1. “ОТГОНТЭНГЭР” ИХ СУРГУУЛЬ
Эдийн Засаг Бизнэсийн Удирдлагын Сургууль
СЭДЭВ: Валютын зах зээл түүнийг сайжруулах арга зам.
Шалгасан: ........................................./ Э. Ганбат /
Гүйдэтгэсэн: ....................................../ Б. Оюунцэцэг /
Удирдсан: .......................................... / Х. Эрдэнэбат /
Улаанбаатар хот
2008он

2. Агуулга
Оршил ........................................................................................................ 3
Онолын хэсэг .............................................................................................4 – 13
- Валют
- Валютын онолд хэрэглэгдэх нэр томъёо
- IS-LM-ийн нийт эрэлтийн онол
Судалгаа .....................................................................................................14 - 20
- Эртний валют
- Зоосон мөнгө
- Цаасан мөнгөний эрин
- Шинээр гарасан хоритын долларын нууцлалууд
- Гадаад худалдаа
- Нэмэлт судалгаа
График ....................................................................................................... 21– 25
- Мөнгөний нийлүүлэлт
- Долларын ханш буурсанд гадаад зах зээл илүү нөлөөлжээ
- 2000 – 2007 оны долларын ханш
- Хамгийн сүүлийн үеийн валютын ханш
Сайжруулах арга зам .............................................................................. 26
Дүгнэлт ...................................................................................................... 27
Хавсралт .....................................................................................................28 – 38
Ном зүй ........................................................................................................39

3. Оршил
Хүн төрлөхтөн үүсч бий болоод алхам дутамдаа амьдрах таатай нөхцөлийг
аль болох бүрдүүлсээр иржээ. Амьдралын таатай нөхцөл гэдэгт хоол, унд хувцас
болоод орох орон байр нэн түрүүнд багтаж байлаа. Хүн дөнгөж үүсээд л өлсөхийн
эрхэнд хоол хайж эхлэв. Тэгээд яван явсаар хүн ан гөрөө хийж хоолоо олж, амьтны
арьсаар худцас хийж, модоор гэр хийдэг болов. Ийнхүү хүний хөгжил дээшилсээр
хэрэгцээ ихсэхийн хирээр хувийн өмч бий болж, худалдаа наймааны эх үүсвэр бий
болсон. Үүний зэрэгцээ баян, хоосны ялгаа, эрх мэдэл үүссэн. Эхэндээ хүмүүс өөрт
байгаа бараагаа бусадтай өөрт байхгүй зүйлээр солилцох болов. Энэ бол валют
мөнгө гэдэг ойлголт бий болох үндэс, эх сурвалж нь байлаа. Эхэндээ хүмүүс янз
бүрийн бараа солилцдог байснаа хожим үр тариа, ангийн үс, зэрэг эрэлт ихтэй
бараагаар наймаа хийх болов. Энэхүү эрэлт ихтэй, өндөр үнээр олддог бараа маань
улам хөгжиж металууд үнэ цэнэтэй зүйл болон хувирлаа. Олон жилийн турш
хүмүүс харилцан солилцоо хийхдээ солилцооны буюу арилжааны нэгдсэн нэг зүйл
хэрэгтэй болохыг ухаар чанх мөнгө гэдэг ойлголт бий болов. Мөнгөний хөгжил
яван явсаар дэлхийн улс орнууд хоорондоо наймаа хийх болж валютын ханшын
ойлголт үүсч бий болов. Худалдаа хийхийн зэрэгцээ валютын зүх зээлийн хөгжил
улам өсч анхаарлаа хандуулахгүй байж боломгүй, улс гүрний хэмжээнд яригдах
томоохон зүйл болов. Валютын хөгжлөөс улс орны ирээдүй, хөгжил цэцэглэлт
шууд хамаардаг. Тиймээс валютын зах зээл сэдэвийг судлахаа би сонгон авсан юм.
3

4. Онолын хэсэг
Валют. Валют гэдэг бол арилжааны нэг юм. Валют нь бас бараа болон
үйлчилгээний дамжуулалтыг хөнгөвчлөгч болдог. Энэ бол мөнгөний нэг хэлбэр
юм. Мөнгө бол арилжааны ашигтай хэрэгсэл бөгөөд үнэ өртгийг агуулагч юм.
Мөнгийг тухайн улсын төв банк хийдэг.
Мөнгө нь арилжааны хэрэгслийн болон санхүүгийн зуучлагчын үүрэг
гүйцэтгэх бөгөөд нийтээрээ төлбөрийн хэрэгсэл гэдгийг зөвшөөрч, хуулиар
баталгаажсан, мөн тодорхой активуудаар баталгаажсан, байнга худалдан авах
чадвартай, бүтээгдэхүүн үйлчилгээг харилцан солилцоход ерөнхий тэнцвэрийн
үүрэг гүйцэтгэдэг таваар юм.
Арилжааны давамгайлагч хэрэгсэл болох тусгай валютын бүсийг валютын
орон зай гэнэ. Валютын орон зайн хоорондын худалдааг хөнгөвчлөхийн тулд
валютын ханшыг тогтоодог. Валютын ханш нь тухай орны валютыг авах болон
зарах үнийг хэлдэг. Валют нь валютын ханшын тогтолцооноос хамааран хөвөгч
валют ба байнгын валют гэж ангилагддаг. Ердийн хэрэглээнд заримдаа зөвхөн
цаасан мөнгө ашиглах хандлага байдаг ч зоосон болон цаасан мөнгө 2уулаа
валютын хэлбэр.
Ихэнх тохиолдолд улс бүр өөрийн орны валютын үйлдвэрлэл болон
нийлүүлэлтэнд онцгой давамгайлах эрхтэй байдаг. Европын мөнгөн холбооны
гишүүн орнууд нь Европын төв банкны мөнгөний бодлогод захирагдана. өөрийн
орны валютыг удирддаг улс орнуудын %д тухайн орны санхүүгийн яам болон төв
банк нь аль аль нь валютыг зохицуулдаг.
Валютын зах зээл нь эрх бүхий банк, бирж, брокерийн компаниас эрэлт,
нийлүүлэлтийн үндсэн дээр хийж байгаа валютын худалдаа арилжааны үйл
ажиллагаа юм.
Эрэлтэд байгаа төлбөрийн чадвар бүхий нэг буюу хэд хэдэн гадаад улсын
мөнгөн тэмдэгт, тэдгээрээр илэрхийлэгдсэн бөгөөд олон улсын төлбөр тооцоонд
түгээмэл хэрэглэгддэг үнэт цаас, төлбөрийн хэрэгслийг гадаад валют гэнэ.
4

