου και τα ςημεύα διϋλευςησ (1989)
To Σεύχοσ του Βερολύνου (γερμ. Berliner Mauer), όταν τμόμα των ενδογερμανικών ςυνόρων, δηλ.
των ςυνόρων που χώριζαν τη Γερμανύα ςε δύο κρϊτη, ςτην περιοχό του Βερολύνου. Από την

7. ανϋγερςό του, από τουσ Ανατολικογερμανούσ, ςτισ 13 Αυγούςτου 1961 μϋχρι την πτώςη του ςτισ 9
Νοεμβρύου 1989 χώριζε το Δυτικό Βερολύνο από το Ανατολικό και τη γύρω περιοχό τησ Ανατολικόσ
Γερμανύασ. Τπόρξε το γνωςτότερο ςύμβολο του Χυχρού Πολϋμου και τησ διαύρεςησ τησ Γερμανύασ,
ωσ επιςτϋγαςμα του αποκλειςμού του Βερολύνου που εύχε αρχύςει το 1948. Κατϊ την προςπϊθειϊ
τουσ να περϊςουν ςτο Δυτικό Βερολύνο μϋςα από τισ καλϊ φρουρούμενεσ ςυνοριακϋσ
εγκαταςτϊςεισ του Σεύχουσ θανατώθηκαν τουλϊχιςτον 86 ϊνθρωποι, μεταξύ αυτών και 2 Ϊλληνεσ,
από βύαιεσ ενϋργειεσ των ανατολικογερμανικών δυνϊμεων αςφϊλειασ. Ωλλεσ πηγϋσ ανεβϊζουν τον
αριθμό των νεκρών ςτουσ 238 προςμετρώντασ και τα ατυχόματα, θύματα των οπούων τελικϊ
κατϋληξαν.
Το Τείχος των Δακρύων
Πρόκειται για ϋνα απομεινϊρι του αρχαύου τεύχουσ που περιϋβαλε τον προαύλιο χώρο του πρώτου
και δεύτερου μεγϊλου Ιουδαώκού ναού. Θεωρεύται ϋνασ από πιο ιερούσ τόπουσ Ιουδαώςμού και ςε
ετόςιο επύπεδο αποτελεύ τόπο προςκυνόματοσ για χιλιϊδεσ Εβραύουσ ςε ολόκληρο τον κόςμο. Ψσ
ϋτοσ καταςκευόσ του αρχικού τμόματοσ υπολογύζεται το 19 π.Φ όταν ςτην εξουςύα βριςκόταν ο
Ηρώδησ ο Μεγϊλοσ, ενώ τα υπόλοιπα ςτρώματα προςτϋθηκαν μετϊ το 700π.Φ.. Βρύςκεται ςτην
Παλιϊ Πόλη τησ Ιερουςαλόμ και εκτόσ από το ορατό κομμϊτι του που εύναι προςεγγύςιμο από τουσ
προςκυνητϋσ, υπϊρχει και αυτό που διατρϋχει τουσ πρόποδεσ του Όρουσ του Ναού και βρύςκεται
ςτην μουςουλμανικό ςυνοικύα. Σο γεγονόσ αυτό προκαλούςε ςυνεχιζόμενα κρούςματα βύασ μεταξύ
των δύο κοινοτότων. Γι΄αυτό το 1930 ςυγκλόθηκε μια διεθνόσ επιτροπό που ςυνυπολόγιςε τισ
αξιώςεισ και καθόριςε τα δικαιώματα για την κϊθε μύα πλευρϊ. ΢όμερα εύναι ϋνασ μεγϊλοσ
υπαύθριοσ τόποσ προςευχόσ και προςκυνόματοσ και οι πρώτεσ αναφορϋσ που πιςτοποιούν αυτό τη
λειτουργύα του ανϊγονται ςτον 4ο αιώνα π.Φ..