Más contenido relacionado
La actualidad más candente (15)
Similar a Tri91 17+มัชฌิมนิกาย+มูลปัณณาสก์+เล่ม+๑+ภาค+๑ (1) (20)
Más de Tongsamut vorasan (20)
Tri91 17+มัชฌิมนิกาย+มูลปัณณาสก์+เล่ม+๑+ภาค+๑ (1)
- 1. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 1
พระสุตตันตปฎก
มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก
เลมที่ ๑
ขอนอบนอมแดพระผูมีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจา
พระองคนั้น
๑. มูลปริยายสูตร (๑)
(๑) ขาพเจาไดสดับมาอยางนี้
สมัยหนึ่ง พระผูมีพระภาคเจาประทับอยู ณ ควงไมพญารัง ใน
สุภควัน เขตเมืองอุกกัฏฐา. ณ ที่นนแล พระผูมีพระภาคเจาตรัส
ั้
เรียกภิกษุทั้งหลายวา ดูกอนภิกษุทั้งหลาย. ภิกษุเหลานั้น ทูลรับพระ-
ผูมีพระภาคเจาวา พระเจาขา. พระผูมีพระภาคเจาไดตรัสพระพุทธ-
พจนนี้วา.
ดูกอนภิกษุทั้งหลาย เราจักแสดงเหตุที่เปนมูลของ
ธรรมทั้งปวงแกพวกเธอ พวกเธอจงฟงเหตุนั้น จง
ใสใจใหดี เราจักกลาว.
ภิกษุเหลานั้นทูลรับพระผูมีพระภาคเจาวา อยางนั้น พระเจาขา.
(๒) พระผูมีพระภาคเจาไดตรัสพระพุทธพจนนี้วา ดูกอนภิกษุ
ทั้งทลาย ปุถุชนในโลกนี้ ไมไดสดับ ไมไดเห็นพระอริยะ ไมฉลาดใน
ธรรมของพระอริยะ ไมไดรับแนะนําในธรรมของพระอริยะ ไมไดเห็น
- 2. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 2
สัตบุรุษ ไมฉลาดในธรรมของสัตบุรุษ ไมไดรับแนะนําในธรรมของ
สัตบุรุษ.
ยอมหมายรูธาตุดิน โดยความเปนธาตุดิน ครั้นหมายรูธาตุดินโดย
ความเปนธาตุดินแลว ยอมสําคัญหมายธาตุดิน ยอมสําคัญหมายในธาตุดิน
ยอมสําคัญหมายโดยความเปนธาตุดิน ยอมสําคัญหมายธาตุดินวาของเรา
ยอมยินดียิ่งซึ่งธาตุดิน. ขอนั้นเพราะเหตุอะไร. ? เราตถาคตกลาววา
เพราะเขาไมไดกําหนดรู.
ยอมหมายรูธาตุน้ํา โดยความเปนธาตุน้ํา ครั้นหมายรูธาตุน้ําโดย
ความเปนธาตุน้ําแลว ยอมสําคัญหมายธาตุน้ํา ยอมสําคัญหมายในธาตุน้ํา
ยอมสําคัญหมายโดยความเปนธาตุนั้น ยอมสําคัญหมายธาตุน้ําวาของเรา
ยอมยินดียิ่งซึ่งธาตุน้ํา. ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะ
เขาไมไดกําหนดรู.
ยอมหมายรูธาตุไฟ โดยความเปนธาตุไฟ ครั้นหมายรูธาตุไฟ
โดยความเปนธาตุไฟแลว ยอมสําคัญหมายธาตุไฟ ยอมสําคัญหมายใน
ธาตุไฟ ยอมสําคัญหมายโดยความเปนธาตุไฟ ยอมสําคัญหมายธาตุไฟวา
ของเรา ยอมยินดียิ่งซึ่งธาตุไฟ ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เราตถาคต
กลาวา เพราะเขาไมไดกําหนดรู.
ยอมหมายรูธาตุลม โดยความเปนธาตุลม ครั้นหมายรูธาตุลม
โดยความเปนธาตุลมแลว ยอมสําคัญหมายธาตุลม ยอมสําคัญหมายใน
ธาตุลม ยอมสําคัญหมายโดยความเปนธาตุลม ยอมสําคัญหมายธาตุลมวา
ของเรา ยอมยินดียิ่งซึ่งธาตุลม. ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เราตถาคต
กลาววา เพราะเขาไมไดกําหนดรู.
- 3. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 3
ยอมหมายรูสัตว โดยความเปนสัตว ครันหมายรูสัตวโดยความ
้
เปนสัตวแลว ยอมสําคัญหมายสัตว ยอมสําคัญหมายในสัตว ยอมสําคัญ
หมายโดยความเปนสัตว ยอมสําคัญหมายสัตววาของเรา ยอมยินดียิ่งซึ่ง
สัตว ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะเขาไมได
กําหนดรู.
ยอมหมายรูเทวดา โดยความเปนเทวดา ครั้นหมายรูเทวดาโดย
ความเปนเทวดาแลว ยอมสําคัญหมายเทวดา ยอมสําคัญหมายในเทวดา
ยอมสําคัญหมายโดยความเปนเทวดา ยอมสําคัญหมายเทวดาวาของเรา
ยอมยินดียิ่งซึ่งเทวดา ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา
เพราะเขาไมไดกําหนดรู.
ยอมหมายรูปชาบดีมาร โดยความเปนปชาบดีมาร ครั้นหมายรู
ปชาบดีมารโดยความเปนปชาบดีมารแลว ยอมสําคัญหมายปชาบดีมาร
ยอมสําคัญหมายในปชาบดีมาร ยอมสําคัญหมายโดยความเปนปชาบดีมาร
ยอมสําคัญปชาบดีมารวาของเรา ยอมยินดียิ่งซึ่งปชาบดีมาร ขอนั้นเพราะ
เหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะเขาไมไดกําหนดรู.
ยอมหมายรูพรหม โดยความเปนพรหม ครั้นหมายรูพรหมโดย
ความเปนพรหมแลว ยอมสําคัญหมายพรหม ยอมสําคัญหมายในพรหม
ยอมสําคัญหมายโดยความเปนพรหม ยอมสําคัญหมายพรหมวาของเรา
ยอมยินดียิ่งซึ่งพรหม. ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา
เพราะเขาไมไดกําหนดรู.
ยอมหมายรูอาภัสสรพรหม โดยความเปนอาภัสสรพรหม ครั้น
หมายรูอาภัสสรพรหมโดยความเปนอาภัสสรพรหมแลว ยอมสําคัญหมาย
- 4. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 4
อาภัสสรพรหม ยอมสําคัญหมายในอาภัสสรพรหม ยอมสําคัญหมายโดย
ความเปนอาภัสสรพรหม ยอมสําคัญหมายอาภัสสรพรหมวาของเรา ยอม
ยินดียิ่งซึ่งอาภัสสรพรหม. ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาวา
เพราะเขาไมไดกําหนดรู.
ยอมหมายรูสุภกิณหพรหม โดยความเปนสุภกิณหพรหม ครั้น
หมายรูสุภกิณหพรหมโดยความเปนสุภกิณหพรหมแลว ยอมสําคัญหมาย
สุภกิณหพรหม ยอมสําคัญหมายในสุภกิณหพรหม ยอมสําคัญหมายโดย
ความเปนสุภกิณหพรหม ยอมสําคัญหมายสุภกิณหพรหมวาของเรา ยอม
ยินดียิ่งซึ่งสุภกิณหพรหม. ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา
เพราะเขาไมไดกาหนดรู.
ยอมหมายรูเวหัปผลพรหม โดยความเปนเวหัปผลพรหม ครั้น
หมายรูเวหัปผลพรหมโดยความเปนเวหัปผลพรหมแลว ยอมสําคัญหมาย
เวหัปผลพรหม ยอมสําคัญหมายในเวหัปผลพรหม ยอมสําคัญหมายโดย
ความเปนเวหัปผลพรหม ยอมสําคัญหมายเวหัปผลพรหมวาของเรา ยอม
ยินดียิ่งซึ่งเวหัปผลพรหม ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เพราะตถาคตกลาววา
เพราะเขาไมไดกาหนดรู.