5. Гадаад валютыг олон улсын хэмжээнд хүлээн зөвшөөрснөөр чөлөөтэй
хөрвөдөг ба чөлөөтэй хөрвөдөггүй гэж ангилдаг.
Гадаад валютын зах зээл нь олон улсын төлбөр тооцоонд өргөнөөр
хэрэглэгддэг үнэт цаас болон төлбөрийн хэрэгслүүд, гадаад валютын худалдаа,
арилжааг зохицуулдаг зах зээл юм. Гадаад валютын зах зээл нь санхүүгийн
тогтолцоонд чухал бүрэлдэхүүний хэсэг болдог. Иймээс олон улсын төлбөр
тооцоонд хэрэглэгддэг валют болон түүнтэй холбоотой гэрээ хэлцлийн арилжаа
болон гүйлгээ явуулж байгаа зах зээлийг гадаад валютын зах зээл гэнэ.гадаад
валютын зах зээлийн үйл ажиллагаа ерөнхийдөө валютыг худалдагч буюу
худалдан авагч 2ын хоорондын үйл ажиллагаа явуулж өгдөг. Гадаад валютын зах
зээлд оролцогч субектэд дараах зүйлүүд багтана. Иргэд, % хүмүүс, пүүс, компани,
банк зэрэг орно. Гадаад валютын үндсэн дээр таваар нь чөлөөтэй хөрвөх валют
байдаг.
Гадаад валютын зах зээлийн үндэс нь банк хоорондын зах зээл болж өгдөг.
Энэхүү гадаад валютын зах зээл дээр явагдаж байгаа валютын нөөцийг 2
хуваадаг.
-Арилжааны нөөц нь арилжааны банкуудын үйл ажиллагаанд оролцдог
хэсгийг хэлнэ.
-Зохицуулалтын нөөц нь төв банкнуудад хамааралтай хэсгийг мөн онцгой
эрхийн банканд бас хамаарна.
Гадаад валютын зах зээлийн гол зорилго нь: янз бүрийн төлбөр тооцоонд
шаардлагатай валютаар хангах, нөгөө талаас гадаад худалдаа хэрэглэгчдийн
эрсдлийг багасгөх явдал юм.
Гадаад валютын зах зээл нь эдийн засагт дараахи байдалыг гүйцэтгэнэ.
Олон улсын худалдаа үйлчилгээний төлбөр тооцоонд шаардлагатай
валютар хангах, ингэснээр капиталын эрсдлийг түргэсгэх үүрэгтэй.
- Эрэлт нийлүүлэлтийн үндсэн дээр валютын ханшыг тогтоох үүрэгтэй.
- Валютын эрсдлээс хамгаалж төв банкны валютын бодлогыг
хэрэгжүүлэх арга механизмаар хангах үүргийг тус тус гүйцэтгэнэ.

6. 5
Валютын зах зээл дээр явагдаж байгаа үйл ажиллагааг хоёр ангилана .
- Олон улсын худалдааны үйл ажиллагаа нь экспорт, имдорттой
холбоотой төлбөр тооцоонд шаардагдах валютыг арилжаалах үйл
ажиллагааг хэлнэ.
- Санхүүгийн үйл ажиллагаа нь хөрөнгө оруулалттай холбоотой үйл
ажиллагааг санхүүгийн үйл ажиллагаа гэнэ.
Ерөнхийдөө гадаад валютын зах зээлийн ихэнхи %ыг санхүүгийн үйл
ажиллагаа эзэлдэг. Түүнд хийгдэж байгаа гүйлгээний хэмжээнээс шалтгаалан
валютын зах зээлийг 3 ангилдаг.
- Орон нутгийн зах зээл
- Олон улсын зах зээл
- Доотоодын зах зээл
Олон улсын төлбөр тооцоо хийхийн тулд валютыг өөр хооронд нь
хөрвүүлэх хэрэгцээнд гадаад валютын зах зээлд зайлшгүй байх нэг шаардлага
болдог. Иймээс олон улсын түвшинд олон улсын хамтын ажиллагаа, гадаад
худалдааны өсөлтөнд олон улсын төлбөр тооцоонд ашиглагдах валютын хэмжээг
тодорхойлж үүнтэй холбоотойгоор гадаад валютын зах зээл хөгжих гол нөхцөл
бүрдэж байдаг.
Валютын арилжаа нь бэлэн, бэлэн бус гэсэн 2 хэлбэрээр явагддаг.
- Бэлэн гэдэг ойлголтонд валютыг бэлнээ гар дээрээ хүлээн авах гэж
хялбарчлан ойлгож болдог. Үүнд нэг зүйлийг анхаарахад тухайн
валютыг бэлнээр авахдаа төлбөрийг дансаар, бэлнээр шилжүүлсэн
эсэхээс үл хамаарч зөвхөн арилжаалагдсан валютын % д авч үзнэ.
-Бэлэн бус хэлбэрийн % д мөн адил төлбөрийг бэлэн бусаар, дансаар,
бэлнээр шилжүүлэхээс үл хамаарч арилжааны валют тухайн харилцагчийн
харилцах данс болон гадаад төлбөрийн шилжүүлэг хийхээс хамаарах бөгөөд
дээрхи хэлбэрийг бэлэн бус валютын арилжаа гэнэ

