1. Ռուս-թուրքական հարաբերությունները և
Հարավային Կովկասի երկրները
(1997-2008 թթ.)
Արտակ Զարգարյան
Վերջին տասնամյակում ռուս-թուրքական հարաբերությունների մեջ տեղ են
գտել մի շարք կարևոր և դարակազմիկ իրադարձություններ, որոնց արդյունքում
նրանց հարաբերությունները ներկա փուլում գտնվում են ավելի լավ վիճակում, քան
եղել են վերջին երկու դարերի ընթացքում: Խորհրդային Միության անկումից և Սառը
պատերազմի ավարտից հետո, ռուս-թուրքական հարաբերությունները թևակոխեցին
որակապես նոր փուլ: Առաջին հայացքից, երկու պետությունները հանդիսանում էին
մրցակիցներ` Եվրասիայի նոր ձևավորվող աշխարհաքաղաքական պլատֆորմի վրա,
սակայն տնտեսական ոլորտում նրանց համագործակցությունը արագորեն աճում էր:
Այնպես որ, երկու երկրների հարաբերությունները ձևավորվում էին`
համագործակցության ու մրցակցության համադրությամբ: Առավել ակտիվ էին
զարգանում երկկողմ առևտրային հարաբերությունները: Իսկ մրցակցության
հիմնական պատճառը` աշխարհաքաղաքական շահերն էին և նաև տնտեսական
այնպիսի շարժառիթ, ինչպիսին է էներգետիկ գործոնը:1
Չնայած արագորեն աճող տնտեսական համագործակցությանը, քաղաքական
հարաբերություններում առկա լարվածությունը առաջ բերեց երկու երկրների միջև
անվստահության մթնոլորտի ձևավորմանը: և հենց քաղաքական
հարաբերությունների անկայուն բնույթի հետևանքով էլ, 90-ական թվականներին ի
հայտ եկան մի շարք լուրջ քաղաքական հակասություններ: Երկու երկրների
քաղաքական գործիչները ստիպված էին նախ և առաջ հաշվի նստել Սառը
պատերազմի հետևանքների հետ, ինչպես նաև լարվածություն կար մի կողմից
քրդական հարցի, իսկ մյուս կողմից էլ չեչենական հակամարտության շուրջ:
Կովկասում բնակվող Թուրքիայի քաղաքացիները ակտիվորեն ներգրավված էին
Ռուսաստանի դեմ մղվող չեչենական պայքարի մեջ, իր հերթին Անկարան մեղադրում
էր ռուսական գաղտնի ծառայություններին` քրդական շարժմանը հովանավորելու
մեջ:2 Այնուհանդերձ, երկկողմ տնտեսական հարաբերությունները շարունակում էին
արագ տեմպերով զարգանալ, և այդ հանգամանքը մի տեսակ խթանիչի դեր էր
խաղում` երկու երկրների միջև առկա քաղաքական հակամարտությունները
հարթելու համար: 1997 թվականից սկսած, ռուս-թուրքական տնտեսական
հարաբերությունների խորացումը սկսեց նոր թափ հավաքել, որի անմիջական
վկայությունն էր` նույն թվականի դեկտեմբերին Ռուսաստանի օրվա
կառավարության ղեկավար Վիկտոր Չերնոմիրդենի այցը Թուրքիա: Օրակարգի
կարևոր կետերից էր` երկկողմ տնտեսական համագործակցության զարգացման
հեռանկարների քննարկումը: Հենց այս այցից հետո էր, որ պաշտոնական Թուրքիան
ու Ռուսաստանը երկկողմ հարաբերությունները սկսեցին բնութագրել որպես
«ստրատեգիական գործընկերություն»:3 Այցի ընթացքում ստորագրվեց
համաձայնագիր` համատեղ էներգետիկ ծրագիր իրականացնելու վերաբերյալ, որը
1

2. կրում էր «Կապույտ հոսանք» (Blue Strem) անվանումը: Այս ծրագիրը նախատեսում էր
Սև ծովի հատակով ռուսական գազը մղել դեպի Թուրքիա: «Կապույտ հոսանք»
նախագիծը հանդիսացավ երկու երկրների միջև տնտեսական հարաբերությունների
զարգացման հիմնական խթանիչը` առաջիկա մի քանի տարիների ընթացքում: Բայց
և այնպես, այս նախագիծը թուրք ազգայնականների շրջաններում արժանացավ սուր
քննադատության: Մասնավորապես, նրանք իրենց դժգոհությունն էին հայտնում առ
այն, որ Թուրքիան չափից ավելի է կախվածություն ձեռք բերում ռուսական
էներգակիրներից: Չնայած առկա քննադատությանը, թուրքական իշխանությունները
