1. Bijna-doodervaring in het pastoraat en in de bijbel
BDE vanuit theologisch perspectief: geschreven door Dr. Edith Plantier.
Mijn verhaal zal bestaan uit twee onderdelen: eerst een aantal pastorale notities, dan
zal ik nader ingaan op het onderwerp BDE en de bijbel.
Bijna-doodervaring (BDE): definitie en pastoraat
Pim van Lommel maakte met zijn boek Eindeloos bewustzijn (2007) de BDE in
Nederland tot een geweldige hype, maar in de jaren zestig en zeventig van de vorige
eeuw was er in het bijzonder in Amerika, maar ook wel in Nederland, al veel
belangstelling voor de BDE. Ik herinner mij dat ik geweldig opgewonden werd, toen
ik eind jaren zeventig de boeken van de Amerikaan Raymond Moody las: eindelijk
een bewijs voor een leven na dit leven! Eindelijk ook begrip voor mijn eigen emoties,
toen ik na een blindedarmoperatie jaren geleden het gevoel had dat ik, toen ik uit de
narcose bijkwam, in een hoek van een kamer zweefde en mezelf hoorde praten en
dacht: nu moet ik snel terug naar mijn lijf, anders ga ik dood. Mijn omgeving
reageerde na Moody opeens heel meelevend: tjee, je was er heel wat slechter aan toe
dan we dachten!
Elisabeth Kübler-Ross (over wie ik mijn proefschrift heb geschreven) verzorgde het
voorwoord bij de meeste boeken van Moody. Zij stortte zich ook op de BDE en zij
was lange tijd toonaangevend in Nederland wanneer het ging over het omgaan met
stervenden. Zij zegt over de BDE in Over de dood en het leven daarna (Nederlandse
versie uit 1985): "Wij hebben twintigduizend gevallen bestudeerd van mensen over de
gehele wereld, die klinisch al dood waren verklaard". Datzelfde boek besluit zij met
enkele bladzijden lange, lyrische beschrijving, waarbij eerst een buitenlichamelijke
waarneming werd opgewekt door het innemen van allerlei middelen. Maar de avond
daarna treedt eenzelfde ervaring spontaan op, wat haar een aantal afgrijselijke uren
oplevert. Op het moment dat zij in plaats van verzet, tot een vredig "ja" komt op haar
situatie raakt ze in extase, krijgt het gevoel van kosmisch bewustzijn en ze zegt dat het
positieve van haar ervaring onnoemelijk veel groter is, dan welk leed dan ook.
In haar beschrijving loopt het besef van uitgetreden te zijn, tranceachtige slaap,
kosmisch gebeuren en het idee een doodstrijd door te maken, volkomen door elkaar
heen.
Ik vertel u deze verhalen, om te laten zien, hoe emotioneel en hoe ongestructureerd de
discussie over BDE's in het begin plaatsvond. Bij mijn blindedarmoperatie ben ik echt
niet de dood nabij geweest: mijn ervaring werd waarschijnlijk opgewekt door de
medicijnen, net zo goed als de ervaring van Kübler-Ross een gevolg was van
medicijnenmisbruik. Die twintigduizend gevallen van Kübler-Ross lijken mij wel heel
veel, en bovendien is het niet mogelijk die verhalen achteraf te verifiëren.
In The Journal of pastoral Care verscheen in 1985 een artikel waarin de invloed van
boeken over Bijna-doodervaringen op het pastoraat onderzocht werd: op de vraag of
pastores deze boeken troostrijk vinden voor stervenden, zegt 11% "vaak", 48% "zo nu
en dan" en 37% "zelden of nooit". Van de ondervraagden was 72% van mening dat
bijna-doodervaringen niet in tegenstelling zijn met de Bijbelse boodschap, 20% weet

2. het niet en 8 % vindt ze wel in strijd hiermee. Dit zijn natuurlijk oude cijfers en ik zou
benieuwd zijn, welke rol de BDE nu speelt in het pastorale gesprek.
Ik zou als voorwaarde om te spreken over een BDE willen stellen, dat iemand
aanwijsbaar klinisch dood moet zijn geweest. De meeste wetenschappers huldigen
dezelfde visie. Klinisch dood is het beste vast te stellen bij mensen die in het
ziekenhuis liggen na hartproblemen. Zij zijn immers aangesloten op allerlei apparaten.