7. 6
Олон улсын валютын тогтолцоо нь улс хоорондын тооцооны хэлбэр,
төлбөрийн журам, хэлцэл зэргийн цогц бүтэц юм. Зөвхөн 2 улс оролцсон
худалдааны харилцааны % д олон улсын валютын системийн тухай яригдахгүй.
Харин олон талт харилцааны үед талуудын зөвшилцөл хэрэгтэй болдог
Дэлхийн 1-р дайн хүртэл олон улсын худалдаанд / Алтан стандарт/-ын
тогтолцоо үйлчилж байжээ. Энэ үед алт нь нэг талаас валютын нөөц, нөгөө талаас
төлбөрийн балансыг тэнцвэржүүлэгч гэсэн хоёрдмол үүрэг гүйцэтгэж байв.
Европын зарим улсуудын харилцан түншлэл, АНУ-ын эдийн засгийн хүчин
чадлын өсөлтийн үр дүнд 1922 онд дээрхи стандартыг / Алтан валютын стандарт /-
аар сольжээ. Энэ тогтолцоонд голлох үүргийг АНУ-ын доллар, Английн
Фунтетерлинг гүйцэтгэж, олон улсын төлбөр тооцооны 80 орчим %ыг эзэлж байна.
Дэлхийн 2-р дайны дараагаар Бреттон-Вудет болсон бага хурлаар дээрхи
тогтолцоог аарчилж, долларыг валютын үндсэн нөөцөөр хүлээн зөвшөөрчээ. Энэ
үеэс АНУ-ын доллар нь олон улсын төлбөр тооцооны 75%ыг эзлэх болсон байна.
Валютын онолд хэрэглэгдэх нэр томъёо
Валют – Монгол улсын олон гадаад улсын мөнгөн тэмдэгт:
Гадаад валют – Олон улсын зах зээл дээр чөлөөтэй арилжаалдаг валютууд:
Үнэт металл - Олон улсын стандарт хүртэл цэвэршүүлсэн алт, мөнгө:
Арилжаа – Гадаад валют, үнэт цээс болон үнэт металлын спот, своп, форвард
болон опшин г.м
Конверси – нэг валютыг нөгөө валют болгон хөрвүүлэх гүйлгээ.:
IS-LM ийн нийт эрэлтийн онол
IS-LM загварын үндэсний орлогын богино хугацааны өөрчлөлтийг
тайлбарлахын тулд ашигладаг. Энэ үеийн түвшинг өөрчлагдахгүй байхаар авч
үзсэн. Эрэлт ба нийлүүлэлтийн загвартай IS-LM загвар яаж холбогдохыг
тодорхойлох зорилгоор үнийн түвшинг өөрчлөхөд IS-LM ийн загварт ямар
өөрчлөлт гарахыг авч үзье.
7

8. IS-LM загвараас нийт эрэлтийн муруйд шилжих нь:
Нийт эрэлтийн муруй эдийн засаг дахь үнийн түвшин ба орлогын харилцан
холбоог тусгадаг. Мөнгөний нийлүүлэлтийн хэмжээ өөрчлөгдөөгүй үед үнэ өсөхөд
орлогыг багасгадаг. Мөнгөний нийлүүлэлт нэмэгдэхэд нийт эрэлтийн муруй
баруун тийш шилжиж, харин мөнгөний нийлүүлэлтийн багасалт нийт эрэлтийн
муруйг зүүн тийш хөдөлгөнө.
Нийт эрэлтийн муруйг гаргахын тулд IS-LM загварыг ашиглая.
 Үнийн түвшин дээшлэхийн хэрээр үндэсний орлого багасдагийг
харуулахын тулд энэхүү харилцаа холбоог тусгасан / сөрөг / налат бүхий
нийт эрэлтийн муруйг байгуулахын тулд IS-LM муруй хэрэгтэй байдаг.
 Нийт эрэлтийн муруйг хөдөлгөх шилжилтийн шалтгааныг шинжлэх
шаардлагатай.
Нийт эрэлтийн муруй ямар учраас сөрөг налалттай байдаг вэ? Энэ
асуултанд хариулахын тулд үнийн түвшин өөрчлөгдөж эхлэнгүүт IS-LM
загвар яаж өөрчлөгдөхийг авч үзье.
IS-LM загвар
LM(P-P2) LM(P-P1)
Орлого гаргалт Y2 Y1 Орлого Y2 гаргалт Y1
Мөнгөний тухай нийлүүлэлт М-ийн нөхцөлд үнийн түвшин Р өндөр байвал
мөнгөний бодит нөөц М/Р-г багасгана. Мөнгөний нийлүүлэлтийн багасалт бодит
илэрхийлэлээрээ LM муруйг зүүн тийш шилжүүлдэг ба орлогын тэнцвэрт түвшинг
бууруулдаг. Үнийн түвшин Р1ээс Р2 хүртэл өсөхөд ҮНБ Y1-ээсY2 хүртэл багасана.
LM муруй шилжихэд үнийн түвшний өөрчлөлт орлогын утгыг өөрчлөхөд хүргэнэ.

9. 8
Мөнгө зээлийн урамшуулагч бодлого
Орлого, гаргалт орлого , гаргалт
Нийт эрэлтийн муруй нь үнднсний орлогын хэмжээ ба IS-LM загварын
тусламжтайгаар гарган авсан үнийн түвшний хооронд урвуу хамааралтай байдгыг
харуулж байна.
Орлого, гаргал орлого гаргалт
Мөнгөний нийлүүлэлтийн өсөлт мөнгөний бодит нөөцийг ихэсгэдэг. LM
муруй доош шилжүүлэн орлогын хэмжээг нэмэгдүүлнэ. Мөнгөний нийлүүлэлтийн
өсөлт нийт эрэлтийн муруйг баруун тийш шилжүүлнэ.
Нийт эрэлтийн муруйн хөдөлгөөн юнд хүргэдэг вэ? IS-LM загварын
дүгнэлтүүдийг нийт эрэлтийн муруй нь нэгтгэн харуулдаг тул IS ба LM
муруйнуудыг хөдөлгөн шилжүүлдэг эрс өөрчлөлтүүд нийт эрэлтийн муруйг бас
шилжүүлдэг юм. Мөнгө зээлийн болон төсөв албан татварын бодлогыг
урамшуулагч арга хэмжээнүүд IS-LM загвар дахь орлогын хэмжээг нэмэгдүүлдэг.
Иймд нийт эрэлтийн муруйг баруун тийш шилжүүлдэг.