վճռեցին հօգուտ նախագծի: Այսպիսով, Թուրքիայի արտաքին քաղաքականության
մեջ Ռուսաստանը սկսեց հայտնվել ավելի շատ գործընկերոջ, քան մրցակցի դերում:
Ավելին, թուրք քաղաքական գործիչները սկսեցին շեշտադրում անել` Ռուսաստանի
հետ քաղաքական ու տնտեսական համագործակցության հետագա խորացման վրա:
Թուրքիայի քաղաքական վերնախավը հենց Ռուսաստանի մեջ էր տեսնում այն
հավանական գործընկերոջը, որի շնորհիվ կարելի է ապահովել կայունություն ու
խաղաղություն ողջ եվրասիական տարածաշրջանում: Իր ելույթներից մեկում
վարչապետ Ռ.Թ. Էրդողանը Ռուսաստանը բնութագրեց որպես «կարևոր գործընկեր`
առևտրի, կապիտալ ներդրումների, տուրիզմի և էներգետիկ անվտանգության
զարգացման տեսանկյունից:4
Թուրք-ռուսական մերձեցմանը նպաստում էր նաև միջազգային գետնի վրա
տիրող իրադրությունը: Վարշավյան պակտի երբեմնի անդամներ` Չեխիան,
Հունգարիան և Լեհաստանը, 1997 թ. դեկտեմբերից բռնեցին Եվրոմիության
անդամակցության ճանապարհը, որը առաջ բերեց Ռուսաստանի խիստ
դժգոհությունը: Իր հերթին, Լուքսեմբուրգյան գագաթնաժողովի ժամանակ,
Եվրոմիությունը հրաժարվեց քննարկել Թուրքիայի անդամակցության հարցը:
Քաղաքական գործոնին լրացնելու եկավ նաև տնտեսական ճգնաժամը, որին երկու
երկրները բախվեցին 1997-1998 թթ.: Այնպես որ, տնտեսական համագործակցության և
միջազգային իրադրության յուրահատուկ զարգացումների պայմաններում, երկու
երկրների հարաբերությունները փոխեցին իրենց բնույթը` մրցակցությունից
վերաճելով համագործակցության:5 1999 թ. նոյեմբեր ամսին, Թուրքիայի վարչապետ
Բյուլնեթ Էջևիթի այցը Մոսկվա, ունեցավ առանցքային նշանակություն թուրք-
ռուսական մերձեցման համար: Այցելության արդյունքում, Թուրքիան փոխեց իր
դիրքորոշումը չեչենական հարցում, այն դիտարկելով որպես Ռուսաստանի ներքին
խնդիր, իսկ ռուսական կողմը իր հերթին խոստացավ հետ այսու չաջակցել քրդական
շարժմանը: Այս այցելությունը ճանապարհ հարթեց գալիք տասնամյակում
հարաբերություների բարելավման ու զարգացման համար:6
Սեպտեմբերի 11-ին, Միացյալ Նահանգների վրա կատարված ահաբեկչական
հարձակումից հետո, համաշխարհային հանրությունը կենտրոնացավ
ահաբեկչության դեմ համատեղ պայքարելու անհրաժեշտության վրա: Այդ առիթով,
2001 թ. նոյեմբերի 16-ին Թուրքիայի և Ռուսաստանի արտգործնախարարներ Իսմաիլ
Ջեմը և Իգոր Իվանովը Նյու Յորքում ստորագրեցին փաստաթուղթ, որն իրենից
ներկայացնում էր` Եվրասիայում համագործակցության կարգավորման համար
2

3. անհրաժեշտ գործողությունների պլան: Այն ընդգծում էր կառուցողական
գործընկերության ուժեղացման անհրաժեշտությունը:7
Այն բանից հետո, երբ Ռուսաստանում իշխանության գլուխ անցավ Վ.
Պուտինը, երկկողմ հարաբերությունները թևակոխեցին որակապես նոր փուլ: 2002 թ.
Ռ. Թ. Էրդողանը, որպես «Արդարություն և զարգացում կուսակցության նախագահ,
այցելեց Մոսկվա: Նրան ընդունեցին ՌԴ նախագահ Վ. Պուտինը և վարչապետ
Կասյանովը: Հենց այս այցից հետո էր, որ 2003 թ. մարտ ամսին, թուրքական
պառլամենտը արգելեց ամերիկյան զորքերին երկրի տարածքով մուտք գործել Իրաք:
Այս քայլը Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինը մեկնաբանեց որպես
«կարևոր մի իրադարձություն` Իրաք ներխուժելու նախօրեին»:8 Եվ հենց այս քայլից
հետո էր, որ Մոսկվայում նստած պետական այրերը սկսեցին Թուրքիային վերաբերել
որպես միջազգային մակարդակի վրա ավելի ինքնուրույն խաղացողի, ի
տարբերություն Սառը պատերազմի շրջանին, երբ Թուրքիան դիտարկվում էր որպես