Of je “klinisch dood” bent geweest bijvoorbeeld tijdens een verkeersongeluk valt
achteraf moeilijk te bewijzen.
Ik moet u zeggen, dat ik in mijn vorige baan als ziekenhuispastor weinig mensen
tegen ben gekomen die mij een BDE ervaring vertelden. Dat kan komen, doordat
mensen met zo'n ervaring niet snel naar buiten durven komen. Tegelijkertijd realiseer
ik mij, dat lang niet iedereen die ik spreek in het pastoraat een reanimatie achter de
rug heeft. Aan iedereen die ik ken die gereanimeerd is, vraag ik: heb je een BDE
gehad? En vaak luidt het antwoord ontkennend, waarna ik bij mijzelf merk dat ik
enigszins teleurgesteld ben.
Wat ik wel veel zie zijn de zogenaamde sterfbedvisioenen. Mensen die stervende zijn
en dan opeens zeggen: O wat is het hier mooi, mag ik hier naartoe? Naast positieve
zijn er ook heel wat negatieve sterfbedvisioenen. Corien Bossema b.v. maakt in haar
boek Een vrouw van alledag melding van zwarte vogels, die haar dementerende
moeder steeds ziet bij haar sterfbed. Legio zijn de verhalen uit vroeger tijd, waar
mensen de dood in de gedaante van een man met een zeis of soms als de duivel zelf,
aan het bed zien. Ieder van ons kent zulke ervaringen wel. Het is belangrijk, om deze
ervaringen te herkennen als sterfbedvisioenen en te vragen naar de betekenis van het
verschijnsel. Ontkennen helpt niet. Dus niet zeggen: " ik zie niets" maar: " wat zeggen
( of doen) die zwarte vogels?"
Cultuurhistorici zoals Ariès en Vovelle wijzen ons erop, hoezeer voorstellingen van
hemel, hel en daarmee ook de visioenen aan het sterfbed worden bepaald door de
cultuur: wordt de dood in een bepaalde periode gezien als laatste vijand, dan zullen
negatieve ervaringen eerder verteld en gehoord worden.
Wanneer wij steeds te horen krijgen, zoals in de boeken van Kübler-Ross, dat sterven
iets moois is, dan zal dat onze ervaringen ook kleuren: voor negatieve verhalen is dan
geen kans, als je die vertelt, dan ben je een dissident.
In de Amerikaanse literatuur bespeur ik wel eens een stemming in de trend van " Did
you have your BDE?" Mensen die geen BDE hebben gehad, tellen daar vaak niet
meer mee. Daarvoor moeten wij ons hoeden.
Soms kan zo'n BDE, of wat het ook is, helpend zijn in het pastorale contact. Ik was in
het ziekenhuis aanwezig bij een langdurig sterfbed van een oude mevrouw. Haar
liefhebbende familie kon haar niet loslaten, letterlijk en figuurlijk niet, terwijl dat
eigenlijk alleen maar pijnlijk voor haar was. Haar man vertelde mij op een goed
moment dat hij als jonge man in het Jappenkamp na een klap met een houweel bijna
dood was gebloed. Hij ervoer toen allerlei elementen van de BDE zoals een gevoel
van vrede en het zien van een tunnel en van licht. Toen ik heb vroeg wat dat
betekende voor de rest van zijn leven, zei hij dat hij: a. geen haat voelde, ook niet
tegenover de Jappen en b. geen angst voelde voor de dood.

3. Nadat ik zijn verhaal voorzichtig had verwoord in een gebed, ervoer de familie ook
iets van die vrede en zij waren daarna in staat de vrouw rustig te laten sterven. Deze
BDE-ervaring was een hulp bij het noodzakelijk proces van onthechting.
Ieder mens die gaat sterven maakt een proces van onthechting door en ik denk dat het
probleem van veel BDE-ers is dat zij onthecht zijn geraakt van het leven en nu toch
weer verder moeten. Veel van deze mensen staan anders in het leven. Ze hechten niet
meer aan status of aan hun baan, maar zijn ook zo’n ander mens geworden dat menig
huwelijk na een BDE eindigt in een echtscheiding. Ze moeten niet zozeer de dood,
maar het leven weer leren aanvaarden. Na zo’n ingrijpende ervaring is dat is een lange
weg te gaan. Het zou goed zijn, als wij in de hulpverlening zouden kunnen helpen.
