ครูอรุณศรี บงกชโสภิต

1. นิราศภูเขาทอง
ชั้นมัธยมศึกษาปีที่ ๑
ภาคเรียนที่ ๑ ปีการศึกษา ๒๕๖๐
โดย
ครูอรุณศรี บงกชโสภิต
โรงเรียนเฉลิมพระเกียรติสมเด็จพระศรีนครินทร์ กาญจนบุรี

2. ผู้แต่ง : สุนทรภู่
ประวัติสุนทรภู่
เกิดเมื่อวันจันทร์ เดือน ๘ ขึ้น ๑ ค่ํา ปีมะเมีย ตรงกับวันที่ ๒๖ มิถุนายน
พ.ศ.๒๓๒๙ ซึ่งตรงกับรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก
(รัชกาลที่ ๑) บิดาเป็นชาวบ้านกร่ํา อําเภอแกลง จังหวัดระยอง มารดาเป็นคน
จังหวัดไหนไม่ปรากฏ ต่อมามารดาได้เป็นแม่นมของพระองค์เจ้าจงกล พระธิดา
ของกรมพระราชวังหลัง สุนทรภู่จึงเข้าไปอยู่ในวังกับมารดา ตอนยังเป็นเด็ก
สุนทรภู่ได้เล่าเรียนที่วัดชีปะขาว (วัดศรีสุดาราม) โตขึ้นก็เข้ารับราชการเป็นนาย
ระวางพระคลังสวน ไม่นานก็ลาออกเพราะไม่ชอบงานนี้ ชอบแต่การแต่งกลอน
และแต่งสักวาเท่านั้น

3. ต่อมาสุนทรภู่มีสัมพันธ์รักกับสาวชาววังชื่อจัน จึงถูกจองจําทั้งคู่ ครั้น
พ้นโทษ แล้วก็ได้แต่งงานกัน และถวายตัวเป็นมหาดเล็กของพระองค์เจ้าปฐมวงศ์
พระโอรสของพระราชวังหลัง สุนทรภู่มีบุตรชายกับจันชื่อพัด ชีวิตคู่ของสุนทรภู่ไม่
ราบรื่นเลยมักระหองระแหงกันเสมอ จนในที่สุดก็เลิกร้างกัน แล้วสุนทรภู่ก็ได้เข้า
รับราชการกับพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย (รัชกาลที่ ๒) เป็นที่โปรด
ปรานมากจดได้รับการแต่งตั้งให้เป็น ขุนสุนทรโวหาร เวลาที่ทรงพระราชนิพนธ์
บทกลอนติดขัดก็มักให้ สุนทรภู่แต่งต่อให้ ระยะนี้เองสุนทรภู่ก็ได้ภรรยาใหม่ชื่อนิ่ม
มีบุตรด้วยกันชื่อตาบ นิ่มเสียชีวิตไปตั้งแต่ตาบยังเล็กอยู่ คราวหนึ่งสุนทรภู่เมาสุรา
แล้วทําร้ายญาติผู้ใหญ่จนบาดเจ็บจึงถูกจําคุก ในระหว่างต้องโทษนี้เอง ที่สุนทรภู่
แต่งนิทานเรื่อง พระอภัยมณี เพื่อขายเอาเงินมาเลี้ยงชีวิต จําคุกได้ไม่นานก็พ้นโทษ
ออกมารับราชการตามเดิม