ԱՄՆ հավատարիմ դաշնակից: Թուրքիայի անկախ դիրքորոշումը առաջ բերեց
Ռուսաստանի վստահությունը առ այն, որ Թուրքիան չի ստորագրի ցանկացած
ամերիկյան փաստաթուղթ, որը վերաբերում է իր հարևան երկրներին: Բացի այդ,
Միացյալ Նահանգների ռազմական ներխուժումը Իրաք և Աֆղանստան,
հնարավորություն ընձեռնեց Ռուսաստանին և Թուրքիան ավելի ազատ մանևրել
Կովկասում և Մերձավոր Արևելքում:
2004 թ. դեկտեմբերի 4-ից 5-ը Ռուսաստանի նախագահ Վ. Պուտինը
պաշտոնական այցով եղավ Անկարայում: Պուտինի այցը նոր լիցք հաղորդեց երկկողմ
հարաբերությունների զարգացմանն ու խորացմանը: Այցի ընթացքում ստորագրվեցին
վեց համաձայնագրեր, որոնք վերաբերում են ռազմական և տնտեսական
համագործակցությանը: Այս այցից հետո, Թուրքիայի վարչապետը, 2005 թ. հունվարին
մեկօրյա պաշտոնական այցով մեկնեց Ռուսաստան: Ռուսաստանը աջակցություն
ցույց տվեց Թուրքիային` ԵՄ անդամակցության հարցում: Մասնավորապես, հենց այս
այցի ժամանակ էր, որ Ռուսաստանի նախագահ Վ. Պուտինը իր ելույթի մեջ հատուկ
նշեց` «Ես հուսով եմ, որ Թուրքիայի անդամակցությունը Եվրոպական Միությանը
նոր հեռանկարներ կբացի ռուս-թուրքական գործարար կապերի խորացման
համար»: 9
Իր հերթին Թուրքիան աջակցեց Ռուսաստանին` Իսլամական
համագումարի կազմակերպության (Organization of Islamic Conference) մեջ դիտորդի
կարգավիճակ ստանալու գործում: Էրդողանը և Պուտինը հինգ տարվա ընթացքում
ունեցան տաս հանդիպում:
Ռուս–թուրքական համատեղ ծրագրերը բավական լայնամասշտաբ են: Այն
ընդգրկում է Ռուսաստանի էներգետիկ նախագծերը, նրա արտաքին
քաղաքականությունը, ռուս-վրացական հակամարտությունը, Հարավային Օսեթիան
ու Աբխազիան, էթնիկ-անջատողական շարժումները Կովկասում, հայ-թուրքական
հարաբերությունների վերականգնումը, Արցախյան հիմնախնդրի կարգավորումը և
այլն: Ներկա փուլում Ռուսաստանը հանդիսանում է Թուրքիա ներմուծվող գազի 70
տոկոսի մատակարարը, որտեղից երկնագույն հեղուկը արտահանվում է դեպի
Եվրոպա: 2004 թ. ընթացքում երկու երկրների միջև առևտրային
ապրանքաշրջանառությունը կազմում էր 10 մլդ. դոլլար, 2005 այն հասավ 15 մլդ.-ի,
3

4. իսկ 2008 այն կազմեց 38 մլդ. դոլլար: Չնայած, որ երկկողմ տնտեսական
հարաբերությունների առյուծի բաժինը ընկնում է էներգետիկ բնագավառին,
այդուհանդերձ, համագործակցությունը զարգանում է նաև մյուս ոլորտներում:
Թուքական շինարարական սեկտորը բավական ակտիվ է Մոսկվայում, և շարունակ
ընդարձակում է իր ազդեցությունը, սկսած 2005 թվականից: Արդեն 2008 թվականին,
Թուրքական շինարարական կազմակերպությունները իրականացրել են 20 մլն.
դոլլարի հասնող աշխատանքներ Ռուսաստանի տարածքում: Բացի այդ, բազմաթիվ
թուրքեր աշխատում են Ռուսաստանում: Իր հերթին Ռուսաստանը բավական լուրջ
հետաքրքրված է Թուրքիայի միջուկային ծրագրերով և պատրաստ է ցուցաբերել
աջակցություն` վերջինիս տարածքում ատոմակայանի կառուցման գործին:
Բավական լայն է նաև երկկողմ ռազմական համագործակցությունը: Ռուսաստանը
Թուրքիային վաճառում է բավական մեծ թվով ռազմական տեխնիկա, չնայած այն
հանգամանքին, որ Թուրքիան, լինելով ՆԱՏՕ-ի անդամ, ունի սպառազինման որոշ
սահմանափակումներ: Թուրքական զինվորականությունը հատկապես
հետաքրքրված է ռուսական Ս-300 և Ս-400 հրթիռային համակարգերի և միջին
հեռավորության հակատանկային հրթիռների ձեռքբերմամբ:10
Չնայած ռուս-թուրքական մերձեցմանը, այդուհանդերձ մի շարք խնդիրներ