ยอมหมายรูอสัญญีสัตว โดยความเปนอสัญญีสัตว ครั้นหมาย
รูอสัญญีสัตวโดยความเปนอสัญญีสตวแลว ยอมสําคัญหมายอสัญญีสัตว
ั
ยอมสําคัญหมายในอสัญญีสัตว ยอมสําคัญหมายโดยความเปนอสัญญีสัตว
ยอมสําคัญหมายอสัญญีสัตววาของเรา ยอมยินดียิ่งซึ่งอสัญญีสัตว. ขอนั้น
เพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะเขาไมไดกาหนดรู.
ยอมหมายรูอากาสานัญจายตนพรหม โดยความเปนอากาสานัญ-
- 5. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 5
จายตนพรหม ครั้นหมายรูอากาสานัญจายตนพรหมโดยความเปนอากาสา-
นัญจายตนพรหมแลว ยอมสําคัญหมายอากาสานญจายตนพรหม ยอม
สําคัญหมายในอากาสานัญจายตนพรหม ยอมสําคัญหมายโดยความเปน
อากาสานัญจายตนพรหม ยอมสําคัญหมายอากาสานัญจายตนพรหมวาของ
เรา ยอมยินดียิงซึ่งอากาสานญจายตนพรหม. ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ?
เราตถาคตกลาววา เพราะเขาไมไดกาหนดรู.
ยอมหมายรูวิญญาณัญจายตนพรหม โดยความเปนวิญญาณัญจาย-
ตนพรหม ครั้นหมายรูวิญญาณัญจายตนพรหมโดยความเปนวิญญาณัญ-
จายตนพรหมแลว ยอมสําคัญหมายวิญญาณัญจายตนพรหม ยอมสําคัญ
หมายในวิญญาณัญจายตนพรหม ยอมสําคัญหมายโดยความเปนวิญญาณัญ-
จายตนพรหม ยอมสําคัญวิญญาณัญจายตนพรหมวาของเรา ยอมยินดียิ่งซึ่ง
วิญญาณัญจายตนพรหม. ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา
เพราะเขาไมไดกําหนดรู.
ยอมหมายรูอากิญจัญญายตนพรหม โดยความเปนอากิญจัญญาย-
ตนพรหม ครั้นหมายรูอากิญจัญญายตนพรหมโดยความเปนอากิญจัญญาย-
ตนพรหมแลว ยอมสําคัญหมายอากิญจัญญายตนพรหม ยอมสําคัญหมายใน
อากิญจัญญายตนพรหม ยอมสําคัญหมายโดยความเปนอากิญจัญญายตน-
พรหม ยอมสําคัญหมายอากิญจัญญายตนพรหมวาของเรา ยอมยินดียิ่งซึ่ง
อากิญจัญญายตนพรหม ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา
เพราะเขาไมไดกําหนดรู.
ยอมหมายรูเนวสัญญานาสัญญายตนพรหม โดยความเปนเนว-
สัญญานาสัญญายตนพรหม ครั้นหมายรูเนวสัญญานาสัญญายตนพรหมโดย
- 6. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 6
ความเปนเนวสัญญานาสัญญายตนพรหมแลว ยอมสําคัญหมายเนวสัญญา-
นาสัญญายตนพรหม ยอมสําคัญหมายในเนวสัญญานาสัญญายตนพรหม ยอม
สําคัญหมายโดยความเปนเนวสัญญานาสัญญายตนพรหม ยอมสําคัญหมาย
เนวสัญญานาสัญญายตนพรหมวาของเรา ยอมยินดียิ่งซึ่งเนวสัญญานาสัญ-
ญายตนพรหม. ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะเขา
ไมไดกาหนดรู.
ยอมหมายรูรูปที่ตนเห็น โดยความเปนรูปที่ตนเห็น ครันหมายรู
้
รูปที่ตนเห็นโดยความเปนรูปที่ตนเห็นแลว ยอมสําคัญหมายรูปที่ตนเห็น
ยอมสําคัญหมายในรูปที่ตนเห็น ยอมสําคัญหมายโดยความเปนรูปที่ตนเห็น
ยอมสําคัญหมายรูปที่ตนเห็นวาของเรา ยอมยินดียงซึ่งรูปที่ตนเห็น. ขอนั้น
ิ่
เพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะเขาไมไดกาหนดรู.
ยอมหมายรูเสียงที่ตนฟง โดยความเปนเสียงที่ตนฟง ครั้นหมาย
รูเสียงที่ตนฟงโดยความเปนเสียงที่ตนฟงแลว ยอมสําคัญหมายเสียงที่ตนฟง
ยอมสําคัญหมายในเสียงตนฟง ยอมสําคัญหมายโดยความเปนเสียงที่ตนฟง
ยอมสําคัญหมายเสียงที่ตนฟงวาของเรา ยอมยินดียิ่งซึ่งเสียงที่ตนฟง. ขอ
นั้นเพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะเขาไมไดกาหนดรู.
ยอมหมายรูอารมณ (กลิ่น รส โผฏฐัพพะ) ที่ตนทราบ โดย
ความเปนอารมณที่ตนทราบ ครั้นหมายรูอารมณที่ตนทราบโดยความเปน
อารมณที่ตนทราบแลว ยอมสําคัญหมายอารมณที่ตนทราบ ยอมสําคัญ
หมายในอารมณที่ตนทราบ ยอมสําคัญหมายโดยความเปนอารมณที่ตน
ทราบ ยอมสําคัญหมายอารมณที่ตนทราบวาของเรา ยอมยินดียิ่งซึ่งอารมณ
ที่ตนทราบ. ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะเขาไม
- 7. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 7
ไดกําหนดรู.
ยอมหมายรูธรรมารมณที่ตนรูแจง โดยความเปนธรรมารมณที่
ตนรูแจง ครั้นหมายรูธรรมารมณที่ตนรูแจงโดยความเปนธรรมารมณที่
ตนรูแจงแลว ยอมสําคัญหมายธรรมารมณที่ตนรูแจง ยอมสําคัญหมายใน
ธรรมารมณที่ตนรูแจง ยอมสําคัญหมายโดยความเปนธรรมารมณที่ตนรู
แจง ยอมสําคัญหมายธรรมารมณทตนรูแจงวาของเรา ยอมยินดียิ่งซึ่ง
ี่
ธรรมารมณที่ตนรูแจง. ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา
เพราะเขาไมไดกําหนดรู.
ยอมหมายรูความทีสักกายทิฏฐิเปนอันเดียวกัน โดยความเปน
่
อันเดียวกัน ครั้นหมายรูความที่สักกายทิฏฐิเปนอันเดียวกันโดยความเปน
อันเดียวกันแลว ยอมสําคัญหมายความที่สักกายทิฏฐิเปนอันเดียวกัน ยอม
สําคัญหมายในความที่สักกายทิฏฐิเปนอันเดียวกัน ยอมสําคัญหมายโดย
ความที่สักกายทิฏฐิเปนอันเดียวกัน ยอมสําคัญหมายความที่สักกายทิฏฐิ
เปนอันเดียวกันวาของเรา ยอมยินดียิ่งซึ่งความที่สักกายทิฏฐิเปนอันเดียว
กัน ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะเขาไมไดกา-
หนดรู.
ยอมหมายรูความทีสักกายทิฏฐิตางกัน โดยความเปนของตางกัน
่
ครั้นหมายรูความที่สักกายทิฏฐิตางกันโดยความเปนของตางกันแลว ยอม
สําคัญหมายความที่สักกายทิฏฐิตางกัน ยอมสําคัญหมายในความที่สักกาย-
ทิฏฐิตางกัน ยอมสําคัญหมายโดยความที่สักกายทิฏฐิตางกัน ยอมสําคัญ
หมายความที่สักกายทิฏฐิตางกันวาของเรา ยอมยินดียิ่งซึ่งความที่สักกาย-
ทิฏฐิตางกัน. ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะเขาไม
- 8. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 8
ไดกาหนดรู.
ยอมหมายรูสักกายทิฏฐิทั้งปวง โดยความเปนสักกายทิฏฐิทั้งปวง
ครั้นหมายรูสักกายทิฏฐิทั้งปวงโดยความเปนสักกายทิฏฐิทั้งปวงแลว ยอม
สําคัญหมายสักกายทิฏฐิทั้งปวง ยอมสําคัญหมายในสักกายทิฏฐิทั้งปวง
ยอมสําคัญหมายโดยความเปนสักกายทิฏฐิทั้งปวง ยอมสําคัญหมายสักกาย-
ทิฏฐิทั้งปวงวาของเรา ยอมยินดียิ่งซึ่งสักกายทิฏฐิทั้งปวง. ขอนั้นเพราะ
เหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะเขาไมไดกาหนดรู.
ยอมหมายรูพระนิพพาน โดยความเปนพระนิพพาน ครั้นหมายรู
พระนิพพานโดยความเปนพระนิพพานแลว ยอมสําคัญหมายพระนิพพาน
ยอมสําคัญหมายในพระนิพพาน ยอมสําคัญหมายโดยความเปนพระนิพพาน
ยอมสําคัญหมายพระนิพพานวาของเรา ยอมยินดียิ่งซึ่งพระนิพพาน. ขอ
นั้นเพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะเขาไมไดกาหนดรู.
กําหนดภูมินัยที่ ๑ ดวยอํานาจปุถุชน.
(๓) ดูกอนภิกษุทั้งหลาย แมภิกษุใด เปนเสขบุคคล ยังไมบรรลุ
พระอรหัตตผล เมื่อปรารถนาธรรมเปนแดนเกษมจากโยคะซึ่งไมมีธรรม
อื่นยิ่งกวาอยู แมภิกษุนั้น ยอมหมายรูธาตุดินโดยความเปนธาตุดิน ครั้น
หมายรูธาตุดินโดยความเปนธาตุดินแลว อยาสําคัญหมายธาตุดิน อยา
สําคัญหมายในธาตุดิน อยาสําคัญหมายโดยความเปนธาตุดิน อยาสําคัญ
หมายธาตุดินวาของเรา ยอมยินดียิ่งซึ่งธาตุดิน ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ?
เราตถาคตกลาววา เพราะเขาควรกาหนดรู.
ยอมหมายรูธาตุน้ํา__ธาตุไฟ__ธาตุลม__สัตว__เทวดา__ปชาบดี-
มาร__ พรหม__อาภัสสรพรหม __ สุภกิณหพรหม __ เวหัปผลพรหม __
- 9. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 9
อสัญญีสัตว__อากาสานัญจายตนพรหม__วิญญาณัญจายตนพรหม__อากิญ-
จัญญายตนพรหม__เนวสัญญานาสัญญายตนพรหม__รูปที่ตนเห็น__ เสียง
ที่ตนฟง อารมณที่ตนทราบ __ ธรรมารมณที่ตนรูแจง__ ความที่สักกาย-
ทิฏฐิเปนอันเดียวกัน __ความที่สักกายทิฏฐิตางกัน__สักกายทิฏฐิทั้งปวง.
ยอมหมายรูพระนิพพาน โดยความเปนพระนิพพาน ครั้นหมายรู
พระนิพพานโดยความเปนพระนิพพานแลว อยาสําคัญหมายพระนิพพาน
อยาสําคัญหมายในพระนิพพาน อยาสําคัญหมายโดยความเปนพระนิพพาน
อยาสําคัญหมายพระนิพพานวาของเรา อยายินดียิ่งซึ่งพระนิพพาน. ขอ
นั้นเพราะเหตุอะไร. ? เราตถาคตกลาววา เพราะเขาควรกําหนดรู.
กาหนดภูมินัยที่ ๒ ดวยอํานาจเสขบุคคล.
(๔) ดูกอนภิกษุทั้งหลาย แมภกษุใด เปนพระอรหันตขีณาสพ
ิ
อยูจบพรหมจรรย เสร็จกิจแลว ปลงภาระเสียแลว บรรลุถงประโยชน
ึ
ตนแลว สิ้นกิเลสเครื่องประกอบสัตวไวในภพแลว หลุดพนดวยปญญา
อันชอบแลว แมภิกษุนั้น ยอมหมายรูธาตุดินโดยความเปนธาตุดิน ครั้น
หมายรูธาตุดินโดยความเปนธาตุดินแลว ยอมไมสําคัญหมายธาตุดิน ยอมไม
สําคัญหมายในธาตุดิน ยอมไมสําคัญหมายโดยความเปนธาตุดิน ยอมไม
สําคัญหมายธาตุดินวาของเรา ยอมไมยินดียิ่งซึ่งธาตุดิน. ขอนั้นเพราะ
เหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะเธอกาหนดรูแลว.
ยอมหมายรูธาตุน้ํา__ธาตุไฟ__ธาตุลม__สัตว__เทวดา__ปชาบดี-
มาร__พรหม__อาภัสสรพรหม__สุภกิณหพรหม__เวหัปผลพรหม__
อสัญญีสัตว__อากาสานัญจายตนพรหม__วิญญาณัญจายตนพรหม__
อากิญจัญญายตนพรหม__เนวสัญญานาสัญญายตนพรหม__รูปที่ตนเห็น__
- 10. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 10
เสียงที่ตนฟง__อารมณ (กลิ่น รส โผฏฐัพพะ) ที่ตนทราบ__ธรรมารมณ
ที่ตนรูแจง__ความที่สักกายทิฏฐิเปนอันเดียวกัน__ความที่สักกายทิฏฐิตาง
กัน__สักกายทิฏฐิทั้งปวง.
ยอมหมายรูพระนิพพานโดยความเปนพระนิพพาน ครั้นหมายรู
พระนิพพานโดยความเปนพระนิพพานแลว ยอมไมสําคัญหมายพระ
นิพพาน ยอมไมสําคัญหมายในพระนิพพาน ยอมไมสําคัญหมายโดยความ
เปนพระนิพพาน ยอมไมสําคัญหมายพระนิพพานวาของเรา ยอมไมยินดี
ยิ่งซึ่งพระนิพพาน ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะ
เธอกาหนดรูแลว.
กาหนดภูมินัยที่ ๓ ดวยอํานาจพระขีณาสพ.
(๕) ดูกอนภิกษุทั้งหลาย แมภกษุใด เปนพระอรหันตขีณาสพ
ิ
อยูจบพรหมจรรย เสร็จกิจแลว ปลงภาระเสียแลว บรรลุถงประโยชน
ึ
ตนแลว สินกิเลสเครื่องประกอบสัตวไวในภพแลว หลุดพนดวยปญญา
้
อันชอบแลว แมภิกษุนั้น ยอมหมายรูธาตุดินโดยความเปนธาตุดิน ครั้น
หมายรูธาตุดินโดยความเปนธาตุดินแลว ยอมไมสําคัญหมายธาตุดิน ยอม
ไมสําคัญหมายในธาตุดิน ยอมไมสําคัญหมายโดยความเปนธาตุดิน ยอมไม
สําคัญหมายธาตุดินวาของเรา ยอมไมยินดียิ่งซึ่งธาตุดิน. ขอนันเพราะเหตุ
้
อะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะเธอปราศจากราคะ เหตุราคะสิ้นไป.
ยอมหมายรูธาตุน้ํา__ธาตุไฟ__ธาตุลม__สัตว__เทวดา__ปชาบดี-
มาร__พรหม__อาภัสสรพรหม__สุภกิณหพรหม__เวหัปผลพรหม__
อสัญญีสัตว__อากาสานัญจายตนพรหม__วิญญาณัญจายตนพรหม__
อากิญจัญญายตนพรหม__เนวสัญญานาสัญญายตนพรหม__รูปที่ตนเห็น__
- 11. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 11
เสียงที่ตนฟง__อารมณ (กลิ่น รส โผฏฐัพพะ) ที่ตนทราบ__ธรรมารมณ
ที่ตนรูแจง__ความที่สักกายทิฏฐิเปนอันเดียวกัน__ความที่สักกายทิฏฐิ
ตางกัน__สักกายทิฏฐิทั้งปวง.
ยอมหมายรูพระนิพพานโดยความเปนพระนิพพาน ครั้นหมายรู
พระนิพพานโดยความเปนพระนิพพานแลว ยอมไมสําคัญหมายพระ
นิพพาน ยอมไมสําคัญหมายพระนิพพาน ยอมไมสําคัญหมายโดยความ
เปนพระนิพพาน ยอมไมสําคัญหมายพระนิพพานวาของเรา ยอมไมยินดี
ยิ่งซึ่งพระนิพพาน. ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เพราะเธอปราศจากราคะ
เหตุราคะสิ้นไป.