10. 9
Яг үүнтэй адил мөнгө үээлийн болон төсөв албан татварын бодлогын
хумигч арга хэмжээнүүд IS-LM загвар дахь орлогын хэмжээг сааруулдаг.
Ингэхлээр нийт эрэлтийн муруйг зүүүн тийш шилжүүлнэ.
Нийт эрэлтийн муруйн альгебрын илэрхийлэл
Нийт эрэлтийн муруйн альгебрын илэрхийлэлийг гаргасанаар түүний шинж
чанарыг илүү нээн харуулж болно. Хэрэглээний ба хөрөнгө оруулалтын функцүүд
болон мөнгөний эрэлт доорх байдлаар шугаман байх тохиолдолд IS-LM
муруйнуудыг шилжүүлсэн.
C= a + b ( Y-T )
I= c-dr
L( r,Y )= eY-fr гэсэн нөхцөлд тавьсан.
IS муруй доорх илэрхийлэлээр тодорхойлогдоно гэсэн дүгнэлтэнд хүрсэн.
a+c 1 -b -d
Y= ------ + ------ G + ------- T + --------
1-b 1-b 1-b 1-b
Харин LM муруй:
R=( e/f)Y-( 1/f)M/P байна.
Нийт эрэлтийн муруйн тэгшитгэлийн хэлбэрийг олохын тулд IS тэгшитгэл,
ISтэгшитгэлийн аль алинийг нь хангаж чадах орлогын хэмжээг олох шаардлагатай.
Үүний тулд IS муруйн тэгшитгэлд LM тэгшитгэлээс зээлийн хүүгийн нормыг
орлуулан тавибал доорх тэгшитгэл гарна. Үүнд:
a+c 1 -b -d
Y= -------- + ------ G + ------- T+ --------- x[(e/f)Y-(1/f)M/P]
1–b 1–b 1-b 1-b
Энэхүү тэгшитгэлийг хувиргавал шийд нь Y-ийн хувьд гарна. Y-ийн хувьд
эцсийн тэгшитгэл доорх байдалтай байна.
a+b z -b -d
Y= Z --------- + ------ G + (-z) -------- T + ------------------* M/P
1–b 1–b 1–b [( 1-b)[f+de/(1-b)]]
10

11. Нийт эрэлтийн муруй нь G,T баM тогтмол нөхцөлд Y ба P- ийн боломжийн
хослолын тусгадаг энэхүү тэгшитгэлийн график дүрслэлийг үзүүлдэг.
1. P өсөхөд M/P буурдаг. Иймээс Y бас багасдаг учир нийт эрэлтийн муруй
сөрөг налалттай байна.
2. Мөнөгнйи нийлүүлэлтийн ихсэлт орлогыг нэмэгдүүлдэг, иймд нийт
эрэлтийн муруйг баруун тийш хөдөлгөнө.
3. улсын зардалын өсөлт эсвэл албан татварын багасалт бас орлогыг өсгөдөг,
иймд эрэлтийн муруйг баруун тийш шилжүүлнэ. Z нэгээс бага байх тул
төсөв албан татварын бодлогы үржүүлэгч нь IS-LM загаварт Кейнсийн
загалмайн загварт байдгаасаа бага утгатай байдагийг анхаарах хэрэгтэй.
Богино ба урт хугацаан дахь IS-LM загвар
Үнийг тогтмол байлгадаг богино хугацаанд эдийн засаг яаж ажиллладагийг
тайлбарлахын тулд IS-LM загварыг авч үздэг. Гэхдээ үнэ өөрчлөгддөг урт
хугацаанд ч гэсэн эдийн засгийн тэнцвэржилтэнд тэр нь хэрхэн нөлөөлж
бүтээгдэхүүний гаргалтын хэмжээг эдийн засгийн чадавхитай нь дүйцүүлдэгийг
тодорхойлоход IS-LM загварыг ашиглаж бас болно. Урт хугацааны үйл явдлыг
харуулахад IS-LM загварыг ашигласанаар үнэсний орлогын кейнсийн загвараас
югаараа ялгайтайг нарийн зааглаж чадна.
Өмнөх гарафик дээр богино ба урт хугацааны үеийн тэнцвэржилтийг
хамтатган шинжлэхэд шаардагдах 3 муруйг харуулна. Тухайлбал: IS муруй, LM
муруй болон үйлдвэрлэлий чадавхийн түвшин Y-г илэрхийлсэн босоо шугамыг
харж болно. LM муруй хэвшсэн ёсоор үнийн тухай түвшин P1 –ийн хувьд
зурагдана.
Эдийн засаг дахь богино хугацааны тэнцвэржилт IS муруйн LM муруйг
огтолж буй К цэгт хадгалана. Энэ хоёр графикт бид эдийн засгийн тухайн агшин
тус бүр дэх богино хугацааны тэнцвэр, бас эдийн засгийн тэмүүлж буй урт
хугацааны тэнцвэрийг шинжилж болно. Үнийг P1 түвшинд тогтмол гэж үзэж буй
болохоор богино хугацааны тэнцвэржилт К цэгт байна. Эцсийн эцэст бараа ба
үйлчилгээний эрэлт бага байх нь үнийг бууруулдаг. Энэ нь ҮНБ-ийг чадавхитай
хэмжээнд нь хүргэхэд эдийн засагт тусалдаг юм.
11

12. Үнийн түвшин Р2 хүрэхэд эдийн засаг С цэгт урт хугацааны
тэнцвэржилтэнд байна. Нийт эрэлт ба нийт нийлүүлэлтийн график нь бараа ба
үйлчилгээний эрэлт С цэгт очиход бүтээгдэхүүний чадавхитай хэмжээтэй
тэнцэдгийг харуулж байгаа юм.
Эдгээр графикт үнднсний орлогын тухайн онолд Кейнс болон сонгодог
чиглэлийнхэн хэрхэн ханддаг ялгаа тусгагддаг юм. Кейнсийн үзэл баримтлалаар
үнийн түвшин тогтмол байна. Сонгодог үзэл баримтлал нь уян хатан, хувьсамтгай
гэж авч үздэгт оршино.
IS-LM загвар Нийт эрэлт ба нийт
Нийлүүлэлтийн загвар
LRAS LRAS
Орлого, гаргалт орлого, гаргалт
Эдийн засгийн энэ байдалыг арай өөрөөр авч үзсэнээр тэр нь 3 тэгшитгэлээр
илэрхийлэгдэнэ. ISба LM тэгшитгэл.
Y =C ( Y – T ) + I ( r ) + G IS
M/P = L ( r,Y )
P = P1
Энэхүү нөхцөлөөр бол IS ба LM тэгшитгэлүүдийн шийдэл нэгэн зэрэг
хангагдаж байхууцаар r ба Y өөрчлгдөж байх ёстой.
12