դեռևս շարունակում են չլուծված մնալ, որոնք կարող են պատճառ հանդիսանալ
երկու երկրների միջև լարվածության առաջացմանը: Ռուսաստանը բացասական է
վերաբերվում Բաքու-Թբիլիսի-Ջեյհան նավթամուղին: Այս նավթամուղը Մոսկվայի
կողմից ընկալվում է որպես մարտահրավեր` ուղղված Կասպյան ավազանում իր
ունեցած դիրքերի դեմ, և այս նավթամուղի շուրջ ծավալված հակասությունները
իրենց ազդեցությունը ունեցան նաև թուրք-ռուսական հարաբերությունների վրա:
«Երկնագույն հոսանք» գազամուղը, որը անցնում է Սև ծովի հատակով և ռուսական
գազը մղում դեպի Եվրոպա, ինչպես նաև մի շարք այլ ռուս-թուրքական համատեղ
էներգետիկ ծրագրեր, որոշ չափով մեղմեցին Մոսկվայի վերաբերմունքը Բաքու-
Թբիլիսի-Ջեյհան նավթամուղի նկատմամբ: Ռուսաստանը մտադրված է նաև ավելի
շատ թուրքմենական նավթ արտահանել դեպի եվրոպական շուկաներ, որը իր հերթին
կարող է խոչընդոտել նախատեսվող Թուրքմենիստան-Իրան-Թուրքիա-Եվրոպա
նավթամուղի կառուցմանը: Չնայած, որ Մոսկվան և Անկարան համագործակցում են
«Երկնագույն հոսանք» և մի շարք այլ համատեղ էներգետիկ ծրագրերում, երկու
կողմերն են լրացուցիչ ճանապարհներ են փնտրում` Կասպյան նավթը Եվրոպա
արտահանելու համար: Այդուհանդերձ, Թուրքիան չի պատրաստվում ներգրավվել
հակառուսական որևէ լուրջ էներգետիկ ծրագրի մեջ, ինչը առաջին հերթին բխում է
նրա շահերից: Ներկա դրությամբ իրավիճակը այնպիսին է, որ Ռուսաստանը չի
մասնակցում որևէ էներգետիկ նախագծի, որտեղ նա չունի առաջատար դիրքեր: Բայց
և այնպես, հետագայում հնարավոր է նաև Թուրքիայի հետ իրականացվեն հավասար
գործընկերության պայմաներով նախագծեր ու ծրագրեր:11
Եվրոմիությանը անդամակցող թեկնածու երկրի կարգավիճակ ստանալուց
հետո, Թուրքիան տարածաշրջանում փորձում է հանդես գալ որպես Եվրոմիության
շահերը ներկայացնող տերություն: Այս դիրքորոշումը ընտրված էր ճիշտ
4

5. ժամանակին, եթե հաշվի առնենք տարածաշրջանում տեղի ունեցող դինամիկ
փոփոխությունները, մասնավորապես Վրաստանում և Ուկրաինայում կատարված
գունավոր հեղափոխությունները: Ինչպես հայտնի է, Ռուսաստանը իր բացահայտ
հակասական վերաբերմունքն է արտահայտում Արևմուտքի կողմից ֆինանսավորվող
վերոնշյալ հեղափոխությունների հանդեպ, այն պարզ պատճառով, որ դրանք առաջին
հերթին նպատակ ունեն թուլացնել Ռուսաստանի դիրքերը հետ-խորհրդային
տարածաշրջանում: Իր հերթին, Թուրքիան, որպես Արևմուտքի վաղեմի դաշնակից ու
գործընկեր, չէ կարող համաձայնել Մոսկվայի նման դիրքորոշման հետ:
Միառժամանակ, նրա տնտեսական շահերը թույլ չեն տալիս բացահայտ ձևով դեմ
արտահայտվել` Վրաստանի և Ուկրաինայի հանդեպ Ռուսաստանի որդեգրած այս
դիրքորոշմանը: Այդ իսկ պատճառով, Թուրքիան փորձում է առավելապես օգտվել
ստեղծված դրությունից, այն է` Ռուսաստան-Արևմուտք հակամարտությունից, քան
հանդես գալ որևէ մեկի կողմից: Հենց այդպիսի դիրքորոշում Թուրքիան ունեցավ
վերջին ռուս-վրացական պատերազմի ժամանակ: 2008 թ. օգոստոսյան պատերազմի
օրերին Թուրքիայի վարչապետ Ռ.Թ. Էրդողանը հայտարարեց, որ «Ամերիկան մեր
դաշնակիցն է, իսկ Ռուսաստանը կարևոր հարևան: Ռուսաստանը մեր թիվ մեկ
առևտրային գործընկերն է: Մենք մեր էներգետիկ ռեսուրսների 2/3 ձեռք ենք բերում
Ռուսաստանից: Մենք գործում ենք մեր ազգային շահերին համահունչ: և մենք չենք
կարող անտեսել Ռուսաստանին»:12 Անկարան ջանում է նաև կասեցնել ռուս-
վրացական հակամարտության ընդարձակումը սևծովյան տարածաշրջանում:
Պատերազմի ընթացքում, Թուրքիան խստորեն հետևեց Մոնտրեոյի կոնվենցիայի
