2. Tanımı, Özellikleri ve Kapsamı
Sağlık kelimesi sözlükte “Vücudun fizik ve psikolojik bakımlardan bütün fonksiyonlarının yerinde
bulunması durumu, hasta halde olmama, sıhhat, esenlik ” olarak tanımlanmaktadır.
Sağlık hakkı sosyal bir hak olup Karel Vasak’ın haklar tasnifinde de 2. kuşak haklar arasında yer
almaktadır. Georg Jellinek’ in haklar tasnifinde (üçlemesinde/ triloge de Jellinek) sağlık hakkı pozitif statü
hakları arasında yer almaktadır. Sosyal haklar bir diğer tasnife göre program haklardır.
Bu hakla ilgili ilk önce aklımıza sadece tedavi ya da muayene olmak gibi hastanede yapılan işlemler
gelse de kapsam olarak çok geniş bir haktır. Ve genel olarak hukuki belgelerde de diğer haklar ile birlikte
düzenlenmektedir.
Sağlık hakkının kapsamının genişliğini yine Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi (ESKHK)’ nin
“…. Sonuç olarak, sağlık hakkı çeşitli tesislerden, ürünlerden, hizmetlerden ve ulaşılabilir en yüksek
düzeyde sağlık standartlarının gerçekleştirilmesi için gerekli koşullardan yararlanma hakkı olarak
anlaşılmalıdır. “şeklindeki ifadesinden anlayabilmekteyiz.
Ülkemizde tıp fakültesinden mezun olduktan sonra mesleğe başlamadan her hekim Hipokrat yemini
etmelidir. Bu yeminde şu sözler yer almaktadır “…. din, milliyet, cinsiyet, ırk ve parti farklarının görevimle
vicdanım arasına girmesine izin vermeyeceğime, mesleğimi dürüstlük ve onurla yapacağıma, namusum
ve şerefim üzerine yemin ederim.” Bu ifadelerle hakkın evrensellik özelliğini gözlemlemekteyiz.
3. Uluslararası Hukukta Düzenlemeler
◦ Sağlık hakkı uluslararası alanda ilk kez 1946 yılında yürürlüğe giren Dünya Sağlık Örgütü’nün (WHO)
anayasasında “Sağlık bir bütün olarak fiziksel, ruhsal ve sosyal esenlik durumudur ve yalnızca hastalık ya da
maluliyet yokluğu değildir. Ulaşılabilir en yüksek sağlık standartlarından yararlanma, ırk, din, siyasi görüş,
ekonomik ya da sosyal durum farkı gözetilmeksizin her insanın temel haklarından biridir.” şeklinde
düzenlenmiştir.
◦ 1948 tarihinde kabul edilmiş önemli bir uluslararası belge olan Avrupa İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’ nin
25. Maddesinin ilk fıkrası şu şekildedir: «Herkesin kendisinin ve ailesinin sağlık ve refahı için beslenme,
giyim, konut ve tıbbi bakım hakkı vardır. Herkes, işsizlik, hastalık, sakatlık, dulluk, yaşlılık ve kendi iradesi
dışındaki koşullardan doğan geçim sıkıntısı durumunda güvenlik hakkına sahiptir.»
◦ 1966 yılında kabul edilen Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi’nin 12. Maddesi şu şekildedir: «1.
Bu Sözleşmeye Taraf Devletler, herkesin ulaşılabilir en yüksek düzeyde fiziksel/(bedensel) ve ruhsal sağlık
standartlarından yararlanması hakkını tanır. 2. Bu Sözleşmeye Taraf Devletlerce bu hakkın tam olarak
gerçekleştirilmesini sağlamak için alınacak önlemler: (a) Ölü doğum oranının ve çocuk ölümlerinin
düşürülmesi ve çocuğun sağlıklı gelişmesinin sağlanması; (b) Çevresel ve sınai sağlık şartlarının bütün
yönleriyle iyileştirilmesi; (c) Salgın, yöresel, mesleki ve diğer hastalıkların önlenmesi, tedavisi ve denetim
altında tutulması; (d) Hastalık durumunda bütün sağlık hizmetlerini ve tıbbi bakımı temin edecek koşulların
yaratılması, için gerekli bulunan önlemleri de kapsayacaktır.»