4. พอสิ้นรัชกาลที่ ๒ สุนทรภู่ก็ออกจากราชการเพราะไม่เป็นที่โปรดปรานของ
พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ ๓) ออกจากราชการแล้วสุนทรภู่ก็
บวชเป็นพระภิกษุอยู่ในวัดราชบูรณะ บวชได้ราว ๓ พรรษา ก็ต้องอธิกรณ์ (โทษ)
ถูกขับไล่ออกจากวัดในข้อหาเสพสุรา จึงไปอยู่ที่วัดอรุณราชวราราม ไม่นานก็ย้าย
ไปที่วัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม วัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษดิ์ และวัดสุดท้ายคือ
วัดเทพธิดาราม แล้วก็สึกออกมา รวมเวลาบวชเป็นพระภิกษุประมาณ ๑๘-๒๐ ปี
จากนั้นก็ตกยากจนไม่มีบ้านอยู่ต้องลอยเรือร่อนเร่แต่งกลอนขาย
ปลายรัชกาลที่ ๓ เจ้าฟ้ากรมขุนอิศเรศรังสรรค์โปรด ฯ ให้สุนทรภู่ไปอยู่ที่ราช
วังของพระองค์ ครั้นได้รับสถาปนาเป็นพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว ใน
สมัยรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ ๔) ก็โปรดเกล้าให้
สุนทรภู่เข้ารับราชการเป็นเจ้ากรมอาลักษณ์ มีบรรดาศักดิ์เป็นพระสุนทรโวหาร รับ
ราชการเพียง ๕ ปีก็ถึงแก่กรรม พ.ศ.๒๓๙๘ รวมอายุได้ ๖๙ ปี

5. • กวีนิพนธ์ของสุนทรภู่
นิราศ ได้แก่ นิราศเมืองแกลง • นิราศพระบาท • นิราศอิเหนา
• นิราศภูเขาทอง • นิราศวัดเจ้าฟ้า • นิราศสุพรรณ
• นิราศเมืองเพชร • นิราศพระประธม • ราพันพิลาป
นิทาน ได้แก่ โคบุตร • ลักษณวงศ์ • พระอภัยมณี • สิงหไตรภพ
• พระไชยสุริยา
สุภาษิต ได้แก่ สวัสดิรักษา • เพลงยาวถวายโอวาท • สุภาษิตสอนหญิง
บทเสภา ได้แก่ ขุนช้างขุนแผน (ตอน กาเนิดพลายงาม) • เสภาพระราช
พงศาวดาร
บทละคร ได้แก่ อภัยนุราช
บทเห่กล่อมพระบรรทม ได้แก่ เห่เรื่องพระอภัยมณี • เห่เรื่องโคบุตร
• เห่เรื่องจับระบา • เห่เรื่องกากี

6. • นิราศภูเขาทองเป็นวรรณคดีประเภทนิราศ ได้รับการยกย่องว่าเป็นนิราศเรื่องที่ดี
ที่สุดของสุนทรภู่ (พ.ศ.๒๓๒๙ - ๒๓๙๘) ท่านแต่งนิราศเรื่องนี้จากการเดินทางไป
นมัสการเจดีย์ภูเขาทอง ที่กรุงเก่า (จังหวัดพระนครศรีอยุธยาในปัจจุบัน) เมื่อเดือน
สิบเอ็ด ปีชวด (พ.ศ.๒๓๗๓) ขณะบวชเป็นพระภิกษุ
• ลักษณะคาประพันธ์
นิราศภูเขาทองแต่งด้วยกลอนนิราศ มีความคล้ายคลึงกับกลอน
สุภาพ แต่เริ่มด้วย วรรครับจบ ด้วยวรรคส่งลงท้ายด้วย คําว่า เอย มีความยาวเพียง
๘๙ คํากลอนเท่านั้น แต่มีความไพเราะ และเรียบง่าย ตามแบบฉบับของสุนทรภู่
ใช้ภาษาที่เข้าใจง่าย บรรยายความรู้สึกขณะเดียวกันก็เล่าถึงสภาพของเส้นทางที่
กําลังเดินทางไปด้วย ท่านมักจะเปรียบเทียบชีวิตและโชคชะตาของตนกับธรรมชาติ
รอบข้างที่ตนได้เดินทางผ่านไปผ่านมา

7. ที่มาของเรื่อง
สุนทรภู่แต่งนิราศภูเขาทองเมื่อปี ๒๓๗๓ หลังจากที่
พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยเสด็จสวรรคตไปแล้ว ๖ ปี สวรรคตปี
๒๓๖๗ เพื่อเล่าเรื่องการเดินทางจากวัดราชบุรณะ ไปนมัสการพระเจดีย์ภูเขา
ทองที่จังหวัดพระนครศรีอยุธยาหลังจากออกพรรษาแล้ว
จากคาพรรณนาความรู้สึกอาลัยอาวรณ์พระบาทสมเด็จ
พระพุทธเลิศหล้านภาลัยในนิราศภูเขาทอง ทาให้เห็นว่าสุนทรภู่ยังคงจงรักภักดี
ต่อพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยเสด็จอย่างไม่เสื่อมคลาย

