1. Onderweg naar de Renaissance
• Inleiding
• Giotto
• Internationale gotiek
• Laat-gotiek of vroeg-Renaissance?
• Vlaamse ‘primitieven’
• Jeroen Bosch
Z.O.K. p. 64-73

2. Onderweg naar de Renaissance: inleiding
(14e eeuw)
14e eeuw: verschil zuiden en noorden
• In noorden (boven Alpen: gotiek, glas-in-lood)
• In zuiden: ontwikkeling naar meer
natuurgetrouwheid
– Kerken in Italië: behoud van grote
muuroppervlakken en kleine ramen (invloed
klassieken + klimaat)
– Gevolg: verdere ontwikkeling fresco’s en mozaïek
– Opnieuw natuurgetrouw schilderen
– Grote voorbeeld: Giotto
• Ontwikkelingen: handel bloeit, universiteiten (
Thomas van Aquino), steden, kompas,
ontdekkingsreizen (Marco Polo), wind- en
watermolen, mechanisch uurwerk etc. etc.
Z.O.K. p. 64

3. Giotto di Bondoneb (Giotto)
+/-1266-1337
Giotto
Opwekking van
Lazarus
Deel van fresco
in Arenakapel in
Padua, 1305-1306
Z.O.K. p. 64-65

4. Giotto
- Alles teruggebracht tot waar het om gaat, tot het
hoogstnoodzakelijke (dus geen drukke, ‘stripachtige’
taferelen meer)
- Spanning en contrast aanbrengen
- Door vanuit bepaald standpunt te schilderen wordt
toeschouwer deelnemer aan tafereel
- Meer plasticiteit en ruimtelijkheid
- Begin ‘tijdperk van de schilderkunst’ in Westen
Z.O.K. p. 64-65

5. Giotto
Giotto
San Francesco, Assisië
Eind 13e eeuw
Z.O.K. p. 64-65

6. Giotto
Giotto
Sint Franciscus en Sint
Claire
Fresco in San
Francesco, Assisië
Eind 13e eeuw
Z.O.K. p. 64-65

7. Giotto
Giotto
Arenakapel
(Scrovegnikapel) in
Padua, 1305-1306
Z.O.K. p. 64-65

8. Giotto
Giotto
Ordening onderwerpen
fresco’s in Arenakapel
in Padua, 1305-1306
Z.O.K. p. 64-65

9. Giotto
Giotto
Laatste oordeel
Arenakapel
(Scrovegnikapel) in
Padua, 1305-1306
Z.O.K. p. 64-65

10. Giotto
Giotto
Laatste oordeel, detail
Arenakapel
(Scrovegnikapel) in
Padua, 1305-1306
Z.O.K. p. 64-65

11. Giotto
Giotto
Laatste oordeel, detail
Arenakapel
(Scrovegnikapel) in
Padua, 1305-1306
Z.O.K. p. 64-65

12. Giotto
Giotto
Bewening van
Christus
Arenakapel
(Scrovegnikapel) in
Padua, 1305-13061
Z.O.K. p. 64-65

13. Giotto
Giotto
Pinksteren
Arenakapel
(Scrovegnikapel) in
Padua, 1305-1306
Z.O.K. p. 64-65

14. Giotto
Giotto
Peruzzi en Bardi
Kapel, in kerk van
Santa Croce in
Florence
Fresco’s van Giotto
1320-1325
Z.O.K. p. 64-65

15. Giotto
Giotto
Sint Franciscus
Bardi Kapel, in kerk
van Santa Croce in
Florence
Z.O.K. p. 64-65

16. Giotto
Giotto
Ognissanti Maria
Paneelschildering 1310
Z.O.K. p. 64-65

17. Internationale gotiek
Naam binnen gotische schilderkunst een beeldhouwkunst
1400-1430: elegante houdingen en kleding, zachte
gelaatsuitdrukkingen, natuurgetrouw in details
Noordelijke en Italiaanse traditie in schilderkunst in elkaar
overgevloeid: domineren West-Europa
-Achtergrond schilderij krijgt ‘ruimte’ (geen plat vlak meer)
-Boekverluchtingen belangrijk (b.v. Gebroeders van Limburg)
-> miniaturen
-Dieptewerking en ‘perspectief’ (maar op niet
wetenschappelijke manier)
-Natuurgetrouwheid
-Altaarstukken (b.v. da Fabriano) populaire vorm van
schilderkunst: kleur, plastische vormen, rijkdom aan kleding
en decoratie, eerste spel met licht/donker
Z.O.K. p. 66