13. Дефляцийн тогтворгүйжүүлэгч нөлөөлөл
Эдийн засагчид үнийн бууралт орлогыг нэмэгдүүлэхээсээ илүү харинч яаж
хоргодуулдагыг тайлбарлахын тулд 2янзын шинж дэвшүүлжээ.
1. Энэ онолыг өөрийн дефляци гэж нэрлэдэг.Энэ онол үнийн гэнэтийн уналт
ямар үр нөлөөтэйг тайлбарладаг.
2. хүлээгдэж буй дефляцийн үр нөлөөтэйг авч үздэг.
Хүлээгдэж буй дефляци нь зээлийн хүүгийн тухайн нормын нөхцөлд зээлийн
хүүгийн бодит нормыг өсгөдөг. Энэ нь төлөмлөгдөж буй хөрөнгө оруулалтыг
багасгана. Хөрөнгө оруулалтын энэ сааралт IS муруйг доош шилжүүлнэ. Иймд
орлогын хэмжээ Ү1-Ү2 хүртэл багасана.
13

14. Судалгаа
Эрэлтийн валют
Тооцооны нэгжинд суурилсан арилжааны эргэлдэгч хэрэгсэл нь валютын эх
үүсвэр юм. Энэхүү тооцооны нэгж нь үнийг хадгалагч байдаг . валют нь дараахи 2
үндсэн шинж санаачлагаас хөгжжээ. Дээвэрлэгдсэн ирсэн ижил барааны лангууны
ашиглалт болон мөнгөн юмбүүний ашиглалт байлаа. Эдгээр нь үр тарианы адил
үнэ цэнийг хадгалагч юм. Энэ 2 дэвшил н МЭӨ 2000-аад жилд үүссэн. Египт болон
эртний Месопотамд мөнгө нь үр тариа хэлбэрээр байлаа.
Хүрэл зэвсгийн сүүлээр дорнын газар дундын тэнгисийн орчим, баруун хойд
дахь Миноан Крет болон Мисенайгаас зүүн өмнөд дахь Элам болон Бахрэйн
хүртэл олон улсын хэрэгцээгээр худалдаачдад зориулж аюулгүйн сувгийг
байгуулж өгчээ. Тухайн үед худалдаачид арилжаандаа ямар хэлбэрийн валют
ашигладаг байсан нь нарийн тодорхой биш ч гэсэн үхрийн шийр хэлбэртэй үэсэн
юмбүүг хэрэглэдэг байсан гэж таамагдэвшүүлдэг байна. Гэвч хожим энэхүү суваг
нь далайн дээрэмчдийн довтолгооноор устжээ.
Харин Африкт шүр,юмбүү, зааны яс, олон төрлийн зэр зэвсэг, ан амьтан,
манилла мөнгө зэрэг г.м үнэ цэнийг илэрхийлэгч нь маш олон байлаа. Баруун
Африкийн манилла цагираг нь 15-р зуунаас боолыг худалдан авах болон зарахад
хэрэглэгддэг гол валют байжээ. Африкийн валют нь одоог хүртэл олон төрөл
байдгаараа алдартай байдаг ба олон газар арилжаа намаандаа хэрэглэсээр байдаг
юм байна.
Зоосон мөнгө
Үнэ цэнийг илэрхийлэг ч нь металь болон хувирлаа. Эхэндээ мөнгийг
ашигладаг байснаа удахгүй алт, мөнгө 2ууланг хэрэглэх болжээ. Малтаж авч
жигнэгдсэн метаалууд нь зоосон хэлбэрт тамгалагдаж байв. Хүмүүс үнэт металыг
түүний жингээр нь мэддэг байлаа. Зоос нь хуурамчаар хийгдэж болох байсан тул
банкууд шинэ тооцооны нэгжийг бүтээжээ. Зонхилох эдийн засагт зэс, мөнгө,
алтан зооснуудыг хэрэглэдэг байжээ.
14

15. Алтан зоосыг том хэмжээний худалдаа, цэргийн хүчин болон улсын
хэмжээний үйл ажиллагаанд хэрэглэж, мөнгөн зоосыг том, ерөнхийдөө ердийн
хэрэглээн, татварын тооцооны үндсэн нэгж, гэрээ хэлэлцээнд хэрэглэж, зэс зоос нь
хамгийн энгийн зоосыг илэрхийлж байжээ.
Металлаар хийсэн мөнгөн тэмдэгтийг зоосон мөнгө гэнэ. Хамгийн анхны
зоос МЭӨ 7-р зуунд Хятад болон Лидийн хаант улсад бий болсон гэж үздэг.
Ойролцоогоор МЭӨ 500 жилд Персийн хаан Дари гүйлгээнд зоос оруулсан.
Цаасан мөнгөний эрин
Цаасан мөнгө нь валютын бас нэгэн хэлбэр бөгөөд ихэнхи орнууд цаасан
мөнгийг маш өргөнөөр ашигладаг. Зоос, цаасан мөнгө хоёр нь орчин үеийн
мөнгөний хэлбэр юм.
Шинээр гарсан 20тын долларын нууцлалууд
Хамгаалалын өвөрмөц онцлогууд
1990 онд анх гарсан шинэ 20 долларын хийц нь усан тэмдэг, хамгаалалын утас,
өнгө нь өөрчлөгддөг бэх гэсэн хамгийн чухал 3 хамгаалалын онцлог шинжтэй.
Хамгааллын утас
Гэрэлд дээш нь бариад дэвсгэртийн нэг тал нь босоо хэлбэртэйгээр оруулж
өгсөн хамгааллын утас буюу уян туузыг харж болно. Сайн ойртуулж харвал
дэвсгэртийн аль ч талаас хамгаалалын утасны дагуу / USA TWENTY/ гэсэн бичиг
ба жижиг туг байна. Хэт ягаан гэрэл тулж харвал утас нь ногоон болж харагдана.
Өнгө нь өөрчлөгддөг бэх
Дэвсгэртийн нүүрэн талын баруун доод булан дахь 2н тоог хар. Дэвсгэртийг
дээш доош нь хөдөлгөхөд өнгө нь зэс өнгөнөөс ногоон болж хувирна.
Усан тэмдэг
Дэвсгэртийг дээш нь гэрэлд байрлуулж усан тэмдгийг харахад
ерөнхийлөгчийн том хөрөг зурагтай адил харагдана. Усан тэмдэг нь дэвсгэртийн
цаасны нэг хэсэг бөгөөд 2 талаасаа энэхүү хөрөг харагддаг байна.
Өнгө
Шинээр хийгдсэн дэвсгэртийнөөрчлөлт нь дэвсгэр ногоон өнгө юм. Хөрөг зургийн
баруун талд цэнхрээр /TWENTY USA/ гэдэг үгийг оруулсан ба дэвсгэртийн ар
талын сууринд жижиг, шар өнгийн /20s/ гэсэн тоо байгаа.