8. • การเดินทางในนิราศ
สุนทรภู่ล่องเรือในแม่น้ําเจ้าพระยาไปกับลูกชายชื่อหนูพัด ผ่านวัดประ
โคนปัก บางยี่ขัน ถึงบางพลัด ผ่านตลาดแก้วตลาดขวัญในเขตจังหวัด
นนทบุรี จากนั้นก็ผ่านเกาะเกร็ด ซึ่งเป็นย่านชาวมอญ เข้าสู่จังหวัดปทุมธานี หรือ
เมืองสามโคก แล้วเข้าเขตอยุธยา จอดเรือที่ท่าวัดพระเมรุ ค้างคืนในเรือ มีโจรแอบ
จะมาขโมยของในเรือ แต่ไหวตัวทัน รุ่งเช้าเป็นวันพระ ลงจากเรือเดินทางไปที่เจดีย์
ภูเขาทอง ซึ่งเป็นเจดีย์ร้าง เก็บพระบรมธาตุมาไว้ในขวดแก้วตั้งใจจะนําไปนมัสการ
ที่กรุงเทพฯ แต่เมื่อตื่นมาก็ไม่พบพระบรมธาตุ จึงได้เดินทางกลับ

11. เจดีย์ภูเขาทอง

13. ตัวอย่างการถอดคาประพันธ์ นิราศภูเขาทอง
เดือนสิบเอ็ดเสร็จธุระพระวสา
รับกฐินภิญโญโมทนา ชุลีลาลงเรือเหลืออาลัย
ถอดคาประพันธ์
เดือน ๑๑ ซึ่งออกจากการจําพรรษาแล้ว เมื่อรับกฐินอย่างยินดีเสร็จแล้ว
ก็ต้องลงเรือไปด้วยความเศร้าโศก

14. ออกจากวัดทัศนาดูอาวาส เมื่อตรุษสารทพระพรรษาได้อาศัย
สามฤดูอยู่ดีไม่มีภัย มาจาไกลอารามเมื่อยามเย็น
ถอดคาประพันธ์ ออกจากวัดก็มองดูวัดที่เคยอาศัยอยู่เมื่อปีที่ผ่านมา
อีกทั้ง ๓ ฤดูที่อยู่มาก็ไม่มีอะไรมากวนใจ
โอ้อาวาสราชบุรณะพระวิหาร แต่นี้นานนับทิวาจะมาเห็น
เหลือราลึกนึกน่าน้าตากระเด็น เพราะขุกเข็ญคนพาลมารานทาง
ถอดคาประพันธ์ อีกทั้งวัดราชบุรณะพระวิหารนี้คงอีกนานกว่าจะได้มาเห็น
นึกแล้วเศร้าใจยิ่งนักทั้งนี้เป็นเพราะมีคนพาลมารังแกใส่ร้าย

15. จะยกหยิบธิบดีเป็นที่ตั้ง ก็ใช้ถังแทนสัดเห็นขัดขวาง
จึ่งอาลาอาวาสนิราศร้าง มาอ้างว้างวิญญาณ์ในสาคร
ถอดคาประพันธ์ คิดจะให้ผู้ใหญ่คอยช่วยเหลือท่านก็ไม่มีความยุติธรรม จึงต้อง
อําลาวัดไปจนต้องมาอ้างว้างอยู่กลางสายน้ํา
ถึงหน้าวังดังหนึ่งใจจะขาด คิดถึงบาทบพิตรอดิศร
โอ้ผ่านเกล้าเจ้าประคุณของสุนทร แต่ปางก่อนเคยเฝ้าทุกเช้าเย็น
ถอดคาประพันธ์ ถึงหน้าวังก็เศร้าโศกมาก คิดถึงพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศ
หล้านภาลัยผู้ซึ่งมีพระคุณกับสุนทรภู่อย่างมาก เมื่อก่อนเคยเข้าเฝ้าพระองค์อย่าง
ใกล้ชิดและบ่อยครั้ง