կետերին: Համաձայն վերոնշյալ կոնվենցիայի, ոչ առափնյա պետությունները Սև
ծովում կարող են ունենալ առավելագույնը 9 ռազմանավ` 21 օրվա ընթացքում, ոչ
ավելի քան 45.000 տ. ջրատարողությամբ: Հենվելով հենց այս կետի վրա, Թուրքիան
արգելեց ամերիկյան ռազմական նավերի մուտքը Սև ծով:13
Ռուս-թուրքական երկկողմ հարաբերությունների մի կարևոր ու անբաժան
մասն է կազմում Հարավային Կովկասը, այս տարածաշրջանում նրանց ունեցած
շահերն ու հետաքրքրությունները, համագործակցությունն ու մրցակցությունը: Նախ
և առաջ ռուս-թուրքական հարաբերությունների պատմությունը լի է արյունոտ
պատերազմներով ու բախումներով, որոնց գլխավոր պատճառներից մեկը
հանդիսանում է Հարավային Կովկասում առաջատար դիրքեր ունենալու ձգտումը:
Խորհրդային Միության փլուզման արդյունքում Հարավային Կովկասում
ձևավորվեցին նորանկախ պետություններ, որոնց հետ հարաբերվելիս ինչպես
Թուրքիան, այնպես էլ Ռուսաստանը, ստիպված են կիրառել նոր մոտեցումներ ու
ձևաչափեր: Ռուսաստանի Դաշնության ընթացիկ արտաքին քաղաքականությունը,
ինչպես նաև տարածաշրջանային քաղաքականությունը Հարավային Կովկասում,
կառուցվում է բացասական հիմքի վրա, չնայած որ, Ռուսաստանի
հարաբերությունները իր պատմական միցակիցների հետ, ինչպիսիք են Թուրքիան,
Ճապոնիան, Գերմանին, Իրանը, Ֆրանսիան, ներկան փուլում գտնվում է առավել լավ
վիճակում, քան երբևէ: Այդուհանդերձ, Ռուսաստանը միանշանակ չի ընդունվում
միջազգային հանրության կողմից: Որոշները նրան ընդունում են որպես ատոմային
5

6. գերտերություն, որից կարելի է ցանկացած պահի սպասել վտանգի: Բացի այդ,
Եվրոմիության ընդլայնումը դեպի արևելք, և ամերիկյան ընկերությունների կողմից
ներթափանցումը դեպի հետ-խորհրդային երկրներ, առաջին հերթին հարվածում են
ռուսական դիրքերին ու նվազեցնում նրա հեղինակությանը միջազգային
ասպարեզում: Այս պայմաններում Ռուսաստանը ավելի մեծ կարևորություն է տալիս
իր եվրասիական հարևաններին, առաջին հերթին Կովկասյան երկրներին: Մոսկվան
ձգտում է պահպանել իր ազդեցությունը այս երկրների արտաքին քաղաքական
կուրսի և տնտեսության կարևոր ոլորտների վրա: Միաժամանակ, Ռուսաստանը զերծ
է մնում Կովկասյան տարածաշրջանում գոյություն ունեցող էթնիկ և տարածքային
հակամարտությունների կարգավորման մեջ վճռորոշ դերակատարություն
ունենալուց: Առավել և, որ այս հակամարտությունների ձգձգումը բխում է
Ռուսաստանի թե´ տնտեսական և թե´քաղաքական շահերից: Ռուս-վրացական
հարաբերություններում և մասնավորապես վրաց-աբխազական ու վրաց-
հարավօսական հակամարտությունների կարգավորման գործընթացներում,
Ռուսաստանը առաջնորդվում է հենց վերոնշյալ սկզբունքներով: 14
Բավական լարված են վրաց-ռուսական հարաբերությունները: 2002 թվականին
Վրաստանը հազիվ կարողացավ խուսափել Ռուսաստանի հետ զինված բախումից,
Չեչնիայում շարունակվող պատերազմի պատճառով: Այդ ժամանակ բազմաթիվ չեչեն
գրոհայիններ ապաստան էին գտել Պանկիսի կիրճում: Վրացական կողմը, ի սկզբանե
որևէ քայլ չձեռնարկեց այս խնդրի կարգավորման ուղղությամբ, չնայած ռուսական
կողմի օրեցօր աճող ճնշումներին: Վրացական կողմի այդ շրջանում ներքաշված էր
ներքին տարաձայնությունների մեջ, նախագահ Էդուարդ Շևարդնաձեի հանդեպ
օրեցօր աճող անվստահության, սոցիալական անարդարությունների, արմատացած
կոռուպցիայի և հանցագործության մակարդակի կտրուկ աճի պայմաններում:
Միջազգային դիտորդները, առաջին հերթին Մոսկվայում, սկսեցին Վրաստանի