กําหนดภูมินัยที่ ๔ ดวยอํานาจพระขีณาสพ.
(๖) ดูกอนภิกษุทั้งหลาย แมภกษุใด เปนพระอรหัตขีณาสพ
ิ
อยูจบพรหมจรรย เสร็จกิจแลว ปลงภาระเสียแลว บรรลุถึงประโยชน
ตนแลว สิ้นกิเลสเครื่องประกอบสัตวไวในภพแลว หลุดพนดวยปญญา
อันชอบแลว แมภิกษุนั้น ยอมหมายรูธาตุดินโดยความเปนธาตุดิน ครั้น
หมายรูธาตุดินโดยความเปนธาตุดินแลว ยอมไมสําคัญหมายในธาตุดิน
ยอมไมสําคัญหมายโดยความเปนธาตุดิน ยอมไมสําคัญหมายธาตุดินวาของ
เรา ยอมไมยินดีซึ่งธาตุดิน. ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เพราะเธอ
ปราศจากโทสะ เหตุโทสะสิ้นไป.
ยอมหมายรูธาตุน้ํา__ธาตุไฟ__ธาตุลม__สัตว__เทวดา__ปชาบดี-
มาร__พรหม__อาภัสสรพรหม__สุภกิณหพรหม__เวหัปผลพรหม__
อสัญญีสัตว__อากาสานัญจายตนพรหม__วิญญาณัญจายตนพรหม__
อากิญจัญญายตนพรหม__เนวสัญญานาสัญญายตนพรหม__รูปที่ตนเห็น__
- 12. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 12
เสียงที่ตนฟง__อารมณ (กลิ่น รส โผฏฐัพพะ) ที่ตนทราบ__ธรรมา-
รมณที่ตนรูแจง__ความที่สักกายทิฎฐิเปนอันเดียวกัน__ความที่สักกายทิฏฐิ
ตางกัน__สักกายทิฏฐิทั้งปวง.
ยอมหมายรูพระนิพพานโดยความเปนพระนิพพาน ครั้นหมายรู
พระนิพพานโดยความเปนพระนิพพานแลว ยอมไมสําคัญหมายพระ
นิพพาน ยอมไมสําคัญหมายในพระนิพพาน ยอมไมสําคัญหมายโดยความ
เปนพระนิพพาน ยอมไมสําคัญหมายพระนิพพานวาของเรา ยอมไมยินดี
ยิ่งซึ่งพระนิพพาน ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เพราะเธอปราศจากโทสะ
เหตุโทสะสิ้นไป.
กําหนดภูมินัยที่ ๕ ดวยอํานาจพระขีณาสพ.
(๗) ดูกอนภิกษุทั้งหลาย แมภกษุใด เปนพระอรหันตขีณาสพ
ิ
อยูจบพรหมจรรย เสร็จกิจแลว ปลงภาระเสียแลว บรรลุถึงประโยชน
ตนแลว สิ้นกิเลสเครื่องประกอบสัตวไวในภพแลว หลุดพนดวยปญญา
อันชอบแลว แมภิกษุนั้น ยอมหมายรูธาตุดินโดยความเปนธาตุดิน ครั้น
หมายรูธาตุดินโดยความเปนธาตุดินแลว ยอมไมสําคัญหมายธาตุดิน ยอม
ไมสําคัญหมายในธาตุดิน ยอมไมสําคัญหมายโดยความเปนธาตุดิน ยอม
ไมสําคัญหมายธาตุดินวาของเรา ยอมไมยินดียิ่งซึ่งธาตุดิน. ขอนั้นเพราะ
เหตุอะไร ? เพราะเธอปราศจากโมหะ เหตุโมหะสิ้นไป.
ยอมหมายรูธาตุน้ํา__ธาตุไฟ__ธาตุลม__สัตว__เทวดา__ปชาบดี-
มาร__พรหม__อาภัสสรพรหม__สุภกิณหพรหม__เวหัปผลพรหม__
อสัญญีสัตว__อากาสานัญจายตนพรหม__วิญญาณัญจายตนพรหม__
อากิญจัญญายตนพรหม__เนวสัญญานาสัญญายตนพรหม__รูปที่ตนเห็น__
- 13. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 13
เสียงที่ตนฟง__อารมณ ( กลิ่น รส โผฏฐัพพะ) ที่ตนทราบ__ธรรมารมณ
ที่ตนรูแจง__ความที่สักกายทิฏฐิเปนอันเดียวกัน ความที่สักกายทิฏฐิตาง
กัน__สักกายทิฏฐิทั้งปวง.
ยอมหมายรูพระนิพพานโดยความเปนพระนิพพาน ครั้นหมายรู
พระนิพพานโดยความเปนพระนิพพานแลว ยอมไมสําคัญหมายพระ
นิพพาน ยอมไมสําคัญหมายในพระนิพพาน ยอมไมสําคัญหมายโดยความ
เปนพระนิพพาน ยอมไมสําคัญหมายพระนิพพานวาของเรา ยอมไมยินดี
ยิ่งซึ่งพระนิพพาน ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เพราะเธอปราศจากโมหะ
เหตุโมหะสิ้นไป.
กาหนดภูมินัยที่ ๖ ดวยอํานาจพระขีณาสพ.
(๘) ดูกอนภิกษุทั้งหลาย แมพระตถาคตอรหันตสัมมาสัมพุทธ-
เจา ทรงหมายรูธาตุดินโดยความเปนธาตุดินจริง ครั้นทรงหมายรูธาตุดิน
โดยความเปนธาตุดินจริงแลว ยอมไมทรงสําคัญหมายธาตุดิน ยอมไมทรง
สําคัญหมายในธาตุดิน ยอมไมทรงสําคัญหมายโดยความเปนธาตุดิน ยอม
ไมทรงสําคัญหมายธาตุดินวาของเรา ยอมไมทรงยินดียิ่งซึ่งธาตุดิน. ขอนัน้
เพราะเหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะธาตุดินนั้น พระตถาคต
กาหนดรูแลว.
ยอมทรงหมายรูธาตุน้ํา__ธาตุไฟ__ธาตุลม__สัตว__เทวดา__
ปชาบดีมาร__พรหม__อาภัสสรพรหม__สุภกิณหพรหม__เวหัปผล-
พรหม__อสัญญีสัตว__อากาสานัญจายตนพรหม__วิญญาญัญจายตนพรหม
__อากิญจัญญายตนพรหม__เนวสัญญานาสัญญายตนพรหม__รูปที่ตนเห็น
__เสียงที่ตนฟง__อารมณ (กลิ่น รส โผฏฐัพพะ) ที่ตนทราบ__
- 14. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 14
ธรรมารมณที่ตนรูแจง__ความที่สักกายทิฏฐิเปนอันเดียวกัน__ความที่
สักกายทิฏฐิตางกัน__สักกายทิฏฐิทั้งปวง.
ยอมทรงหมายรูพระนิพพานโดยความเปนพระนิพพาน ครั้นทรง
หมายรูพระนิพพานโดยความเปนพระนิพพานแลว ยอมไมทรงสําคัญหมาย
พระนิพพาน ยอมไมทรงสําคัญหมายในพระนิพพาน ยอมไมทรงสําคัญ
หมายโดยความเปนพระนิพพาน ยอมไมทรงสําคัญหมายพระนิพพาน ยอม
ไมทรงสําคัญหมายโดยความเปนพระนิพพาน ยอมไมทรงสําคัญหมายพระ
นิพพานวาของเรา ยอมไมทรงยินดียิ่งซึ่งพระนิพพาน ขอนั้นเพราะ
เหตุอะไร ? เราตถาคตกลาววา เพราะพระนิพพานนั้น พระตถาคตทรง
กาหนดรูแลว.
กาหนดภูมินัยที่ ๗ ดวยอํานาจพระศาสดา.
