1. Światopogląd, ideologia
a filozofia
w koncepcji o. J. M. Bocheoskiego
Wojciech Wierzejski
Uniwersytet Kazimierza Wielkiego,
Bydgoszcz, 20.10.2012 r.

2. Plan
1. Światopogląd w tradycji filozoficznej.
2. Ideologia wg Marksa i współcześnie.
3. Definicje światopoglądu i ideologii wg
Bocheoskiego.
4. Przykład 1: światopogląd narodowy.
5. Przykład 2: ideologia komunistyczna.

3. Światopogląd
u A. Comte’a: jako zbiór przekonao zbudowany na zebranych w
jedną całośd ustaleniach „nauk pozytywnych”;
(Rozprawa o duchu filozofii pozytywnej, s. 19).
u K. Mannheima: jako historyzm : „powstała w sposób organiczny
fundamentalna zasada”; „podstawa, na jakiej opieramy nasze
obserwacje rzeczywistości społeczno-kulturowej”;
światopogląd rozpatrywany w kategoriach historycznej
adekwatności (nie: prawdy-fałszu); wszelka wiedza
humanistyczna obciążona wartościowaniem.
(Essays on the Sociology of Knowledge, 1952, s. 85)

4. Max Weber
„(…) sensu dziejów świata nie możemy odczytad z
najbardziej nawet wydoskonalonych wyników jego
przebadania, lecz musimy byd w stanie stworzyd go
sami … ‘światopoglądy’ nigdy nie mogą byd
produktem postępu wiedzy doświadczalnej, … więc
najwyższe ideały, które poruszają nas najpotężniej,
kształtują się zawsze jedynie w walce z innymi
ideałami, które są dla innych ludzi tak samo święte,
jak nasze dla nas”
(Problemy socjologii wiedzy, s. 77)

5. Antonio Gramsci
Rozróżnił:
• „filozofię potoczną” czyli światopogląd bezkrytycznie
przyjęty w środowiskach „moralnie przeciętnego
człowieka”;
• „światopogląd krytyczny” – „filozofię filozofów”,
która jest „filozofią jednolitą, czyli spójną i
usystematyzowaną”.
(Uwagi krytyczne o ‘Popularnym zarysie socjologii’, s. 97)

6. Dilthey
• „nasze własne życie ustosunkowuje się do
świata”
• „w rozwijającej się refleksji pozostają nadal
związane ze sobą doświadczenie życia i
ewolucja obrazu świata”
• „nie ma nic bardziej ulotnego, subtelniejszego
i zmiennego niż nastrój człowieka wobec
uniwersum rzeczy”
• „ze wszystkich stron pojawiają się
interpretacje rzeczywistości: światopoglądy”

7. Dilthey c.d.
• „Podobnie jak zdanie posiada sens, bądź pewne
znaczenie i wyraża je, tak owe interpretacje
chciałyby wyrazid sens i znaczenie świata!”
• „W strukturze światopoglądu zachodzi zawsze
wewnętrzne odniesienie doświadczenia
życiowego do obrazu świata, odniesienie, z
którego zawsze wywieśd można pewien ideał
życiowy”.
• Światopogląd to „wytwór duchowy”, który
„obejmuje wiedzę o świecie, ideał, wyznacza
normy i określa cel najwyższy”,

8. Dilthey c.d.
• Wyróżnił trzy rodzaje światopoglądu: religijny,
poetycki i filozoficzny.
• Filozoficzny tym się różni od religijnego, że jest
„uniwersalny i powszechnie ważny”, a od
poetyckiego tym, że „jest siłą, która pragnie
oddziaływad na życie”.

9. Horkheimera krytyka Diltheya
• Max Horkheimer zarzucił Diltheyowi, że
zamiast krytyki filozoficznych koncepcji,
dokonał „rozumiejącego równouprawnienia”
różnych „ekspresji życia” (bo u Diltheya one są
różne, a nie: lepsze-gorsze).

10. Ideologia wg Marksa
• Jako „świadomośd fałszywa” – deformacja myślenia o
rzeczywistości, ponieważ: (1) usamodzielnia myśl w stosunku
do innych form aktywności i twórczości, (2) przypisuje
świadomości rolę sprawczą w życiu społecznym, (3)
absolutyzuje poglądy, które są produktem danej epoki
historycznej i klasy społecznej;
• Jako taka przeciwstawiona zostaje „prawdziwej pozytywnej
nauce” (Ideologia niemiecka, s. 28)
• Moralnośd, religia, metafizyka jako rodzaje ideologii (s. 32).