16. Эрх чөлөөний бэлгэдэл
Эрх чөлөөний бэлгэдэл‘symbol of freedom’болох Америк бүргэдийг
дэвсгэрийн урд талд байрлуулжээ. Дэмсгэр өнгөнд ерөнхийлөгч Андриү Жексоны
хөргийг зүүн талд байх том цэнхэр бүргэд нь тухайн үеийн зураач, барималч
нараар бүтээгджээ. Хөргийн баруун доор байх жижиг метал ногоон бүргэд нь илүү
орчин үеийн сийлбэр юм. Энэхүү эрх чөлөөний бэлгэдэл үь төрөл болгонд өөр
байдаг. Хөрөг зураг ба Вигнэттэ
Урд талын ерөнхийлөгч Андриү Жексоны хөргийг хүрээлэгч, ур хийц сайтай
зуйван хүрээ болон ар талын цагаан ордны вигнэттэгийн дахин өөрчилсөн. Хөрөг
зураг дээшээ болж, түүний мөр нь хүрээлүү илүү сунаж өгсөн байна. Вигнэттэгийн
суурь өнгөнд нэмэлт сийлбэр оруулж өгчээ.
Бичил дардас
Энэхү дардас нь маш жижиг учир харахад хэцүү. Хөрөг зургын баруун тал
дахь цэнхэр ‘TWENTY USA’ гэсэн эхний 3 үсэрний хүрээний дагуу ‘USA 20’гэсэн
бичээс хэвлэгдсэн байдаг ба жасын няравын гарын үсгийн доорхи ирмэгт ‘THE
UNITED STATES OF AMERICA 20 USA 20’гэсэн үгнүүдийг хэвлэжээ.
Хялбар харагдах онцлог
Мөнгөн дэвсгэртийн ар талын баруун доод булан дахь том 20-н тоог харахад
хялбар байдаг. Цаас
Долларын цаасны 4ний 1 нь маалинга, 4ний 3 нь хөвөн даавуугаар хийгдсэн
ба улаан, цэнхэр судлуудыг агуулдаг.
Засгийн газрын
Хөрөг зурагны зүүн талд орших бүх нийтийн тамга нь засгийн газрын
системийг бүхэлд нь төлөөлдөг. Зүүн талын цуврал дугаарын доорхи тоо болон
үсгийг засгийн газрын санхүүгийн банк тогтоодог.
Цуврал дугаарууд
Арван нэгэн тоо болон үсэгний ер бусын зохицол нь дэвсгэртийн урд талд
хоёр удаа харагддаг.
16

17. Гадаад худалдаа
Доорхи үзүүлэлтээс Монгол орны валютын урсгалд 2000-2002 оны хооронд
хэрхэн өөрчлөлт орсныг харж болно. Эндээс харахад экспортын хэмжээ тогтмол
буурч, импортын хэмжээ мөн тогтмол өссөн байна.
Үзүүлэлт 2000 2001 2002 2002/2001%
Экспорт/сая ам.доллар/ 535.8 521.5 500.9 96.1
Импорт /сая ам. Доллар/ 614.5 637.7 659 103.3
Гадаад худалдааны тэнцэл /сая ам -78.7 -116,2 -158,1 136,1
доллар/
Нэмэлт судалгаа
Тусламж үзүүлж байгаа байгууллага / дэлхийн банк / Европын холбоо болон
бусад орнууд ядуу буурай орнуудад зээл тусламж өгөхөөсөө өмнө Олон Улсын
Валютын Сангаас зөвшөөрөл авдаг нь байдлыг хүндрүүлж байна. Олон Улсын
Валютын Сан л тухайн улсын эдийн засгийн бодлогыг сайн мэдэж үнэлэх юм бол
тус улсын өр ширийг тооцохгүй болгож болно гэдэг. Иймээс ч Олон Улсын
Валютын Сан энэ эрхээ мэдэхий хирээр төмөр нударгаа харуулж чадаад байдаг.
Үүнийг тусламж авч буй орнуудын удирдлага ч сайн мэддэг. ОУВС олон нийтэд
эдий засгий өөр бодлого байж болохыг үгүйсгэх /сурталчилгаа/ явуулахыг, ард
иргэдээс нуухыг тухайн улсын удирдлагаас шаарддаг. ОУВС нь тухайн улсын
алхам бүрийг ахиж,инфляци, өсөлт, ажилгүйдэл гэх макро эдийн засгийн гол
үзүүлэлтийг үзээд зогсохгүй мөнгөний нөөцийг хянаж, 30, 60,90 хоногт юу хийсэн
байх ёстойн талаар даалгавар өгч, зарим тохиолдолд зорилгодоо хүрэхийн тулд
ийм тийм хууль гарга гэж шахдаг.
19
ОУВС ядуу буурай орнуудыг зах зээлээ нээж, чөлөөлөхийг шаардаж, хүслээр
нь болохгүй бол мөнгөн тусламжаа хаана гэж айлгаж байдаг. Тэгвэл Валютын Сан

18. бус АНУ ганцаараа ийнхүү олон улсын харилцаанд оролцох нь бүр хүндрүүлдэг.
Жишээ нь АНУ-н Худалдааны яам засгийн газрынхаа шахалтаар аль нэг улсаас
өрөө өндөрсгөн нэхдэг. Шалгалтын комис хуралдаад /үүнд гагцхүү АНУ –ын
засгийн газраас оролцоно/ нэхэмжлэлээ саадгүй баталдаг.
Өөрөөр хэлбэл АНУ өөрөө нэхэмжлэгч, өөрөө шүүгч нь болж /тоглоод/
хэлбэр төдий шүүх хурал нь шүүх дүрмийн %д ч, шүүхчийн %д ч анхнаасаа
нэхэмжлэлийг зөвтгөсөн шийдвэр гаргахаар тодорхой байдаг.
Хэрвээ энэ шүүх хурал бусад хөгжилтэй орон, тухайлбал Европын орнууд
эсвэл Японы эсрэг байсан бол тэдгээр нь өөрийнхөө эрх ашгийг хамгаална. Харин
хөгжиж буй орнуудын %д /Энэтхэг, хятад хүртэл/ ийм шүүх шударга ажиллагаа
юи.
20
График