(๙) ดูกอนภิกษุทั้งหลาย แมพระตถาคตอรหันตสัมมาสัมพุทธ-
เจา ทรงหมายรูธาตุดินโดยความเปนธาตุดินจริง ครั้นทรงหมายรูธาตุดิน
โดยความเปนธาตุดินจริงแลว ยอมไมสําคัญหมายธาตุดิน ยอมไมสําคัญ
หมายธาตุในธาตุดิน ยอมไมสําคัญหมายโดยความเปนธาตุดิน ยอมไม
สําคัญหมายธาตุดินวาของเรา ยอมไมยินดียิ่งซึ่งธาตุดิน. ขอนั้นเพราะ
เหตุอะไร ? เพราะทรงทราบอยางนี้วา นันทิ ความเพลิดเพลินเปนมูล
รากของทุกข เพราะภพจึงมีชาติ สัตวผูเกิดแลว ก็มีชรามรณะ ดวย
ประการอยางนี้ (จึงไมสําคัญธาตุดิน__). ดูกอนภิกษุทั้งหลาย เพราะ
เหตุนั้นแล พระตถาคตจึงตรัสรูอนุตตรสัมมาสัมโพธิญาณ เพราะสิ้น
ตัณหา สํารอกตัณหา ดับตัณหา สละตัณหา สละคืนตัณหาเสียไดโดย
ประการทั้งปวง.
- 15. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 15
ยอมทรงหมายรูธาตุน้ํา__ธาตุไฟ__ธาตุลม__สัตว__เทวดา__
ปชาบดีมาร__พรหม__อาภัสสรพรหม__ สุภกิณหพรหม__ เวหัปผล-
พรหม__อสัญญีสัตว__ อากาสานัญจายตนพรหม__วิญญาณัญจาตน-
พรหม__อากิญจัญญายตนพรหม__วิญญาณัญจายตนพรหม__อากิญจัญ-
ญายตนพรหม__เนวสัญญานาสัญญายตนพรหม__รูปที่ตนเห็น__เสียงที่
ตนฟง__อารมณ ( กลิ่น รส โผฏฐัพพะ) ที่ตนทราบ__ธรรมารมณ
ที่ตนรูแจง__ความที่สักกายะทิฏฐิเปนอันเดียวกัน__ความที่สักกายะทิฏฐิ
ตางกัน__สักกายะทิฏฐิทั้งปวง__.
ทรงหมายรูพระนิพพานโดยความเปนพระนิพพาน ครั้นทรงหมาย
รูพระนิพพานโดยความเปนพระนิพพานแลว ยอมไมทรงสําคัญหมายพระ
นิพพาน ยอมไมทรงสําคัญหมายในพระนิพพาน ยอมไมทรงสําคัญหมาย
โดยความเปนพระนิพพาน ยอมไมสําคัญหมายพระนิพพานวาของเรา
ยอมไมทรงยินดียิ่งซึ่งพระนิพพาน ขอนั้นเพราะเหตุอะไร ? เพราะ
ทรงทราบอยางนี้วา นันทิ เปนมูลเหตุแหงทุกข และวา เพราะภพจึงมี
ชาติ สัตวเกิดแลวจึงมีชรามรณะ ดวยประการอยางนี้ (จึงไมสําคัญธาตุ
ดิน__). ดูกอนภิกษุทั้งหลาย เพราะเหตุนั้นแล พระตถาคตจึงตรัสรู
อนุตตรสัมมาสัมโพธิญาณ เพราะสิ้นตัณหา สํารอกตัณหา ดับตัณหา
สละตัณหา สละคืนตัณหาเสียได โดยประการทั้งปวง.
กําหนดภูมินัยที่ ๘ ดวยอํานาจพระศาสดา.
พระผูมีพระภาคเจาไดตรัสมูลปริยายนี้จบแลว ภิกษุเหลานั้นชื่นชม
ยินดีภาษิตของพระผูมีพระภาคเจา ฉะนี้แล.
มูลปริยายสูตรที่ ๑ จบ.
- 16. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 16
อรรถกถามูลปริยายสูตร
เอวมฺเม สุต ฯเปฯ สพฺพธมฺมปริยาย
บทนมัสการพระรัตนตรัย
ขาพเจาขอวันทาพระสุคตเจา ผูมีความมืด คือ โมหะอันกําจัด
แลวดวยแสงสวาง คือปญญา หลุดพนแลวจากคติ (ทั้งปวง) มีพระ
หฤทัยเยือกเย็นดวยพระกรุณา เปนครูแหงสัตวโลกทั้งมนุษยและเทวดา.
แมองคพระพุทธเจาทรงเขาถึงซึ่งพระธรรมอันปราศจากมลทินใด
จึงทรงทําใหเกิดและทําใหแจงซึ่งความเปนพระพุทธ ขาพเจาขอวันทา
พระธรรมอันเลิศนั้น.
ขาพเจาขอวันทาพระอริยสงฆ คือ ชุมนุมแหงพระอริยบุคคลทั้ง ๘
ผูเปนพระบุตร เกิดแตพระอุระแหงพระสุคตเจา ผูย่ํายีมารและเสนามาร
เสียได.
บุญอันสําเร็จดวยการวันทาพระรัตนตรัยของขาพเจา ผูมีใจเลื่อมใส
ดังนี้อันใด ดวยอานุภาพแหงบุญนั้น ขาพาเจาเปนผูมีอันตรายอันขจัดเสีย
ไดดวยดีแลว อรรถกถาอันใดที่พระอรหันตผูเชี่ยวชาญ ๕๐๐ องค
สังคายนา (รอยกรอง) ไวแตเบื้องแรก และที่พระสังคีติกาจารยทั้งหลาย
สังคายนา (รอยกรอง) เพิ่มเติมในภายหลังก็ดี เพือประกาศ (อธิบาย)
่
เนื้อความแหงพระสูตร มัชฌิมนิกาย ในคัมภีรนี้ อันกําหนดหมายดวย
- 17. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 17
พระสูตรขนาดกลาง (ไมยาวไมสั้น) ที่พระพุทธองคพระสาวก
กลาวสังวรรณนาไว ย่ํายีเสียไดซึ่งลัทธิอื่น ครั้นแลวพระมหินทมหาเถระ
ผูเชี่ยวชาญไดนํามาสูเกาะสีหล ฐาปนา (จารึก) ไวในภาษาสีหล
เพื่อประโยชนแกชาวเกาะ ขาพเจาจักนําภาษาสีหลออกแลวยกขึ้นสูภาษา
อันเปนที่รื่นรมยใจ สมควรที่จะเปนแบบแผนได ปราศจากโทษ (คือ
ภาษามคธ) อีกทอดหนึ่ง ประกาศ (อธิบาย) เนื้อความมิใหขัดมติ
ของพระเถระคณะมหาวิหารผูเปนประทีปแหงเถรวงศ มีการวินิจฉัยละเอียด
ดี โดยเวนความที่ซ้ํา ๆ กันเสียบาง เพื่อความพอใจแหงสาธุชน และ
เพื่อความตั้งอยูนานแหงพระธรรม.
สวนขอธรรม คือ สีลกถา ธุตธรรม (เรื่องธุดงค) กรรมฐาน
ทุกอยาง ฌานสมาบัติอยางพิสดาร พรอมทั้งจริยาวิธาน (แจงจริต
ของบุคคล) อภิญญาทั้งปวง การวินิจฉัย ปญญาทั้งสิ้น ขันธ ธาตุ
อายตนะ อินทรีย อริยสัจ ๔ การแสดง ปจจยาการ (คือ ปฏิจจ-
สมุปบาท) มีนัยบริสุทธิละเอียดดี พอเปนแบบที่เชื่อได และวิปสสนา-
์
ภาวนา ทั้งปวง (นี้) ขาพเจาไดกลาวไวแลวในวิสุทธิมรรคอยาง
หมดจดดี เหตุใด เหตุนั้น ขาพเจาจักไมวิจารณขอธรรมทั้งปวงนั้นยิ่งขึ้น
ไปละ.
วิสุทธิมรรคนั้น ขาพเจารจนาทําดวยคิดวา วิสุทธิมรรคจักตั้งอยู
ในทามกลางแหงนิกายทั้ง ๔ แลวประกาศเนื้อความตามที่ทานภาษิตไวใน
นิกายทั้ง ๔ นั้นได ดังนี้ เหตุนั้น ทานทั้งหลายจงถือเอาแมวิสุทธิมรรค
นั้นพรอมทั้งอรรถกถานี้ ทราบเนื้อความแหงมัชฌิมสังคีติ (คือ มัชฌิม-
นิกายทั้ง ๓ ปณณาสก) เถิด.