18. Internationale gotiek
Gebroeders van Limburg: pagina
uit Les Belles Heures
(getijdenboek) 1409
Beginletters steeds verder uitgewerkt tot
‘miniaturen’. In 15e eeuw illustraties vaak totaal
los van de tekst: enkel verluchting.
Z.O.K. p. 66

19. Internationale gotiek
Gebroeders van Limburg:
pagina uit Les Très Riches
Heures du Duc de Berry
(getijdenboek) 1415
Z.O.K. p. 66

20. Internationale gotiek
Gebroeders van Limburg:
pagina uit Les Très Riches
Heures du Duc de Berry
(getijdenboek) 1415
Maart
Z.O.K. p. 66

21. Internationale gotiek
Gebroeders van Limburg:
pagina uit Les Très Riches
Heures du Duc de Berry
(getijdenboek) 1415
Juni
Z.O.K. p. 66

22. Internationale gotiek
Gentile da Fabriano
De aanbidding der
drie koningen
1423, altaarstuk
(in 15e eeuw altijd op hout, nog
niet op linnen!)
Z.O.K. p. 66

23. 15e eeuw:
Laat-gotiek of vroeg-renaissance?
Italië:
Afzetten tegen gotiek en int.stijl., zoeken naar klassieke
realistische stijl.
Breuk met middeleeuwen
-> vroeg-renaissance (in schilder-, beeldhouw- en bouwkunst)
Noorden (o.a. Nederlanden):
Voortzetten int.stijl, schilders uit Nederlanden grote
invloed
Geen breuk met middeleeuwen
Niet zoeken naar imitatie van natuur, maar op andere
manier realistischer
-> laat-gotiek (vrijwel alleen schilderkunst)
Z.O.K. p. 66-67

24. Vlaamse ‘primitieven’
Zuidelijke Nederlanden (= het Noorden)
-‘Primo’ (Latijn) = ‘eerste’
-Vlaamse ‘primitieven’: eerste
paneelschilders in het Noorden
-Waren geen miniatuurschilders of
ambachtslieden
-B.v. Jan (en Hubert) van Eyck
(altaarstuk Lam Gods)
Z.O.K. p. 68-71

25. Vlaamse ‘primitieven’
NIEUW bij Vlaamse ‘primitieven’:
-diepte, plasticiteit en volume van figuren,
duidelijke compositie
-beeld is één geheel
-wilden werkelijkheid schilderen (maar: konden
nog geen wetenschappelijk perspectief
schilderen)
-Verplaatsing van schilderen omgeving adel naar
gewone bevolking
-Veel symbolen
Z.O.K. p. 68-71

26. Vlaamse ‘primitieven’
NIEUW bij Vlaamse ‘primitieven’: OLIEVERF
-Gebruikten voor het eerst olieverf (olie als
bindmiddel i.p.v. tempera (eiwit))
-Olieverf daarvóór alleen op metaal en steen
-Eigenschappen:
*zachte kleurovergangen
*kleuren die werkelijkheid benaderen
*schakeringen licht/donker -> ruimte
*preciezer schilderen want droogt langzaam
Z.O.K. p. 68-71

27. Vlaamse ‘primitieven’
(Hubert en) Jan
van Eyck: Het
Gentse Altaar (
Het Lam Gods)
1425-1432
Olieverf (!) op
panelen
343x439cm
Open luiken
Z.O.K. p. 68-71

28. Vlaamse
‘primitieven’
(Hubert en) Jan van
Eyck: Het Gentse Altaar
Open luiken, detail
Adam en Eva
Z.O.K. p. 68-71

29. Vlaamse (Hubert en) Jan van Eyck: Het Gentse Altaar
Open luiken, detail. Aanbidding van Lam Gods
‘primitieven’
Z.O.K. p. 68-71