19. Манай улсын валютын нөөц сүүлийн 4 жилд нэг дахин нэмэгджээ.2000 онд
130 сая ам доллар байсан валютын нөөц өнөөдөр 270 саяд хүрээд байгаа юм.
Түүнчлэн арилжааны банкуудад байгаа 250 сая орчим ам доллартай нийлээд 500
сая ам долларын нөөцтэй болоод байгаа бөгөөд валютын нөөц хангалттай учир энэ
жил валютын ханшинд нэг их өөрчлөлт гарахгүй гэж мэргэжлийн хүмүүс үзэж
байна.
Мөнгөний нийлүүлэлт буюу М2 /М1 + бараг мөнгө/
2004 оны 7 сарын эцэст 813,6 тэр бум төгрөг болж, өмнөх сарынхаас 0,2 %
буюу 1,9 тэрбум төгрөгөөр, өнгөрсөн оны мөн үеийнхээс 39,7 % буюу 231,2 тэрбум
төгрөгөөр өссөн байна.
21
Мөнгө буюу М1

20. /Банкнаас гадаарх мөнгө + иргэд, байгууллагуудын харилцах/ 7 сарын эцэст
248,8 тэрбум төгрөг болж, өмнөх оны эцэст байснаас 16,9 % буюу 36,0 тэрбум
төгрөгөөр өсчээ.
Долларын ханш буурсанд гадаад зах зээл илүү нөлөөлжээ
2006.05.16ны байдлаар.Өнөөдөр дэлхийн зах зээл дээр зэсийн баяжмалын үнэ
нэг тооно нь 3000 ам доллар хүрсэн нь сүүлийн арваад жилд гарч байгаагүй явдал
болсон. өнгөрсөн оны сүүлээр 3165 ам доллар байсан зээлийн үнэ 3213 ам доллар
болж өссөн нь хамгийн дээд цэг- үнэ нь байв. Дэлхийн зах зээл дээр зэсийн үнэ өсч
байгаа нь манай дотоод зах зээл болон төсөв бүрдүүлэлтэд чухал үүрэгтэй. Үүний
нөөлгийг ч өнөөгийн валютын ханш буурч байгаагаар мэдэж болно. Харин үнэт
металл болох алтны үнэ ханш өнгөрсөн оны эхээр нэг унц нь 420 ам.доллар байсан
бол оныхоо эцсээр 438 ам.доллар болж нэмэгдсэн байна.
Сарын өмнө 1213 төгрөгтэй тэнцэж байсан нэг ам.долларын буюу валютын
ханш өнөөдөр 1192 төгрөг болж 20 хэдэн төгрөгөөр буурчээ. Валютын ханш ягаад
ингэж гэнэт огцом буурав? Үүнийг эдийн засагчид юутай холбон тайлбарлаж
байна вэ? Валютын ханшыг тухайн улс оронд интервенцийн буюу зузаатгалын
замаар нэг бууруулдаг. Хоёрт, гадаад зах зээлийн таатай нөхцөл байдлаас болж
валютын ханш буудаг. Өнөөдөр манайд ам.долларын ханш буугаад байгааг манай
эдийн засагчид болон банкны мэргэжилтэнүүд дээрх 2 аргын сүүлийнхтэй нь
холбон тайлбарлаж байна. Тодруулбал, гадаад зах зээлийн таатай байдал
нөлөөлжээ гэж үзсэн байна.
22

21. Яаж?
Манай улсын эдийг засгийн салбарт алт, зэс, нефтийн бүтээгдэхүүн гол үүрэг
гүйцэтгэдэг. Иймдээч эдгээрийн дэлхийн зах зээл дээрх үнээс хамаарч дотоодод
шууд нөлөөлдөг. Энэ утгаар олон улсын зах зээл дээр өсөн нэмэгдсээр байгаа
алтны үнэ манайд эерэгээр буюу валютын ханш буурахад нөлөөлж байгаа гэнэ.
Алтны үнэ өснө гэдэг нь энэ шар баялагийн нөөц ихтэй орнуудад хамгийн
тааламжтай зүйл. Ягаад гэвэл алт нь онцлог төрлийн бараа болж хувирсан учир
тухайн улс орон алтыг худалдаж гадаад валютын нөөцөө базааж авдаг. Энэ утгаар
тухайн орон алт худалдсанаас гадаад валютын нөөцтэй болж ингэснээр
шаардлагатай нөхцөлд үндэсний валютын ханшаа тогтворжуулдаг байна.
23

22. 2000оноос 2007 он хүртлэх нэг ам долартай харьцах төгрөгийн албан
ханшын өсөлт, бууралтыг доорхи графикаар үзүүлэв.
Хамгийн сүүлийн үеийн валютын ханш
Валютын ханш
2007.03.02
Валют Валютын МБ ГБ ГБ ГБ авах ГБ зарах
Нэр ханш авах зарах кросс кросс
АНУ-ын
USD доллар 0,00 1163,00 1165,00 0,00 0,00
/бэлэн/
USD доллар 1164,00 1162,50 1164,00 0,00 0,00
/бэлэн биш/
EUR Евро/бэлэн/ 0,00 1513,58 1545,96 1,30 1,33
EUR Евро
/бэлэн биш/ 1540,79 1514,23 1544,63 1,30 1,33
24

23. JPY Япон 9,83 9,75 9,97 119,20 116,70
иен
CHF Швейцарын 955,19 935,61 959,21 1,24 1,21
франк
SEK Шведийн 166,14 150,00 172,00 0,00 0,00
крон
GBP Английн 2282,20 2252,93 2289,53 1,94 1,97
фунт
HKD ХонгХонг 149,01 145,00 152,00 8,03 7,65
доллар
RUB Оросын 44,57 38,00 44,70 0,00 0,00
рубль
CNY Хятадын 0,00 150,10 150,80 7,77 7,69
Юань/бэлэн/
CHY Х.юань 150,35 150,10 150,70 7,78 7,71
18
/бэлэн бус/
AUD БНСУ 1,24 1,22 1,26 954,10 924,60
вон
SGD Австралын 916,53 850,00 0,00 0,00 0,00
доллар
XAU Алт 782644,50 0,00 0,00 0,00 0,00
MNT Монгол 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00
төгрөг
25

24. Дүгнэлт
Энэ хичээлийг судалсны үр дүнгээс дүгнэлт хийхэд валютын зах зээл аливаа
улс орны эдийн засагт ихээхэн үүрэг гүйцэтгэдэг болох нь харагдаж байна. Энэхүү
бие даалтанд валютын үүсэл хөгжил, төрөл, арилжаа г.м мэдээллүүдийг
хамруулсан ба 2000 оноос хойших Монголын валютын зах зээл дээр гарсан
томоохон өөрчлөлтүүдийг графикаар тусгаж өгсөн болно. Ялангуяа дэлхийн
нийтийн зах зээл дээр томоохон байр суурь эзэлдэг валют болох АНУ-н хорин
долларын дэвсгэртийн нууцлалыг жишээ болгон орууллаа. Монгол улсад зах зээлд
тогтмол ханшыг баримтлах нь тохиромжтой.