- 18. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 18
ศีลกถา ธุดงคธรรม กัมมัฏฐาน ความพิสดารของฌานและ
สมาบัติ ซึ่งประกอบดวยวิธีการคลอยตามจริต ๖ อภิญญาทั้งปวง คํา
วินิจฉัยที่ประมวลไวดวยปญญา ขันธ ธาตุ อายตนะ อินทรีย อริยสัจ ๔
ปจจัยการเทศนาที่ไมนอกแนวพระบาลี มีนัยทีชอวา มัชฌิมสังคีติ ใน
่ ื่
คําวา มชฺฌมสงฺคีติยา นั้น วาโดยปณณาสก ไดแกการรวบรวม
ิ
ปณณาสก ๓ หมวด คือมูลปณณาสก มัชฌิมปณณาสก และอุปริ-
ปณณาสก. วาโดยวรรค ไดแกการรวบรวมวรรคได ๑๕ วรรค เพราะ
แบงแตละปณณสกออกเปน ๕ วาโดยสูตร มี ๑๕๒ สูตร วาโดยบทมี
๘๐,๕๒๓ บท เพราะเหตุนั้น พระโบราณาจารยจึงกลาวไววา ทาน
กลาวกําหนดบทไว ๘๐,๕๒๓ บทอยางนี้.
แตวาโดยอักษรมี ๗๔๐,๐๕๓ อักษร. วาโดยภาณวาร มี ๘๐
ภาณวาร และกึ่งภาณวารมี ๒๓ บท. วาโดยอนุสนธิโดยยอมี ๓ อนุสนธิ
คือ ปุจฉานุสนธิ อัชฌาสยานุสนธิ และ ยถานุสนธิ แตเมื่อวาโดย
พิสดารในเรื่องนี้มี ๓,๙๐๐ อนุสนธิ. เพราะเหตุนั้น ทานโบราณาจารย
ทั้งหลายจึงกลาวไววา ทานประกาศนัยอนุสนธิแหงมัชฌิมปณณาสก
เหลานั้นไว ๓,๙๐๐ อนุสนธิ.
ในปณณาสกเหลานั้น มูลปณณาสก เปนปณณาสกตน. ในวรรค
ทั้งหลาย มูลปริยายวรรค เปนวรรคตน และในสูตรทั้งหลาย มูล-
ปริยายสูตร เปนสูตรตน.
อธิบายนิทานพจน
(๑) คํานิทานวา เอวมฺเม สุต ที่ทานพระอานนทกลาวไวใน
- 19. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 19
กาลปฐมมหาสังคีติ เปนเบื้องตนของมูลปริยายสูตรแมนั้น. ก็ปฐมมหา-
สังคีตินี้ ทานกลาวไวพิสดารแลวในเบื้องตนแหงอรรถกถาทีฆนิกาย ชื่อ
สุมังคลวิลาสินี. เพราะฉะนั้น ปฐมมหาสังคีตินั้น บัณฑิตพึงทราบ
โดยนัยที่กลาวใหพิสดารแลวในอรรถกถาทีฆนิกายนั้นนั่นแล.
อธิบาย เอวมฺเม สุต
ก็คําวา เอวมฺเม สุต เปนตนนี้ เปนคําเริ่มตน. บรรดาบท
เหลานั้น บทวา เอว เปนนิบาต. บทวา เม เปนตน เปนบทนาม.
ในคําวา อุกฺกฏาย วิหรติ นี้ บัณฑิตพึงทราบการแยกบท โดยนัยนี้
กอนวา บทวา วิ เปนบทอุปสรรค. บทวา หรติ เปนบทอาขยาต. แต
โดยใจความ เอว ศัพท มีใจความแยกออกไดหลายอยางเปนตนวา
อุปมา อุปเทส สัมปหังสนะ ครหณะ วจนสัมปฏิคคหะ นิทัสสนะ
อวธารณะ.
จริงอยางนั้น เอว ศัพท นี้ มาในอรรถวา อุปมา ในประโยค
เปนตนอยางนี้วา กุศลเปนอันมาก อันสัตวที่เกิดแลว พึงกระทําฉันนั้น
ดังนี้.
มาในอรรถวา อุปเทส ในประโยคเปนตนวา อันทานพึงกาวไป
อยางนี้ พึงถอยกลับอยางนี้ ดังนี้.
มาในอรรถวา สัมปหังสนะ ในประโยคเปนตนวา พระผูมี
พระภาคเจาตรัสคํานี้ไวอยางนี้, พระสุคตเจาตรัสคํานี้ไวอยางนี้.
มาในอรรถวา ครหณะ ในประโยคเปนตนวา ก็คนถอยนี้กลาว
สรรเสริญคุณพระสมณะศีรษะโลนนั้น อยางนี้ ๆ ในทุก ๆ ที่ ดังนี้.
- 20. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 20
มาใน วจนสัมปฏิคคหะ ในประโยคเปนตนวา ภิกษุเหลานั้นแล
ทูลรับพระผูมีพระภาคเจาวาอยางนั้น พระเจาขา ดังนี้.
มาในอรรถวา อาการ ในประโยคเปนตนวา ทานผูเจริญ
ขาพเจาทราบชัดพระธรรมที่พระผูมพระภาคเจาทรงแสดงแลวดวยอาการ
ี
อยางนี้.
มาในอรรถวา นิทัสสนะ ในประโยคเปนตนวา ดูกอนมาณพ
ทานจงมา จงเขาไปหาทานอานนท ผูสมณะถึงที่อยู ครั้นเขาไปหาแลว
จงถามความไมเจ็บไข ความมีโรคนอย ความคลองตัว กําลัง และการ
อยูผาสุกกะทานพระอานนทผูสมณะ ตามคําของเรา และจงกลาวอยาง
นี้วา สุภมาณพ โตเทยยบุตร ยอมถามถึงความไมเจ็บไข ฯลฯ การ
อยูผาสุกกะทานพระอานนทผูเจริญ ดังนี้. นัยวา เปนการดีที่ทาน
พระอานนทผูเจริญอาศัยความอนุเคราะหเขาไปหาสุภมาณพ โตเทยยบุตร
ถึงที่อยู ดังนี้.
มาในอรรถวา อวธารณะ ในประโยคเปนตนวา ดูกอนกาลามะ
ทั้งหลาย พวกเธอจะสําคัญความขอนั้นเปนไฉน ? ธรรมเหลานี้เปนกุศลหรือ
อกุศล ? เปนอกุศล พระเจาขา. มีโทษหรือไมมีโทษ ? มีโทษ พระเจาขา.
บัณฑิตติเตียนหรือสรรเสริญ ? ติเตียน พระเจาขา. ธรรมทั้งหลายที่ตน
สมาทานใหบริบูรณ ยอมเปนไปเพื่อสิ่งไมใชประโยชน และเปนทุกข
ยอมมีแกขาพระองคทั้งหลายในขอนี้อยางนี้.
เอว ศัพทนี้นั้น ในที่นี้ บัณฑิตพึงทราบวา (ใช) ในอรรถวา
- 21. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 21
อาการะ นิทัสสนะ อวธารณะ ใน ๓ อยางนั้น พระอานนทแสดงความ
นี้ดวย เอว ศัพท ซึ่งมีอาการะเปนอรรถวา ใคร ๆ สามารถจะทราบ
พระดํารัสของพระผูมีพระภาคเจาพระองคนั้น ซึ่งละเอียดออนดวยนัย
ตาง ๆ เกิดขึ้นดวยอัธยาศัยอันกวางขวางสมบูรณดวยอรรถและพยัญชนะมี
ปฏิหาริยหลากหลาย ลึกซึ้งโดยธรรม โดยอรรถ โดยเทศนา แล
โดยปฏิเวธ มาสูโสตประสาทของสัตวทั้งปวง โดยสมควรแกภาษาของ
ตน ๆ โดยประการทั้งปวง และทั้งใหเกิดความอยากฟงโดยเต็มกําลัง
ขาพเจาไดฟงมาแลวอยางนี้ คือ แมขาพเจาไดฟงมาแลวดวยอาการ
อยางหนึ่ง. พระอานนทเถระเมื่อจะออกตัวดวยอรรถวา ชี้แจงวา ขาพเจา
ไมใชสยัมภู สูตรนี้ขาพเจาไมไดทําใหแจง จึงแสดงสูตรทั้งสิ้นที่จะตอง
กลาวในบัดนี้วา ขาพเจาไดฟงอยางนี้ คือวา แมขาพเจาไดฟงมาแลว
อยางนี้. พระอานนทเถระเมื่อจะแสดงกําลัง คือความทรงจําของตนที่
สมควรแกภาวะที่พระผูมีพระภาคเจาทรงสรรเสริญอยางนี้วา ภิกษุ
ทั้งหลาย บรรดาภิกษุสาวกของเราที่ทรงพหูสูต คืออานนท บรรดา
อุปฏฐาก ทีมีคติ มีสติ มีธิติ คืออานนท และทีพระธรรมเสนาบดีสรรเสริญ
่ ่
อยางนี้วา ทานอานนท ฉลาดในอรรถ ในธรรม ในพยัญชนะ ในภาษา
และในอักษร เบื้องตนและเบื้องปลาย ยังสัตวทั้งหลายเกิดความอยากฟง
ดวยอรรถวา อวธารณะ วาขาพเจาไดฟงมาเทานี้ และสูตรนั้นแล ไม
ยิ่งไมหยอน โดยอรรถหรือพยัญชนะ พึงเห็นวาอยางนี้เทานั้น ไมพึงเห็น
เปนอยางอื่น ดังนี้.