մասին խոսել որպես «անգործունյա պետության» (failed state) : Լարվածության և
փոխադարձ մեղադրանքների, ռուսական կողմից հնչող ռազմատենչ սպառնալիքների
պայմաններում, Վրաստանում 2003 թ. նոյեմբերին տեղի ունեցավ այսպես կոչված
«Վարդերի հեղափոխությունը», որի արդյունքում իշխանության գլուխ բարձրացավ
Միխայիլ Սահակաշվիլին:15 Սակայն լարվածությունը երկու երկրների միջև
չթուլացավ, քանի որ, Ռուսաստանը համոզված էր, որ «Վարդերի հեղափոխության»
հետևում կանգնած է Միացյալ Նահանգները: Այս քայլով ԱՄՆ փորձում է ամրապնդել
իր դիրքերը Կովկասյան տարածաշրջանում: Բայց և այնպես, 2008 թ. օգոստոսյան
կարճատև պատերազմով, Ռուսաստանը, ի տես և ի լուր ամբողջ աշխարհի
հայտարարեց, որ չի պատրաստվում իր դիրքերը զիջել ինչպես Հարավային
Կովկասում, այնպես էլ ողջ տարածաշրջանում: Պատերազմի արդյունքում
Հարավային Օսեթիան վերջնականապես անջատվեց Վրաստանից և իրան
հայտարարեց անկախ պետություն: Ռուսաստանը շտապեց ճանաչել Հարավային
Օսեթիայի, ինչպես նաև Աբխազիայի անկախությունները: Ինչ վերաբերում է
Վրաստանին, ապա, բացի երկրի տնտեսությանը հասցրած վնասներից, կտրուկ
անկում ապրեց նաև նախագահ Սահակաշվիլու հեղինակությունը: Դրա հետ մեկտեղ,
6

7. Սահակաշվիլու կողմից իրականացված բանակային ռեֆորմը, որի արդյունքում
երկրում վերացվել էր պարտադիր ժամկետային զինծառայությունը, ցույց տվեց իր
անարդյունավետությունը: Բացի այդ, Վրաստանը մեկընդմիշտ հասկացավ, որ ո´չ
ԱՄՆ և ո´չ էլ Եվրոմիությունը պատրաստ չեն Ռուսաստանի հետ գնալ բացահայտ
պատերազմի` Վրաստանին պաշտպանելու համար:16
Թուրքիայի հարաբերությունները Կովկասյան պետությունների հետ այդքան էլ
լարված ու պայթյունավտանգ չեն, ինչպես ռուս-վրացականը, սակայն գոյություն
ունեն մի շարք լուծման կարոտ հիմնախնդիրներ: Այդպիսի կարևոր խնդիրներից է
Հայաստանի հետ ունեցած հարաբերությունները, որոնք եղել են ու շարունակում են
մնալ թշնամական: Դրա անմիջական վկայությունն է այն փաստը, որ 1993 թ.
Թուրքիան փակեց Հայաստանի հետ իր սահմանը` պատճառ բերելով Արցախի շուրջ
ընթացող հայ-ադրբեջանական պատերազմը: Այս քայլով Թուրքիան ակնհայտորեն
ցույց էր տալիս իր ադրբեջանամետ քաղաքական ուղղվածությունը Հարավային
Կովկասում: Դրա հետ մեկտեղ, Թուրքիան բավական կարևորում է իր
հարաբերությունների բարելավումը Վրաստանի հետ, նամանավանդ, Հայաստանի
հետ փակ սահմանի պայմաններում, Վրաստանը դարձել է Թուրքիան Ադրբեջանի
հետ կապող ամենակարճ ցամաքային ճանապարհը: Վերջին տասնամյակում
թուրքական կապիտալը բավական խորը ներթափանցել է վրացական շուկա:
Ավելին, 2006 թ. փետրվարի 10-ին Անկարան և Թիֆլիսը հայտարարեցին անցագրային
ռեժիմի վերացման մասին: Դրանով Թուրքան նպատակ է հետապնդում խորացնել
շփումը երկու երկրների բնակչության միջև:17
Ներկա փուլում Ռուսաստանի և Միացյալ Նահանգների միջնորդությամբ
սկսվել են կարգավորվել հայ-թուրքական հարաբերությունները, մասնավորապես
սահմանի բացման և դիվանագիտական հարաբերությունների վերականգնման
հարցը: Ռուսաստանը նոր մոտեցում է որդեգրել նաև արցախյան հիմնախնդրի
կարգավորման ուղղությամբ: Այդ նպատակով, Սերգեյ Լավրովը բազմաթիվ անգամ
հանդիպումներ է ունեցել իր հայ և ադրբեջանցի գործընկերների հետ: Բացի այդ,
Ռուսաստանի նախաձեռնությամբ Հայաստանի և Ադրբեջանի նախագահները
հաճախակի հանդիպում են Մոսկվայում, արցախյան հիմնախնդրի հնարավոր
կարգավորման տարբերակները քննարկելու համար: Մի կարևոր հանգամանք ևս.