4. Türk Hukukunda Düzenlemeler
◦ 1961 Anayasanın 49. Maddesi “Sağlık Hakkı” başlığını taşımakta ve bu hakkı düzenlemektedir. İlgili
madde şu şekildedir: “Devlet, herkesin beden ve ruh sağlığı içinde yaşayabilmesini ve tıbbî bakım
görmesini sağlamakla ödevlidir.”
◦ Sağlık hakkı şimdiki anayasamız olan 1982 Anayasamızın 56. Maddesinde düzenlenmektedir.
Madde şu şekildedir; «Herkes, sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir. Çevreyi
geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek Devletin ve vatandaşların
ödevidir. Devlet, herkesin hayatını, beden ve ruh sağlığı içinde sürdürmesini sağlamak; insan ve
madde gücünde tasarruf ve verimi artırarak, iş birliğini gerçekleştirmek amacıyla sağlık kuruluşlarını
tek elden planlayıp hizmet vermesini düzenler. Devlet, bu görevini kamu ve özel kesimlerdeki sağlık
ve sosyal kurumlarından yararlanarak, onları denetleyerek yerine getirir. Sağlık hizmetlerinin yaygın
bir şekilde yerine getirilmesi için kanunla genel sağlık sigortası kurulabilir.»
◦ Sağlık hakkı açısından bir diğer önemli belge ise Hasta Hakları Yönetmeliği’dir.
5. Sağlık Hakkının Sınırlandırılması ve
Korunması
◦ Sağlık hakkını düzenleyen anayasamızın 56. maddesine baktığımızda özel sınırlama sebeplerinin bu
maddede yer almadığını gözlemlemekteyiz. Anayasamızda yer alan olağan ve olağanüstü dönemlerde
temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılmasına ilişkin şartlar bu hak için de geçerlidir (md 13 ve 15) .
Uygulamada şuanda kamu sağlığı için bireylerin sağlık haklarının ve başka diğer hakların da
kısıtlanabildiğini gözlemleyebilmekteyiz.
◦ Hakkın korunması yöntemleri açısından AİHM’ ne başvuru imkânı karşımıza çıkmaktadır. Avrupa İnsan
Hakları Sözleşmesi’ ne taraf olan devletlerden herkes sözleşme ve ek protokollerle tanınmış olan tüm
insan hakları ihlalleri için bu korumadan yararlanabilmektedir. Sağlık hakkı sözleşme ve ek
protokollerde belirtilen bir hak olmamasına karşın insan haklarının gelişen dinamik yapısı nedeniyle
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi sağlık hakkı konusunda yapılan başvuruları da sözleşmenin
mahiyetine uygun düştüğü ve sözleşmeyle tanınmış olan diğer haklarla bağlantılı olduğu ölçüde kabul
etmektedir.
◦ Türk Ceza Kanunu ve Kabahatler Kanunu’nda yer alan bazı düzenlemelerde de bu hakkın ihlal edilmesi
durumuyla ilgili yaptırımlar belirlenmiştir.
7. Tartışmalı Konular
1. Çocuğun tedavi ve aşısına velilerin karar vermesi
2. Tedavi olma seçim hakkı ve ameliyatta rıza
“Hastanın rızasının alınamadığı hayati tehlikesinin bulunduğu ve bilincinin kapalı olduğu acil
durumlar ile hastanın bir organının kaybına veya fonksiyonunu ifa edemez hale gelmesine yol
açacak durumun varlığı halinde, hastaya tıbbi müdahalede bulunmak rızaya bağlı değildir.” (Hasta
Hakları Yönetmeliği m.24) Buna varsayılan rıza adı verilir.