11. Ideologie współcześnie
• Złożone i rozbudowane odpowiedzi na pytania
dotyczące samych podstaw życia społecznego.
• Cel: (1)objaśnianie świata i (2)zmobilizowanie
ludzi do walki o nadanie mu takiego a nie
innego kształtu (por. J. Szacki).
• Przykłady: konserwatyzm, liberalizm,
socjalizm, nacjonalizm.

12. Światopogląd wg Bocheoskiego
• „zespół poglądów na podstawowe zagadnienia świata i życia
ludzkiego wraz z uczuciową postawą zajętą w stosunku do
nich przez człowieka”.
„O światopoglądzie”, s. 166;
1. nie jest naukowo, racjonalnie uzasadniony, chod nie jest także
irracjonalny;
2. zawiera metajęzykowe twierdzenie, że jest bezwzględnie
prawdziwym światopoglądem i jedynym, który tę cechę
posiada;
3. zawiera syntetyczny obraz rzeczywistości;
4. obok twierdzeo dotyczących rzeczywistości zawiera także
wartościowania, zwłaszcza moralne;
5. formułuje odpowiedzi na tzw. pytania egzystencjalne,
dotyczące sensu życia, cierpienia, śmierci itp.
„Światopogląd a filozofia”, s. 176.

13. Ideologia wg Bocheoskiego
Ideologia to światopogląd plus dwa dodatkowe
elementy:
1. zawiera receptę na poprawę świata
2. zawiera określenie roli pewnej grupy
społecznej w historii.

14. Bocheoski a tradycja filozoficzna.
1. Przeciw pozytywistycznej koncepcji światopoglądu jako
syntetyzującego uporządkowania WSZELKIEJ wiedzy (w tym
naukowej i filozoficznej).
2. Zgodnośd z Webera intuicją o „tworzeniu” światopoglądów,
które są wzajemnie antagonistyczne.
3. Całkowita odmiennośd stanowiska względem propozycji
Gramsciego.
4. Zgodnośd z definicją Diltheya, ale: odrzucenie koncepcji
filozoficznego światopoglądu (uniwersalnego,
syntetyzującego).
5. Odrzucenie Marksowskiego pojęcia ideologii.
6. Nowoczesne, socjologiczne i politologiczne pojmowanie
ideologii.

15. W obronie niezależności filozofii…
Dwie funkcje filozofii:
1. Jako dyscyplina pomocnicza wprowadza jasnośd przez analizę
pojęd i metod.
2. Funkcja demoniczna, która polega na obalaniu, rozbijaniu
zabobonów.
Tymczasem filozofia nowożytna „polegała na tworzeniu
światopoglądów konkurujących z religią”. (Między logiką a wiarą, s. 85)
Odpowiedź na zagadnienia światopoglądowe, moralne,
egzystencjalne daje religia, albo światopogląd innego rodzaju
– nie filozofia.
Filozofia jest „surową, techniczną nauką, nie zaś luźnym
prorokowaniem, ani pięknym gadaniem”. (Między logiką a wiarą, s. 303)

16. … i religii.
Religia posiada cztery warstwy:
1. Stosunek do sacrum
2. Odpowiedź na zagadnienia egzystencjalne
3. Etyka – zasady moralne
4. Światopogląd.
„Chrześcijanin może mied swoje ideologie i
bardzo często je głosi, ale chrześcijaostwo
jako takie nie jest ideologią”.

17. Przykład 1. Światopogląd narodowy
• „Nacjonalizm” chrześcijaoski Bocheoskiego z
lat 30. to próba zbudowania światopoglądu w
oparciu o naukę społeczną św. Tomasza z
Akwinu i przyjmującego perspektywę
uniwersalną.
Nie ma tam mowy o żadnej ideologii.
• Proponuje on kulturową definicję narodu i
określa obowiązki moralne względem niego.

18. Przykład 2. Ideologia sowiecka
• Sowietologia: nauka zajmująca się
komunizmem jako takim („Filozofia sowiecka” s. 1).
Komunizm to „w praktyce stosowana filozofia i
ruch polityczny”.
Do badania konieczna znajomośd: historii
filozofii, politologii, historii jako takiej,
socjologii i ekonomii politycznej.
Analiza: logiczna, historyczno-filozoficzna.

19. Dwa okresy życia
• Bocheoski w latach 30. XX wieku świadomie
„sfabrykował” światopogląd narodowy jako
postulowaną płaszczyznę intelektualnej
konsolidacji (inteligencji) wobec komunizmu.
• Bocheoski od lat 50. bada ideologię
komunistyczną i obnaża jej fałszywe pretensje
do naukowości. W imię niezależności filozofii i
religii.