1. Van gildefeest tot
wedstrijdsport
SPORT EN STEDELIJKE ONTWIKKELING IN TILBURG IN
DE TWEEDE HELFT VAN DE NEGENTIENDE EEUW

2. Parijs 1900
29-07-1900
Naar wij vernemen vertrekken
op 3 augustus uit Tilburg
naar Parijs de heeren H.
Mansvelt, F. Hexpoor, J. van
Gastel, J. Stovers, P. Nouwens
en J. Heerkens allen lid van
de handboogschietvereniging
Nooit Volleerd, om zondag 5
augustus deel te nemen aan
de internationale
schietwedstrijden van
handboogschutters te
Vincennes ter gelegenheid van
de Parijsche tentoonstelling

3. Gouden Olympiërs 1920

4. Vraagstelling
Op welke manier(en) draagt de geschiedenis van het
handboogschieten in Tilburg bij aan de ontwikkeling
van sociaal kapitaal en sociale cohesie in de stad.
Sociaal kapitaal: ‘de hulpmiddelen die in een gemeenschap
aanwezig zijn om de gezins- en sociale organisatie vorm te geven.' Deze
hulpmiddelen vinden hun voedingsbodem in acties zoals
gemeenschapsactiviteiten, sociale steun en participatie. Belangrijke
elementen van sociaal kapitaal zijn de kwaliteit van sociale relaties,
groepslidmaatschap, formele en informele netwerken, gedeelde normen,
vertrouwen, wederkerigheid en inzet voor de gemeenschap’

5. Durkheim, Bourdieu, Putnam
Emile Durkheim: sociale cohesie
Bourdieu: sociaal kapitaal
Putnam: bonding en bridging
Hypothese: Het handboogschieten in Tilburg zorgde voor versterking van
sociale cohesie, vergrootte het sociale kapitaal en droeg bij aan bonding en
bridging

6. Uitgangspunten
De relatie tussen sport en steden richt zich op de
kernproblematiek van de sociale wetenschappen:
integratie, identiteit, burgerschap, etniciteit, de
constructie van urbane culturen, loyaliteit en hun
communities.
Sportificering is een van de sleutelprocessen van de
moderne geschiedenis, net als disciplinering,
secularisering, globalisering, modernisering, juridisering.
Sportificering is de transformatie van sportachtige
vermaken in gestandaardiseerde sporten.
Standaardisering vereist organisatie en reglementering.

7. Tilburg in de tweede helft van de
negentiende eeuw
 Tilburg was in het midden van de 19e eeuw nog een
verzameling heertganghen die via een lintstructuur met
elkaar verbonden waren
 In 1900 heeft Tilburg het karakter van een stad.
 Enorme bevolkingsgroei, 25 % van de bevolking is
allochtoon
 Tussen 1850 en 1940 is Tilburg sterk geïndustrialiseerd,
met name textielindustrie, maar ook veel werkgelegenheid
bij Spoorwegen.
 De “lege” gebieden tussen de verschillende heertganghen
zijn opgevuld met fabrieken en woonwijken. Ook
boerderijen staan nog midden in de stad.
 Er ontstaan verschillende sociale lagen, die zich cultureel
en sportief verenigingen en hierdoor in hoge mate
bijdragen aan de civil society van de stad.

8. Civil Society en verenigingsleven
 Vrijwillige collectieve actie rondom gezamenlijke
interessen, doelen en waarden
 Organisatiestructuur anders dan familie, markt en politiek
 Traditionele gilden worden vervangen door sociëteiten en
later in de 19e eeuw verenigingen
 Ontwikkeling loopt parallel aan de opkomst en
organisatiestructuur van sport
 Het eerst in de steden en in de traditionele volkssporten
 In de sociëteiten ontstaan, als onderafdelingen
sportverenigingen, in Noord Brabant
handboogschietverenigingen, kegelverenigingen,
biljartverenigingen.

9. 1887: Koning Willem III 70 jaar. Optocht in
Tilburg
Aan de optocht namen 45 organisaties deel
waaronder 21 handboogschietverenigingen
De Batavieren gaven ons op uitstekende
wijze eene voorstelling hoe er onze
voorvaderen er wel moeten uitgezien
hebben en Soranus deed ons, in onzen tijd
van vuurwapenen, eerbied krijgen voor
zijne ouderwetsche moordtuigen. De
praalwagen der slagers en Neêrlands
driekleur dient nog vermeld. Voorts
hadden de talrijke muziek- en
zanggezelschappen , gilden, hand- en
kruisboogschutterijen met hunne heerlijke
zijden en fluweelen banieren en zilveren en
gouden insigniën ieder het zijne gedaan
om op nette wijze voor den dag te komen.