Թուրքիան միշտ հայտնվում է իրադարձությունների կիզակետում, երբ Ռուսաստանը
փորձում է կարգավորել Հարավային Կովկասի խրոնիկ հակամարտությունները: Այս
երևույթն առաջին հերթին անհրաժեշտ է մեկնաբանել այն հանգամանքով, որ
Թուրքիան նոր խաղացող չէ Կովկասում, և ռուս-թուրքական հարաբերությունների
բարելավումը ամենևին չի նշանակում, որ Թուրքիան հրաժարվում է մասնակցել
կովկասյան մեծ խաղին` սեփական խաղի կանոններով: Հետևելով
տարածաշրջանում ընթացող վերջին զարգացումներին, հնարավոր է, որ Թուրքիան`
Ռուսաստանի հետ համատեղ, ակտիվորեն ներգրավվի նաև հայ-ադրբեջանական
հակամարտության կարգավորմանը: Ինչպես բազմիցս հայտարարել են Թուրքիայի
քաղաքական վերնախավի ներկայացուցիչները` Հարավային Կովկասում անկախ,
միմյանց հետ համագործակցող և խաղաղ գոյատևող պետությունների առկայությունը
7

8. կարևոր է Թուրքիայի արտաքին քաղաքականության համար: Դրա հետ մեկտեղ
Անկարան ջանք չի խնայում տարածաշրջանում ՆԱՏՕ-ի շահերը ներկայացնող ու
գործադրող միակ պետությունը դառնալու համար:18 Բացի այդ, Թուրքիան
հանդիսանում է կարևոր առևտրային գործընկեր բոլոր երեք երկրների համար (այդ
թվում Հայաստանի): Ներկա պահին բանակցություններ են ընթանում նոր
երկաթուղային ճանապարհներ կառուցելու ուղղությամբ` Թուրքիայի, Վրաստանի և
Ադրբեջանի միջև, միջպետական առևտուրը ընդարձակելու համար: Որպես կանոն,
Հայաստանը մնան տարածաշրջանային ծրագրերից դուրս է մնում այն
պատճառաբանությամբ, որ բացակայում են դիվանագիտական հարաբերությունները
Թուրքիայի հետ, իսկ Ադրբեջանի հետ դեռևս գտնվում է պատերազմական դրության
մեջ:19 Ինչ վերաբերում է Թուրքիայի Եվրոմիությանը անդամակցելու հարցին, ապա
Հարավային Կովկասի բոլոր երեք պետություններն են ողջունում են նրա այդ քայլը, և
խոստովանում, որ Թուրքիայի ձախողումը կարող է անմիջականորեն վնասել իրենց
քաղաքական ու տնտեսական շահերին: Բացի այդ, բոլոր երեք երկրներն էլ
ընդգրկված լինելով ԵՄ-ի Նոր հարևանության քաղաքականության մեջ, բռնել են
եվրոինտեգրման ուղին: Այնպես որ, Թուրքիայի մերժումը կնշանակի Եվրոմիության
ընդարձակման դադարեցում, և կփոքրացնի նրանց անդամակցության
հնարավորությունները: Բացի այդ, անմիջական հարևանությամբ ԵՄ անդամ
պետություն ունենալը կխթանի երեք երկրների տնտեսական ու քաղաքական
առաջընթացը:20
Ներկա պահին, Կովկասում կայունություն և խաղաղություն ապահովելու
համար, զգացվում է արտաքին ուժեր ներգրավելու և ավելի ընդարձակ դաշինքներ
ստեղծելու խիստ անհրաժեշտություն: Վրաստանն ու Ադրբեջանը հույսերը կապում
են ՆԱՏՕ-ի և Արևմուտքի հետ, ինչպես նաև փորձում են ստեղծել
տարածաշրջանային դաշինքներ` Թուրքիայի, Ուկրաինայի և Մոլդովայի հետ: Բացի
այդ, Ռուսաստանը կոչ է անում Շանհայան համագործակցության
կազմակերպություններին աջակցել իրեն` Կովկասում տնտեսապես ու
քաղաքականապես ամրապնդվելու համար: Ի տարբերության դրան, Թուրքիան
առաջարկում է ստեղծել կովկասյան կայունության պլատֆորմ` Հարավային
Կովկասի երեք երկրների միջև, և թույլ չտալ, որ այնտեղ ծագած կոնֆլիկտները
տարածվեն նաև Սևծովյան տարածաշրջանի այլ երկրների վրա: Թուրքիայի
քաղաքական գործիչները շարունակ առաջ են քաշում այն հանգամանքը, որ
անհրաժեշտ է ստեղծել վստահության մթնոլորտ, որը կնպաստի տարածաշրջանի
անվտանգությանն ու երկարատև խաղաղության հաստատմանը: ԱՄՆ վարչակարգը,
թեև դժկամությամբ, բայց և այնպես իր համաձայնությունը տվեց թուրքական այս
պլատֆորմին: Դժգոհության հիմնական պատճառն այն էր, որ Անկարան ծրագրի
մասին նախապես տեղյակ չէր պահել Վաշինգտոնին: Եվորմիությունը
միանշանակորեն տվեց իր համաձայնությունը թուրքական այս նախաձեռնողական
ծրագրին: Ավելին, Թուրքիայի ժողովրդավարության տարեկան զեկույցի մեջ,
վերոնշյալ ծրագիրը ներկայացված է որպես դրական առաջընթաց Թուրքիայի`
8

9. եվրոինտեգրման գործընթացում: ՆԱՏՕ-ն նույնպես աջակցեց այդ պլատֆորմը,
որպես կառուցողական քայլ` Սևծովյան տարածաշրջանի անվտանգության համար:21
Ռուս-թուրքական քաղաքական երկխոսության ներկա բարձր մակարդակը
պետք է շարունակվի, հաշվի առնելով տարածաշրջանի բոլոր երկրների ազգային ու
պետական շահեր: Այն ժամանակ, երբ Թուրքիան անհանգստացած է իր
հարևանությամբ գտնվող Հարավային Կովկասում կայունության պահպանմամբ,