Bij een congres van de stichting Elisabeth Kübler-Ross ben ik ook onder de indruk
geraakt van de manier waarop door mensen van de stichting Merkawa aan
hulpverlening wordt gedaan: mensen met BDE's krijgen alle gelegenheid om hun
verhalen te vertellen, maar er wordt ook hard aan gewerkt om BDE' ers weer in
contact te brengen met het hier en nu, met het leven van alledag.
Ik hoop en ik vertrouw erop, dat we in het pastoraat met deze ervaringen op een goede
manier om kunnen gaan: luisteren naar wat iemand meegemaakt heeft en ervaringen
serieus nemen zijn toch wel eerste vereisten. E. Kübler-Ross heeft ons geleerd, de
ervaringen van stervende mensen centraal te stellen en er niet voortdurend van uit te
gaan, dat je het als hulpverlener beter weet. Dat lijkt mij nog altijd een prima uit-
gangspunt, ook voor het omgaan met gevoelens rond BDE.
Een andere mogelijkheid is, dat mensen die een BDE hebben gehad, de mystieke weg
opgaan. Veel in onze wereldgodsdiensten vindt zijn oorsprong in uittredings- en
misschien ook wel BDE ervaringen. Ik denk aan het hindoeïsme en boeddhisme, denk
maar aan het Tibetaanse en het Egyptische dodenboek, maar ook aan de levens van
veel christelijke heiligen.
Een BDE kan een mystieke ervaring zijn en wie zich daar verder in verdiept zal
getroffen worden door de grote overeenkomst tussen wat mystieke denkers ons
meldden en de gevoelens van mensen die BDE ervaringen hebben gehad.
Wanneer wij nu BDE-ervaringen beschouwen als mystieke ervaringen valt er in het
pastoraat goed mee om te gaan. Je kunt dan mensen helpen af te dalen naar een dieper
niveau van het bestaan en daarmee van de mogelijkheid werkelijk authentieke
religieuze en transformerende ervaringen te hebben.
Met andere woorden: een BDE, doe er wat mee in het pastoraat, en blijf niet steken in
bewondering of afkeer.
Bijna dood ervaringen in de Bijbel?
Het tweede punt waar ik hier op in wil gaan is dat van de BDE en de bijbel. Als
theologen willen we vaak graag ons denken bijbels kunnen funderen.
Maar is het wel zo belangrijk om te weten of er BDE's in de bijbel voorkomen? Ik
denk van niet. Voor mij is het genoeg om te weten dat mensen een BDE ervaring
hebben ( of sterfbedvisioen enz) en daarmee aan de slag te gaan. Niet alles in het
pastoraat kan bijbels gelegitimeerd worden, en daar moeten we maar mee leren leven.
Het is net zoals de kwestie rond euthanasie: als je wilt zoeken naar gevallen van
euthanasie in de bijbel, kom je bedrogen uit. De bijbel zegt wel het nodige over leven
en laten leven, maar in een heel andere tijd en een heel andere cultuur. Euthanasie is

4. een probleem van deze tijd, evenals een BDE. Als je dus Bijbelverhalen gaat lezen
vanuit die optie, vertrek je vanuit een verkeerd, opgeplakt perspectief. Je laat de
Bijbelverhalen buikspreken.
Er zijn wel verhalen in de Bijbel die mij spontaan doen denken aan een BDE. Ik wil
allereerst aantekenen dat het hier niet gaat om directe ervaringen van mensen. Het
gaat om de ervaring hoe God met mensen bezig is, en daar praten ze over. De
verhalen zijn traditie en legende. Niemand is zelf aan het woord.
Lazarus(Joh.11) spreekt na zijn opwekking uit de dood zelf geen woord. We zullen
dus ook nooit weten wat hij ervaren heeft. Het gaat bij zijn opwekking om iets anders:
dat mensen er van doordrongen worden, dat het waar is wat Jezus zegt: ik ben de
opstanding en het leven, wie in mij gelooft zal leven, ook al is hij gestorven. Dat is het
steeds terugkerend refrein bij de opwekking van Lazarus. Over het algemeen wordt er
in opwekkingsverhalen niets gezegd over de persoon- ze heten Lazarus of het dochter-
tje van Jairus, maar de mensen die opgewekt worden krijgen geen contouren.