เม ศัพท ปรากฏในอรรถ ๓ อยาง. จริงอยางนั้น เม ศัพท
นั้นมีความหมายวา มยา (อันเรา) ในประโยคเปนตนวา โภชนะที่
- 22. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 22
ไดมาดวยการขับกลอม เราไมควรบริโภค.
มีความหมายวา มยฺห (แกเรา) ในประโยคเปนตนวา ขาแต
พระองคผูเจริญ ขอประทานวโรกาส ขอพระผูมพระเจาทรงแสดงธรรม
ี
แกขาพระองคแตโดยยอเถิด.
มีความหมายวา มม ( ของเรา ) ในประโยคเปนตนวา ภิกษุ
ทั้งหลาย ขอใหพวกเธอจงเปนธรรมทายาทของเราเถิด ดังนี้.
แตในที่นี้ เม ศัพท ใชในอรรถ ๒ อยางวา อันขาพเจาไดฟง
มา และวา สุตะ ของเรา ดังนี้.
สุตะ ศัพท ในคําวา สุต นี้ มีอุปสรรค และไมมีอุปสรรค
มีเนื้อความหลายอยางเปนตนวา คมน (การไป) วิสฺสุต (ปรากฏ)
กิลินฺน (เปยก) อุปจิต (สั่งสม) อนุโยค (ประกอบเนือง ๆ)
โสตวิฺเยฺย (รูทางหู) โสตทวารานุสารวิญญาณ (รูตามกระแส
ทางหู).
จริงอยางนั้น สุตะ ศัพทนั้น มีความหมายวา ไป ในประโยค
เปนตนวา ไปแลวโดยเสนา.
มีความหมายวา มีธรรมอันตนสดับตรับฟงแลวอยางแจมแจง ใน
ประโยคเปนตนวา. ผูสดับธรรมแลวเห็น ( ธรรม) อยู.
มีความหมายวา เปยกชุม ของบุคคลผูเปยกชุม ในประโยคเปนตน
วา เปยกชุมของบุคคลผูเปยกชุม.
มีความหมายวา สะสม ในประโยคเปนตนวา บุญมิใชนอย อัน
ทานทั้งหลายสะสมแลว.
มีความหมายวา ประกอบเนือง ๆ ในฌานเนือง ๆ ในประโยค
- 23. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 23
เปนตนวา. นักปราชญเหลาใด ผูขวนขวายในฌาน.
มีความหมายวา เสียงที่จะพึงทราบทางโสตประสาท ในประโยค
เปนตนวา เห็นแลว ฟงแลว ทราบแลว.
มีความหมายวา ทรงความรูคลอยตามโสตทวาร ในประโยค
เปนตนวา ทรงไวซึ่งสุตะ และสะสมสุตะ. แตในที่นี้ สุตะศัพทนั้น
มุงเอาความหมายวา ทรงจํา หรือ ความทรงจํา ตามแนวแหงโสตทวาร
จริงอยู เมื่อ เม ศัพท มีเนื้อความเทากับ มยา ยอมประกอบความ
ไดวา ขาพเจาไดสดับมา คือ ทรงจํา ตามแนวแหงโสตทวาร อยางนี้
มีเนื้อความเทากับ มม ยอมประกอบความไดวา การสดับของขาพเจา
คือ ความทรงจําตามแนวแหงโสตทวารของขาพเจาอยางนี้.
ในบททั้ง ๓ เหลานั้น ดังกลาวมานี้ คําวา เอว เปนการแสดง
กิจแหงวิญญาณ มีโสตวิญญาณเปนตน. คําวา เม เปนการแสดงบุคคล
ผูมีความพรอมเพรียงดวยวิญญาณดังกลาวแลว, คําวา สุต เปนการ
แสดงการถือเอาที่ไมผิด ไมหยอน ไมยิ่ง เพราะหามการไมฟง. อนึ่ง
คําวา เอว เปนการประกาศความเปนไปในอารมณ แหงวิงญาณวิถีที่
เปนไปตามแนวแหงโสตทวารนั้น โดยประการตาง ๆ คําวา เม เปน
การประกาศตน. คําวา สุต เปนการประกาศธรรมะ. จริงอยู ในคํา
วา เอวมฺเม สุต นี้ มีความยอดังตอไปนี้วา ขาพเจา ไมทํากิจอื่น
แหงวิญญาณวิถีที่เปนไปแลวในอารมณโดยประการตาง ๆ แตขาพเจาทํา
กิจนี้, ธรรมนี้ขาพเจาฟงแลว.
อนึ่ง คําวา เอว เปนการประกาศคําที่จะพึงแถลงไข. คําวา เม
เปนการประกาศบุคคล. คําวา สุต เปนการประกาศกิจแหงบุคคล. มี
- 24. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 24
คําอธิบายไวดังนี้วา พระสูตรที่ขาพเจาจักแสดง ขาพเจาไดฟงมาแลว
อยางนี้. อนึง คําวา เอว เปนการไขอาการตาง ๆ ของจิตสันดานที่มี
่
การถือเอาอรรถและพยัญชนะตางๆ โดยการเปนไปโดยประการตาง ๆ กัน.
จริงอยู ศัพทวา เอว นี้ เปนการบัญญัตอาการ, ศัพทวา เม
ิ
เปนการแสดงกัตตา ( ผูทํา). ศัพทวา สุต เปนการแสดงวิสัย. ดวย
การอธิบายเพียงเทานี้ ยอมเปนอันทําการสันนิษฐานไดวา ดวยจิต-
สันดานที่เปนไปโดยประการตาง ๆ กัน พระเถระผูประกอบดวยจิต-
สันดานนั้นจึงเปนกัตตา และรับอารมณได.
อีกอยางหนึ่ง ศัพทวา เอว เปนการแสดงกิจแหงบุคคล. ศัพท
วา สุต เปนการแสดงกิจแหงวิญญาณ. ศัพทวา เม เปนการแสดงถึง
บุคคลที่ประกอบดวยกิจทั้ง ๒. ก็ในคําวา เอวมฺเม สุต นี้ มีความ
ยอวา ขาพเจาไดฟงมาโดยโวหารแหงสวนกิจที่ไดดวยอํานาจแหงวิญญาณ
โดยบุคคลที่พรอมเพรียงดวยสวนกิจและวิญญาณกิจ.
บรรดาบทเหลานั้น บทวา เอว เปนอวิชชมานบัญญัติ โดย
อรรถวา แจมแจง และบทวา เม เปนอวิชชมานบัญญัติ โดยปรมัตถ
ก็ในขอนี้ยังมีขอพิเศษอยูอีก คือ ขอที่พระเถระพึงไดการแถลงไขวา
เอว หรือ เม มีอยูโดยปรมัตถ. บทวา สุต เปนวัชชมานบัญญัติ.
อธิบาย ในบทวา สุต นี้ อารมณทไดทางโสตนี้ มีอยูโดยปรมัตถ
ี่
แล. อนึ่ง บทวา เอว และ เม จัดเปน อุปาทาบัญญัติ เพราะ
พระเถระกลาวหมายเอาธรรมที่มากระทบโสต และขันธที่นับเนื่องใน
สันดานของตนนั้น. บทวา สุต เปนอุปนิธาบัญญัติ เพราะพระเถระ
กลาวพาดพิงสิ่งที่เห็นแลวเปนตน.