30. Vlaamse
‘primitieven’
(Hubert en) Jan
van Eyck: Het
Gentse Altaar
Gesloten luiken
Z.O.K. p. 68-71

31. Vlaamse
‘primitieven’
(Hubert en) Jan
van Eyck: Het
Gentse Altaar
Gesloten luiken,
detail
Maria van de
annunciatie
(aankondiging
van de geboorte
van Christus)
Z.O.K. p. 68-71

32. Vlaamse
‘primitieven’
(Hubert en) Jan van
Eyck: Het Gentse
Altaar
Gesloten luiken,
detail
Johannes de Doper
EN
Johannes
de Evangelist
Z.O.K. p. 68-71

33. Vlaamse ‘primitieven’
Jan van Eyck:
Man met tulband
1433
Z.O.K. p. 68-71

34. Vlaamse ‘primitieven’
Jan van Eyck: Madonna met
kanselier Rolin 1435
Z.O.K. p. 68-71

35. Vlaamse ‘primitieven’
Rogier van
der Weyden
Kruisiging
(drieluik)
1445
Z.O.K. p. 68-71

36. Vlaamse ‘primitieven’
Hens Memling
Drieluik van de familie Moreel 1484
Z.O.K. p. 68-71

37. Vlaamse ‘primitieven’
Hugo van der
Goes
Aanbidding van
de herders (deel
van drieluik)
1476
Let op de
verborgen
symbolen (b.v.
de bloemen,
sandaal,
korenschoof,
kleur van
gewaad, vogels,
verhoudingen)
Zie hier voor
bloemensymboliek
Z.O.K. p. 68-71

38. Beeldhouwkunst late middeleeuwen
Naast schilderkunst ook
beeldhouwkunst:
-Meer hout dan steen
-Meestal religieuze onderwerpen
-Steeds realistischer
-Gepolychromeerde (beschilderde)
beelden (vaak later verwijderd)
Z.O.K. p. 71

39. Vlaamse ‘primitieven’
Beeldhouwkunst late middeleeuwen (meestal anoniem werk)
Z.O.K. p. 71

40. Beeldhouwkunst late middeleeuwen
Beeldhouwkunst late
middeleeuwen.
Adriaen van Wesel
Sterfbed van Maria
1476
Z.O.K. p. 71

41. Beeldhouwkunst late middeleeuwen
Beeldhouwkunst late
middeleeuwen.
Adriaen van Wesel
Z.O.K. p. 71

42. Jeroen Bosch
Jeroen Bosch (Jhiëronymus Bosch), Den Bosch
-werkt in Nederlanden als in Italië renaissance op
hoogtepunt is (rond 1500)
-weinig belangstelling voor realistisch schilderen van laat-
gotiek
-heel veel symboliek, los van werkelijkheid
-veel duivels, hel, demonen: niet optimistisch (christelijke
ondertoon)
-was voorloper, veel navolgers
-veel onduidelijkheid rond zijn werken
Zie ook Jeroen Bosch Art center Den Bosch
Z.O.K. p. 72-73

43. Jeroen Bosch
Jeroen Bosch: De
Marskramer
(zelfportret?)
Z.O.K. p. 72-73

44. Jeroen Bosch
Jeroen Bosch:
Christus draagt het
kruis
1515-16
Z.O.K. p. 72-73

45. Jeroen Bosch
Jeroen Bosch: De tuin
der lusten,
1505-10,
220cm hoog,
dichtgeklapt
Z.O.K. p. 72-73

46. Jeroen Bosch
Jeroen Bosch: De tuin der lusten, 1505-10, 220cm hoog, opengeklapt
Z.O.K. p. 72-73

47. Jeroen Bosch
Jeroen Bosch: De tuin der
lusten,
opengeklapt details Adam
en Eva in het Paradijs
Z.O.K. p. 72-73

48. Jeroen Bosch
Jeroen Bosch: De tuin der
lusten, opengeklapt
details Tuin der lusten, met
zondige zaken
Z.O.K. p. 72-73

49. Jeroen Bosch
Jeroen Bosch: De tuin der
lusten, opengeklapt
details De hel
Z.O.K. p. 72-73