16. คุณค่าทางด้านวรรณศิลป์
คุณค่าทางวรรณศิลป์ในกลอนนิราศภูเขาทอง มีการเลือกใช้คําดีเด่นต่างๆ ดังนี้
๑. สัมผัสสระ คือ คําที่ใช้สระตัวเดียวกัน
๒. สัมผัสอักษร คือ คําที่มีอักษรคล้องจองกัน
๓. การใช้กวีโวหาร คือ นิราศภูเขาทองมีภาพพจน์ลักษณะต่างๆ ที่กวีเลือกใช้ ทําให้
ผู้อ่านได้เข้าถึงความคิด ความรู้สึกของกวี
๔. ภาพพจน์อุปมาโวหารที่เปรียบเทียบของสองสิ่งว่าเหมือนกัน มักใช้คําว่า เหมือน
คล้าย ดุจ ดูราว ราวกับ
๕. ภาพพจน์กล่าวเกินจริง คือ การที่กวีอาจกล่าวมากหรือน้อยกว่าความเป็นจริงเพื่อ
สื่อให้เกิดความเข้าใจและมองเห็นภาพในความคิดคํานึงได้ดีขึ้น
๖. การเลียนเสียง คือ กวีทําให้เสียงที่ได้ยินมาบรรยายให้เกิด มโนภาพและความ
ไพเราะน่าฟังยิ่งขึ้น
๗. การเล่นคา คือ การใช้ถ้อยคําคําเดียวในความหมายต่างกันเพื่อให้ การพรรณนา
ไพเราะน่าอ่าน และมีความลึกซึ้งยิ่งขึ้น

17. แบบฝึกหัดเรื่อง นิราศภูเขาทอง
ให้นักเรียนตอบคาถามต่อไปนี้
๑. “เดือนสิบเอ็ดเสร็จธุระพระวสา” คาที่ขีดเส้นใต้หมายความว่าอย่างไร
๒. “จะยกหยิบธิบดีเป็นที่ตั้ง ก็ใช้ถังแทนสัดเห็นขัดขวาง” ข้อความนี้
สุนทรภู่ได้แสดงความรู้สึกเรื่องใด
๓. “ถึงหน้าวังดังหนึ่งใจจะขาด คิดถึงบาทบพิตรอดิศร” ข้อความที่ขีด
เส้นใต้หมายถึงใคร
๔. “เคยหมอบใกล้ได้กลิ่นสุคนธ์ตลบ ละอองอบรสรื่นชื่นนาสา” จาก
ข้อความนี้ แสดงให้เห็นว่าชีวิตของสุนทรภู่เมื่อก่อนเป็นอย่างไร
๕. “สิ้นแผ่นดินสิ้นรสสุคนธา วาสนาเราก็สิ้นเหมือนกลิ่นสุคนธ์” คาที่
ขีดเส้นใต้หมายความว่าอย่างไร

18. แบบทดสอบ เรื่องนิราศภูเขาทอง
๑. “ประมาณสามยามคล้าในอัมพร อ้ายโจรจรจู่จ้วงเข้าล้วงเรือ”
สามยาม คือเวลาใด
ก. ๑๘.๐๐ น. ถึง ๒๑.๐๐ น. ข. ๒๑.๐๐ น. ถึง ๒๔.๐๐ น.
ค. ๒๔.๐๐ น. ถึง ๐๓.๐๐ น. ง. ๐๓.๐๐ น. ถึง ๐๖.๐๐ น.
๒. “ถึงอารามนามวัดประโคนปัก ไม่เห็นหลักลือเล่าว่าเสาหิน”
วัดประโคนปักปัจจุบันหมายถึงวัดใด
ก. วัดราชบูรณะ ข. วัดดุสิตาราม
ค. วัดเขมาภิรตาราม ง. วัดอรุณราชวราราม

19. ๓. “ออกจากวัดทัศนาดูอาวาส” วัดที่กล่าวถึงนี้คือวัดใด
ก. วัดระฆังโฆสิตาราม ข. วัดดุสิตาราม
ค. วัดราชบูรณะ ง. วัดอรุณราชวราราม
๔. “พอรอนรอนอ่อนแสงพระสุริยน ถึงตาบลกรุงเก่ายิ่งเศร้าใจ”
กรุงเก่า หมายถึงจังหวัดใด
ก. สุโขทัย ข. พระนครศรีอยุธยา
ค. ธนบุรี ง. ลพบุรี