- 25. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 25
อนึ่ง ในขอนี้ พระเถระแสดงความไมโงเขลา ดวยคําวา เอว
อธิบายวา ผูโงเขลายอมไมสามารถแทงตลอดโดยประการตาง ๆ ได.
ดวยคําวา สุต พระเถระแสดงความไมหลงลืมพระพุทธพจนที่ไดฟง
มาแลว อธิบายวา สุตะ ที่ผูใดหลงลืมแลว ผูนั้นยอมนึกไมออกวาเรา
ไดฟงมาแลวโดยกาลอื่น. ความสําเร็จแหงปญญาของพระเถระนั้น ยอมมี
ได เพราะความไมโงเขลา สวนความสําเร็จแหงสติ ยอมมีไดเพราะ
ความไมหลงลืม. บรรดา ๒ อยางนั้น ความสามารถในการทรงจํา
พยัญชนะ มีไดดวยสติ มีปญญาเปนตัวนํา ความสามารถในการเขาใจ
อรรถ มีไดดวยปญญามีสติเปนตัวนํา ความสําเร็จเปนขุนคลังแหง
ธรรม โดยสามารถในการเก็บรักษาคลัง ธรรมที่ถงพรอมดวยอรรถ
ึ
และพยัญชนะมีไดเพราะประกอบดวยความสามารถทั้ง ๒ อยางนั้น.
อีกนัยหนึ่ง ดวยคําวา เอว ทานพระเถระแสดงการทําไวในใจ
โดยแยบคาย เพราะบุคคลผูทําไวในใจโดยไมแยบคาย จะไมมีการแทง
ตลอดประการตาง ๆ. ดวยคําวา สุต ทานแสดงความไมฟุงซาน เพราะ
บุคคลผูมีจิตฟุงซานจะไมเปนอันฟง. จริงอยางนั้น บุคคลที่มจิตฟุงซาน
ี
แมถูกบอกดวยคุณสมบัติทุกอยาง ก็ยังกลาววา ขาพเจาฟงไมถนัด ขอ
ทานพูดอีกที. ก็ในขอนี้ เพราะการฟงโดยการทําไวในใจโดยแยบคาย
บุคคลยอมยังการตั้งตนไวโดยชอบ และความเปนผูมีบุญทําไวในปางกอน
ใหสําเร็จได เพราะบุคคลผูมิไดตั้งตนไวโดยชอบ และไมไดทําบุญไวใน
ปางกอน ไมมีการทําไวในใจโดยแยบคายนั้น เพราะความไมฟุงซาน
บุคคลจึงยังการฟงพระสัทธรรม และการเขาไปคบสัตบุรุษใหสําเร็จ.
จริงอยู บุคคลผูมีจิตฟุงซาน ไมอาจที่จะฟง (ธรรมได) และการฟง
- 26. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 26
(ธรรม) ยอมไมเกิดมีแกบุคคลผูไมเขาไปพบสัตบุรุษ.
อีกนัยหนึ่ง เพราะเหตุที่ทานกลาวไววา บทวา เอว เปนบทแสดง
อาการตาง ๆ ของจิตสันดานที่มีการรับเอาอรรถและพยัญชนะ โดยเปน
ไปโดยประการตางๆ กัน. และอาการที่ดีอยางนี้นั้น ยอมไมมีแกบุคคลผูไม
ตั้งตนไวชอบ หรือมิไดทําบุญไวในปางกอน. ฉะนั้น ทานแสดงความถึง
พรอมแหงจักรทั้ง ๒ ขางทายของตน ดวยอาการอันเจริญนี้ ดวยบทวา
เอว ทานแสดงความถึงพรอมแหงจักรทั้ง ๒ ขางตนของตน ดวยบทวา
สุต. จริงอยู การฟง (ธรรม) ยอมไมเกิดมีแกผูอยูในประเทศที่ไม
สมควร หรือผูเวนจากการคบหากับสัตบุรุษ. ความบริสุทธิ์แหงอาสวกิเลส
ยอมสําเร็จแกบุคคลนั้น เพราะความสําเร็จแหงจักรทั้ง ๒ ขางทาย ความ
บริสุทธิ์แหงปโยคสมบัติ ยอมมีเพราะความสําเร็จแหงจักรทั้ง ๒ ขางตน
ดวยประการฉะนี้.
อนึ่ง ความสําเร็จแหงความฉลาดในอธิคม (ปฏิเวธ) ยอมมีแก
บุคคลนั้น เพราะความบริสุทธิ์แหงอาสวกิเลส ความสําเร็จแหงความฉลาด
ในอาคม (ปริยัติ) ยอมมีเพราะความบริสุทธิ์แหงปโยคสมบัติ (ความ
เพียร) พระเถระเมื่อจะเรียงนิทานพจนไวในฐานะที่เหมาะสม คําของ
ทานผูถึงพรอมดวยอาคมและอธิคม ผูมีอาสวกิเลสบริสุทธิ์ดวยปโยคสมบัติ
ยอมควร เปนพระดํารัสของพระผูมีพระภาคเจา ดุจแสงเงินแสงทอง
ขึ้นนําพระอาทิตยที่กาลังอุทัยอยู และดุจการทําไวในใจโดยแยบคาย เปน
ตัวนํา (การทํา) กุศลกรรม จึงกลาวคําเปนตนวา เอวมฺเม สุต ดังนี้.
อีกนัยหนึ่ง ดวยคํานี้วา เอว ทานพระเถระแสดงสภาวะคือ
ความถึงพรอมแหงอัตถปฏิสัมภิทาและปฏิภาณปฏิสัมภิทาของตน ดวยคํา
- 27. พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 27
ที่แสดงถึงปฏิเวธมีประการตาง ๆ ดวยคําวา สุต นี้ ทานแสดงสภาวะ
คือความถึงพรอมแหงธัมมปฏิสัมภิทาและนิรุตติปฏิสัมภิทา ดวยคําที่
แสดงถึงความแทงตลอดประเภทแหงธรรมที่จะตองฟง อนึง พระเถระ ่
เมื่อจะกลาวคําที่แสดงการทําไวในใจโดยแยบคายนี้ วา เอว ดังนี้ จึง
แสดงวา ธรรมเหลานี้ อันขาพเจาตามเพงดวยใจ แทงตลอดดวยดี
ดวยทิฏฐิแลว เมื่อจะกลาวคําที่แสดงการตามประกอบการฟงนี้วา สุต ดังนี้
จึงแสดงวา ธรรมเปนอันมาก อันขาพเจาฟงมาแลว ทรงจําไวแลว
ทองบนแลว ดังนี้.
พระเถระเมื่อจะแสดงความบริบูรณแหงอรรถและพยัญชนะดวยคํา
ทั้ง ๒ นั้น จึงยังความเอื้อเฟอใหเกิดขึ้นในการฟง. จริงอยูบุคคล
เมื่อไมฟงธรรมที่บริบูรณดวยอรรถและพยัญชนะโดยเอื้อเฟอ ยอมหางจาก
ประโยชนเกือกูลอันยิ่งใหญ เพราะฉะนั้น ควรทําความเอื้อเฟอใหเกิดแลว
้
ฟงธรรมโดยเคารพเถิด.
ก็ดวยคําทั้งหมดนี้วา เอวมฺเม สุต (เปนอันวา) พระอานนท
เมื่อไมวางธรรมที่พระตถาคตทรงประกาศแลวไวหางตน ชือวาลวงเลย ่
ภูมิแหงอสัตบุรุษ ปฏิญญาความเปนสาวก ชื่อวา กาวลงสูภูมิแหง
สัตบุรุษ. อนึ่ง ดวยคําทั้งหมดนี้วา เอวมฺเม สุต เปนตน เปนอันวา
พระเถระยอมยังจิตใหออกจากอสัทธรรม ใหดํารงอยูในสัทธรรม.
พระเถระเมื่อแสดงวา พระดํารัสของพระผูมีพระภาคเจาพระองคนั้น
นั่นเทียวนั้น ขาพเจาฟงมาตลอดแลวทีเดียว ชือวายอมออกตัว อาง
่
พระศาสดา แนบแนนอยูในพระดํารัสของพระชินเจา ประดิษฐานเนติ-
ธรรมไว.