10. 7
4
3 5 6
1
2

11. 15
14
16 10
11
12 13
17
9
3 5 6
8 1
2

12. 15
18 28
30
16 26 10
22 20 11
12
25
17 29
19
21
9
3 5 6
8 1
2
24
27
23

13. Tabel 1: Handboogschuttersgezelschappen in Tilburg 1849 - 1939.
naam 1849 1879 1909 1939 opgericht
Alliance d’Amité x 1876
L’Aventure X x x 1872
De Batavieren X x 1876
La Bonne Esperance X
Door Oefening Sterk x
Door oefening wordt de X
Kunst verkregen
Eendracht en Vlijt X 1853
Eendracht maakt macht x
Fijne Mast X X 1845
Gaudium Internos x x
Het Huisgezin X
Honos Alit Arcum X X x x 1844
Kapel Doelen X x x 1862
Korenbloem x
Landbouwers Eendracht X X x 1849
Le Noble Are x x
L’Hospitalite X
Moed en Vlijt in ‘t Groen X x x
Na Arbeid Ontspanning x
Nieuwe Doelen X x
Nooit Volleerd X x x 1869
Nouvelle Alliance de Concorde X 1877
Oefening en Vermaak X X 1844
Oefening maakt Kennis X
Onderling Genoegen x
Recht door Zee X
De Roos X 1844
Rozenjacht X
Strijdlust in Vrede x x
St. Sebastiaan X X 1617
Soranus X 1872
Soranus Vrije Zonen X x x 1883
Toujours Content X x x 1869
Vice Versa X 1862
Vooruitgang X x x
Vriendenkring x
Vriendschap X x x 1866
Vriendschap onder ons x
Wel te Vreden X
Wilhelmina x x
Willem Tell X
6 29 17 19

14. Jan van Gastel
Jan van Gastel (1853 - 1928): Roosendaal,
werkzaam als smid/vuurmaker, voor de werkplaats
van het Staatsspoor
(mede) oprichter van Nooit Volleerd.
50 jaar lid en bestuurslid van Nooit Volleerd
Deelnemer vele concoursen, met name in de regio
Deelnemer Spelen Parijs

15. Jo van Gastel
Jo van Gastel (1887 - 1963) Tilburg, werkzaam bij
als bankwerker bij de Nederlandse Spoorwegen;
Bestuur Nooit Volleerd
Penningmeester Tilburgse Bond tenminste 25 jaar.
Opgericht in 1916
Betrokken bij de Algemene Nederlandse Bond van
Handboogschutterijen
Wedstrijdleider bij Internationale wedstrijden
Deelnemer Spelen 1920
Koning en Keizer (1929) bij Nooit Volleerd

16. Fa. Bressers, handel in koloniale waren
 Cornelis Bressers (1784 - 1851),
timmerman, had in 1835 een handel in
koloniale waren.
 Was lid van het Gilde St. Sebastiaan
 Handelde onder meer in Surinaams
letterhout, zeer geschikt voor het
maken van bogen.
 Leverde aan Koning Willem III, en door
heel Nederland.
 Deelnemer aan het koninklijk Concours
in 1849
 Winnaar van de wedstrijden om de
beste handboog en de beste pijlen.
 Na het overlijden nam zijn zoon
Martinus Bressers het bedrijf over.
 De bogen en pijlen stonden op de
wereldtentoonstelling in New York
 Bedrijf ontwikkelde zich tot ver in de
twintigste eeuw tot een belangrijke
fabrikant van handbogen

17. Overzicht 1: Inkoop en omzetcijfers
Bressers 1840 -1851
jaartal omzet inkoop brutowinst bogen pijlen boogpezen
1840 213,75 46,50 167,50
1841 141,53 48,77 92,67
1842 145,80 43,80 102,00
1843 185,65 56,90 128,75
1844 358,25 134,00 224,25 61 352 117
1845 855,19 512,09 343,10 93 900 241
1846 1144,71 553,31 591,40 73 1311 371
1847 1278,63 792,28 485,72 166 1400 491
1848 792,57 146,16 646,41 68 835 298
1849 1526,25 443,50 1082,75 102 2294 574
1850 1639,20 863,03 776,17 135 2513 470
1851 1386,11 877,73 508,38 178 2318 387

18. Ontwikkeling handboogschieten
 Handboogschieten was voor veel Tilburgers een belangrijke
vorm van vrije tijdsbesteding. Het aantal verenigingen was
enorm groot en droeg in hoge mate bij aan de ontwikkeling
van sociaal kapitaal.
 Sportificering: Organisatie, reglementering en instituties.
Aanvankelijk werden de concoursen door de verenigingen zelf
georganiseerd. De Tilburgse Bond van handboogschutterijen
werd in 1916 en de Algemene Nederlandse Bond van
handboogschutterijen in 1922 opgericht.
 Handboogschieten was niet meer voorbehouden aan de
traditionele schuttersgilden, maar aan brede lagen van de
bevolking. Hier treed duidelijk het trickle down effect op: de
handboogschietverenigingen uit de begintijd zien we niet
terug bij de Tilburgse bond en de landelijke bond

19. Conclusies:
 Het handboogschieten nam aanvankelijk veel gewoonten over van op
aloude tradities van de schuttersgilden en ontwikkelde zich steeds
meer in de richting van een moderne sport.
 De mannelijke inwoners van Tilburg zochten hun vertier in nieuwe
verenigingen en droegen door de concoursen en wedstrijden bij
betrokkenheid van de wijken en daarmee tot de ontwikkeling van de
civil society van de stad. En hiermee aan een toename van sociale
cohesie, sociaal kapitaal en bonding en bridging.
 Een kanttekening: de allereerste verenigingen (Honos, De Roos,
Oefening en Vermaak, St. Sebastiaan) zijn geen deelnemer meer aan
de wedstrijden in de twintigste eeuw. De verschillen tussen de
ontstane sociale lagen werden niet door handboogschieten
overbrugd.
 Waar Jan van Gastel het handboogschieten vooral zag als een vorm
van vrijetijdsbesteding en een manier om zich een plaats in de
moderne Tilburgse samenleving te verwerven was voor Jo van Gastel
het handboogschieten een sport, waar hij veel sociaal kapitaal mee
verwierf.