20. ๕. “จะยกหยิบธิบดีเป็นที่ตั้ง ก็ใช้ถังแทนสัดเห็นขัดขวาง” มีความหมายตรงกับข้อ
ใด
ก. พึ่งเจ้าอาวาสไม่ได้เพราะไม่ยุติธรรม
ข. พึ่งเจ้าอาวาสไม่ได้เพราะไม่เหมาะสม
ค. กษัตริย์เป็นหลักไม่ได้เพราะไม่ทรงทศพิธราชธรรม
ง. พึ่งกษัตริย์ไม่ได้เพราะไม่มีพระราชอํานาจ
๖. “มีโคมรายแลอร่ามเหมือนสามเพ็ง เมื่อคราวเคร่งก็มิใคร่จะได้ดู”
เมื่อคราวเคร่ง มีความหมายตรงกับข้อใด
ก. อารมณ์เครียด ข. ต้องรีบเร่งเดินทาง
ค. อยู่ในสมณเพศ ง. ภาวะที่ต้องระวังอันตราย

21. ๗. “เคยหมอบใกล้ได้กลิ่นสุคนธ์ตรลบ ละอองอบรสรื่นชื่นนาสา”
คําประพันธ์ที่ยกมาข้างต้นมีความหมายตรงกับข้อใด
ก. เคยรับราชการอยู่ใกล้ชิดพระยุคลบาท
ข. เคยรับใช้ให้สําราญพระราชหฤทัย
ค. เคยเป็นบาทบริจาริกา
ง. เคยถวายเครื่องพระสุคนธ์
๘. ข้อใดไม่ได้หมายถึงพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย
ก. ถึงหน้าวังดังหนึ่งใจจะขาด คิดถึงบาทบพิตรอดิศร
ข. เคยทรงแต่งแปลงบทพจนารถ เคยรับราชโองการอ่านฉลอง
ค. ทั้งปิ่นเกล้าเจ้าพิภพจบสากล ให้ผ่องพ้นภัยสําราญผ่านบุรินทร์
ง. สิ้นแผ่นดินสิ้นนามตามเสด็จ ต้องเที่ยวเตร็ดเตร่หาที่อาศัย

22. ๙. ข้อใดให้ความรู้เกี่ยวกับที่มาของชื่อสถานที่
ก. ถึงบางหลวงเชิงรากเหมือนจากรัก สู้เสียศักดิ์สังวาสพระศาสนา
ข. ถึงบางเดื่อโอ้มะเดื่อเหลือประหลาด บังเกิดชาติแมลงหวี่มีในไส้
ค. ถึงอารามนามวัดประโคนปัก ไม่เห็นหลักลือเล่าว่าเสาหิน
ง. ถึงบางโพโอ้พระศรีมหาโพธิ ร่มนิโรธรุกขมูลให้พูนผล
๑๐. ข้อใดแสดงแนวคิดต่างกับ “โอ้สามัญผันแปรไม่แท้เที่ยง”
ก. สิ้นแผ่นดินสิ้นรสสุคนธา วาสนาเราก็สิ้นเหมือนกลิ่นสุคนธ์
ข. เดี๋ยวนี้มอญถอนไรจุกเหมือนตุ๊กตา ทั้งผัดหน้าจับเขม่าเหมือนอย่าพึงคิด
ค. นี่หรือจิตคิดหมายมีหลายใจ ที่จิตใครจะเป็นหนึ่งอย่าพึงคิด
ง. โอ้พระคุณสูญลับไม่กลับหลัง แต่ชื่อตั้งก็ยังอยู่เขารู้ทั่ว

23. • เฉลยแบบทดสอบ
๑.๓ ๒. ๒ ๓. ๓ ๔. ๒ ๕. ๑
๖.๓ ๗. ๑ ๘. ๓ ๙. ๓ ๑๐. ๔

24. สวัสดีครับ