մտավախություն ունենալով, որ այստեղ առաջ եկած բախումները, կարող են իրենց
ազդեցությունը ունենալ Թուրքիայի էթնիկ փոքրամասնությունների, առաջին հերթին
քրդական շարժման վրա, Ռուսաստանը առավելապես մտահոգված է իր
պատմական կայսրության ազդեցության սահմաններ Արևմտյան կապիտալի
ներխուժմամբ: Ռուսաստանը լավ է գիտակցում, որ 21-րդ դարում, տնտեսական
գործոնը դառնում է թելադրող քաղաքականին: Այդ իսկ պատճառով, Մոսկվան
ձգտում է հարևան, ինչպես նաև Եվրոպական երկրներին տնտեսական
կախվածության մեջ գցել իր էներգակիներից: Իր հերթին, Թուրքիայի հետ
հարաբերվելիս, Ռուսաստանը ձգտում է առավելագույնս օգտվել` ԱՄՆ-ի և
Եվրոմիության հանդեպ նրա ունեցած դժգոհություններից: Այնպես որ, ռուս-
թուրքական հարաբերությունները կառուցվում են` օրվա հրատապ պահանջների ու
մարտահրավերների հիմքի վրա: Չնայած,որ Թուրքիան առայժմ չունի լուրջ
քաղաքական ու տնտեսական դրդապատճառներ, իր արևմտյան գործընկերներից
կտրուկ երես թեքելու համար, բացառված չէ, որ դրանք հայտնվեն մոտ ապագայում,
հաշվի առնելով Թուրքիա-Միացյալ Նահանգներ և Թուրքիա-Եվրոմիություն
հարաբերությունների մեջ առկա դժվարություններն ու տագնապները: Ներկա
զարգացումները ցույց են տալիս, որ Անկարան ու Մոսկվան ունեն քաղաքական կամք
ընդարձակելու համար երկկողմը հարաբերությունները` տնտեսական, քաղաքական
և անվտանգության բնագավառներում: Այդուհանդերձ, այս հարաբերությունները
զերծ չեն մի շարք լուրջ խնդիրներից, որոնք կարող են լրջորեն վտանգել`
հարաբերությունների հետագա խորացումը: Այնպես որ, ներկա փուլում դեռևս վաղ է
ռուս-թուրքական հարաբերությունները համարել խոստումնալից ու հեռանկարային:
Ամեն դեպքում, թե´ Ռուսաստանը, և թե´ Թուրքիան բավական լուրջ
դերակատարություն ունեն տարածաշրջանում, և այդ իսկ պատճառով, նրանց
հարաբերությունների հետագա զարգացման ընթացքը իր անմիջական անդրադարձը
կունենա միջազգային հարաբերությունների վրա:
9

10. Օգտագործած գրականության
1. Larrabee F. S, Lesser L.O , Turkish foreign policy in the age of uncertainty, published 2003 by
RAND, էջ 112
2. “Türkiye ve Rusya: Hem Ortak, Hem Komşu”, Perspektif, Cilt 2, N. 9 (Şubat, 1998), էջ 4
3. “Stratejik Ortaklık Önerisi”, Milliyet, 17 Aralık 1997; Sami Kohen, “Bir ‘Stratejik Ortaklık’
Daha.,,”, Milliyet, 17 Aralık 1997.
4. Akgün M., “Rusya’nın Önemi,” Referans, 1 Eylül 2008.
5. Çelikpala M., “1990’lardan Günümüze Türk-Rus İlişkileri”. Avrasya Dosyası, Cilt13, N1 (2007).
էջ 278:
6. Магтиев А, “Встреча Питина и Еджевита в целом прошла успешно”. Нвзависимая газета. 6
ноябрья, 1999 г.
7. Belge metni için bakınız: http://www.turkey.mid.ru/relat_2_t.html.
8. “Putin: Meclis Kararı Haftanın Olayı”, Radikal, 5 Mart 2003.
9. “Turkey-Russia Relations,” EurActiv, November 9, 2006.
10. Saribrahimoğlu Լ., “Turkey, Russia Begin to Overcome Military Distrust”. Today’s Zaman, April
15, 2008.
11. Kornilov A., Özbay F., Çağdaş Türk - Rus İlişkileri, Sorunlar ve İşbirliği Alanları,1992 – 2005,
Istanbul, 2006, էջ 219:
12. Bila F., “Erdoğan: Rusya’yı Gözardı Edemeyiz,” Milliyet, 2 Eylül 2008.
13. Hurriyet, 8 Eylül, 2008.
14. Гусейнов В.А., Каспийская нефть. Экономика и геополитика. Москва, 2002. Էջ 101:
15. Государственность и безопасность: Грузия после "революции роз". Исследования
Американской академии по проблемам глобальной безопасности. Массачусец, 2005. Էջ 27:
16. Вооружонный конфликт в Южной Осетии о его последствия. Институт стратегических
оценок и анализа. Москва, 2009, Էջ 149:
17. Çalikpala M., Georgia and Turkish-Georgian relations, Ankara, 2005, Էջ 173:
18. Schlyter B.N., Prospects for Democracy in Central Asia, Swedish researchinstitute in Istanbul,
2005, էջ 127:
19. Graham E. Fuller: Turkey as a pivotal stste in the Muslim world, Washington, 2008, էջ 136:
20. Hunter Sh., Strategik developments in Euroasia after September 11, London 2006, էջ 65:
21. “Kafkasya İstikrar ve İşbirliği Platformu’na destek var,” Sabah, 19 Ağustos, 2008.
10