25. Хавсралт
Монголын үнэт цаасны зах зээл
Хөрөнгийн биржийн 17 жилд
Энэ хугацаанд Монголын Хөрөнгийн Бирж нь 1991 онд эхэлсэн үнэт цаасны
арилжааны анхдагч зах зээл дээр 96,4 сая ширхэг хувьцаа арилжиж, 8,3 тэрбум
төгрөгий, хоёрдогч зах зээл эхэлсэнээс хойш нийт 3107удаагий арилжаагаар 416,8
сая ширхэг үнэт цаас арилжиж, 299,1 тэрбум төгрөгийн үнэт цаасны арилжаа
явуулсан байна. Сүүлийн жилүүдэд энэ зах зээлийн жишигрүү алхамуудыг хийж
байна.
МУ-ын үнэт цаасны зах зээлийн хөгжлийн түүхэнд хувьчлалын бус
жинхэнэнээлттэй хувьцаат комданийн хэлбэрээр / Монгол шилтгээн /, / Зоос банк /,
/Оллоо/, / Хай Би Ойл/ , /Туул сонгино усны нөөц/ хувьцаат компаниуд
байгуулагдаж, хуулийн этгээдүүд маань энэ зах зээлээсё хөрөнгө оруулалт татахад
суралцаж эхэллээ.
Монгол Улсын Засгийн газарын төсвийн болон бүтээн байгуулалтын
хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх богино, урт хугацаатай бондууд арилжигдаж, засгийн
газрын үнэт цаасний зах зээлийг хөгжүүлэх алхамууд хийгдэж байна. Мөн
түүнчлэн компанийн бондууд ч амжилттай арилжагдаж, олон шинэ барилга,
үйлдвэр, аж ахуйн газруудад хөрөнгө оруулалт хийж байна.
Энэ хугацаанд засгийн газрын бондын арилжаагаар 168,7 тэрбум төгрөгийн,
компанийн бондын арилжаагаар 14,4 тэр бум төгрөгийн гүйлгээ хийгджээ.
Сүүлийн жилүүдэд нийгмийн сэтгэл зүйд томоохон өөрчлөлтүүд орж хүн ард
маань хөрөнгийн зах зээлийн ач холбогдлыг ойлгон идэвхитэй оролцож эхэллээ.
Манай зах зээлийг чиглэсэн гаднын хөрөнгө оруулагчдын сонирхолч өсч
байна. Үүний тод жишэ нь 2005 онд 12,0 тэрбум төгрөг байсан үнэт цаасны
арилжааны дүн 2006 онд 18,0 тэрбум ,2007 онд 103,0 тэрбум төгрөг болсон байна.
Хөрөнгийн зах зээлийн мэргэжлийн оролцогч байгууллагууд,тэдгээрт ажил
үйлчилгээ үзүүлэх мэргэжилтнүүдийн хүрээ ч тэлэгдэж байна.
28

26. Гадаадын боло дотоодын хөрөнгө оруулалттай хэд хэдэн Брокер Дилерийн
компани, үнэт цаасны хөрөнгө оруулалтын зөвлөх компаниуд шинээр
байгуулагдаж, андеррайтерийн найман комданитай боллоо.
Энэ нь иргэд хөрөнгийн зах зээл дээр мэргэжлийн хүмүүсийн зөвөлгөөтэйгээр
оролцож хөрөнгөө аривжуулах, компаниуд үнэт цаас гаргахдаа мэргэжлийн
тусламж авах боломж бий болж байна гэсэн үг юм. Өнгөрсөн хугацаанд хувьцаа
эзэмшигч, хөрөнгө оруулагчдын гар дээр ниит 39,5 тэрбум төгрөгийн ногдол ашиг
очжээ. Цаашид ч хөрөнгийн зах зээл,үнэт цаасны арилжаа улам бүр хөгжин
дэлгэрч, Монголын ард түмэн үр өгөөжөө өгөх нь дамжиггүй.
29

27. Ном зүй
Хийчээлийн материал болох - / Банк санхүүгийн үндэс/
- / Бизнесийн англи хэлний англи монгол толь/
- / Аж ажуйн нэгжийн нэгдсэн зааврын бүртгэл/
- / Макро эдийн засаг /
- / Голомт банкнаас авсан материал /
- / Интернэт веб сайт /-аас авч ашиглав.
39

28. “ОТГОНТЭНГЭР” ИХ СУРГУУЛЬ
Эдийн Засаг Бизнэсийн Удирдлагын Сургууль
СЭДЭВ: Олон улсын валютын харилцаа, валютын ханшны зохицуулалт .
Шалгасан: ........................................./ Э. Ганбат /
Гүйдэтгэсэн: ....................................../ С. Баярцэцэг /
Удирдсан: .......................................... / /
Улаанбаатар хот
2008он

29. Сайжруулах арга зам
1. Валют солилцооны тогтмол ханштай болох
2. Монгол улс өөрөө хөвөгч ханшны бодлого баримтлах
3. Валютын ханшийг бууруулахын тулд тогтмол ханшийн
бодлогыг баримтлавал үүнийг нэг түвшинд бариж чадна
4. Хөрөнгийн зах зээлийг тогтвортой хөгжүүлэх
5. Монгол банкнаас зөв бодлого баримтлах
6. Импортоо багасгаад экспортоо ихэсгэх
7. Валютын нөөцтэй болох
Жишээ нь:
Хятад улсын юань –ыг төсөвтөө их хэмжээгээр байлгавал
юань-ыг үйлдвэрлэлийг өсгөөд төсөвөөсөө гарахад буцаад
байсан хэмжээнд н байлгана.
26