Wat betreft het voorbeeld van de eerste brief van Petrus hoofdstuk 3: 13 -22. Om
werkelijk te begrijpen, waar het hier om gaat, zou een uitvoerige uitleg nodig zijn.
Maar laat ik mij beperken tot het volgende wat betreft de oude traditie van de afdaling
van Jezus in het dodenrijk. M.i. heeft de Bijbel geen enkel verhaal over wat Jezus
beleefde in de drie dagen dat hij dood in het graf lag. Ook deze tekst spreekt niet over
de dode Jezus, maar over de ten leve gewekte. In de tweede eeuw is men deze tekst
gaan verstaan als een zogenaamde " nederdaling ter helle". Ook vandaag nog wordt
die uitleg wel gevolgd, mijn inziens ten onrechte. Maar hoe dan ook betreft het hier
weer geen ervaring of uitspraak van Jezus zelf, maar een verhaal, een traditie over
hem.
Wat ik persoonlijk eigenlijk wel interessant vind in dit verband zijn bepaalde stukken
uit de Bijbel waarin de bidder zelf spreekt en vertelt dat hij helemaal in de macht van
de dood was en door God is teruggehaald. Daar wordt voortdurend gesproken uit
eigen ervaring en daarom heeft het voor mij meer te maken met een BDE.
Voorbeelden staan er vele in de Psalmen.
In Psalm 18 bijv. vinden we een lyrisch dankgebed van David aan God, nadat hij hem
heeft gered. "Banden des doods hadden mij omvangen,(...) banden van het dodenrijk
hadden mij omgeven, valstrikken van de dood lagen op mijn weg". ( Ps. 18: 4 en 5.)
Het mooiste voorbeeld zien wij in Jona 2. Terwijl Jona nog in de vis zit, bidt hij een
anticiperend dankgebed. Hij begint zijn gebed als volgt: " Ik riep uit mijn nood tot de
Here en hij antwoordde mij; uit de schoot van het dodenrijk schreeuwde ik, gij hoorde
mijn stem." (Jona 2:2). en in vers 6 wordt zijn bede vervuld: " Toen trok Gij mijn
leven uit de groeve omhoog, o Heer o God".
Hoewel we in deze Psalmen moeilijk kunnen spreken van een persoonlijk verslag van
mensen die uit de dood zijn teruggehaald, zijn toch veel elementen van de BDE erin
terug te vinden. Des te meer vallen de verschillen op: geen licht of tunnel ( hoewel het
ingewand van de vis bij Jona die functie kan overnemen) en geen contact met andere
overledenen. De dood, de "Sjeool" wordt nooit gezien als positief. Het gaat
voortdurend over de grijpende klauwen van de dood, de dreiging die uitgaat van het
dodenrijk. Een lieflijke ervaring van de dood zal je in de Bijbel niet vinden.
Centraal staat voortdurend de relatie met God: het gesprek met en het ingrijpen van
God, om de mens van de dood te redden.

5. Luisteren naar BDE en helpen ervaringen een plaats te geven is een eerste. De tweede
vraag is, of BDE een correctie moeten betekenen op het denken over de dood.
Ik wil daar nu kort over zijn. Ik denk dat het een versimpeling is, als we BDE gaan
beschouwen als een bewijs van een leven na dit leven. Als je dat gaat doen, dan
kunnen BDE weer gaan functioneren als ontkenning van de dood, als "opium voor het
volk". Ze kunnen een individualiserende boodschap brengen (als mijn eigen ikje maar
zalig wordt) in plaats van sociale gerechtigheid, waar de Bijbel ons steeds toe oproept
( het dankgebed van Jona bijv. staat in de grotere context van de strafexpeditie tegen
de grote stad Nineve).
In de Bijbel gaat het niet om de dood maar om het leven. Het gaat erom het leven hier
en nu gestalte te geven in het aangezicht van de levende God.
Dr. Edith Plantier is predikant namens de Protestantse Kerk Nederland voor de
Buitenlandse Studenten o.a. aan de VU. Zij heeft naam gekregen met
diverse publicaties over pastoraat rond het levenseinde.