3. Salgın hastalık dönemlerinde zorla aşı/ tedavi uygulaması
AİHM konuyla ilgili kararlarında zorunlu aşı uygulamasının özel hayata müdahale kapsamına
girdiğini kabul etmektedir. Fakat sağlığın korunması amacıyla yapıldığından orantılı olduğunu
belirtmektedir. Kendisine zorunlu olarak difteri aşısı vurulan başvuran hakkında verdiği kararda
zorunlu aşı uygulamalarının kamu sağlığını koruma amacı taşıması ve bölgede salgın hastalıkların
yayılmasını önlemek için gerekli olduğundan bahsetmiştir (Solomakhin/ Ukrayna davası).
8. 4. Ötenazi Uygulaması
◦ Ötenazi uygulaması ile ilgili olarak sağlık hakkının kullanımıyla doğrudan ilişkili olan kısım kişilerin pasif
ötenazi hakkının olup olmamasına ilişkindir.
◦ Türk hukukunda böyle bir uygulamaya izin verilmemektedir. Bu durum Hasta Hakları Yönetmeliği’nin 13.
Maddesinde «Ötenazi yasaktır. Tıbbi gereklerden bahisle veya her ne suretle olursa olsun, hayat hakkından
vazgeçilemez. Kendisinin veya bir başkasının talebi olsa dahi, kimsenin hayatına son verilemez.» şeklinde
açıkça belirtilmiştir.
◦ Hekimin hastanın kurtulması ve iyileşmesi için müdahalede bulunma yükümlülüğü vardır aksi halde ihmali
davranışla kasten adam öldürme suçundan sorumlu tutulabilecektir.
9. 5. Sağlık hakkına eşit erişim imkânı
Sağlık hakkına erişimde ırk, dil, din gibi özelliklerin yanı sıra kişilerin sosyoekonomik durumlarına
göre de bir ayrım yapılmamalıdır. Hasta Hakları Yönetmeliği 5. Maddenin c bendinde bu durum da
düzenlenmiş olup, “…Sağlık hizmetleri, herkesin kolayca ulaşabileceği şekilde planlanıp düzenlenir.”
şeklinde bir cümle ile de sağlık hakkına eşit ve kolay erişimin devlet tarafından herkese sağlanacağı
belirtilmiştir. Her bireyin yaşamı eşit oranda değerlidir.
AİHM ‘de görülmüş olan bir davada (Mehmet Şentürk ve Bekir Şentürk/ Türkiye) bir tıp
fakültesinden acil durumda olan hamile bir kadının tedavi ücretini karşılayamayacak durumda
olması sebebiyle içerisinde sağlık personeli bulunmayan ambulansla bir devlet hastanesine
nakledilmesi sonucunda hayatını kaybetmesi nedeniyle başvurulmuştur. AİHM bu kadının hastane
ve sağlık personelleri tarafından hayatta kalması için gerekli tedbirler alınmadığı için yaşam
hakkının ihlal edildiğine karar vermiştir. Başka bir davada ise (Asiye Genç/Türkiye) erken doğan bir
bebeğin tedavi için kabul edilmemesi sonucunda, zorunlu ve acil müdahalenin yapılmaması
nedeniyle hayatını kaybetmesi konusunda başvuru yapılmıştır. Burada da verilen karar yaşam
hakkının ihlal edildiği yönündedir.
6. Kürtaj
Annenin sağlık hakkı ile bebeğin yaşam hakkının çatışması söz konusu olabilmektedir.
10. Sonuç
Sağlık hakkı hayatımızın çok içerisinde olan bir sosyal hak türüdür. Yaşam hakkı, konut hakkı, çevre hakkı,
çalışma hakkı gibi birçok temel hak ve özgürlükle sıkı ilişkisi olması nedeniyle de çok önemli bir hak
olduğunu söyleyebilmekteyiz.
Bu hakkın, insanların en temel haklarından olan yaşam hakkının sağlanabilmesi, kişinin maddi ve manevi
varlığını, vücut bütünlüğünü koruyabilmesi için de oldukça önemli ve gerekli olduğunu
anlayabilmekteyiz.
Bu şekilde birçok temel hakla sıkı ilişkilerinden dolayı devlete ciddi bir sağlama yükümlülüğünün
düştüğünü anlamaktayız.
Bu hak kapsamında hala birçok tartışmanın olduğunu da gözlemlemekteyiz. Özellikle ticaretin ve
kapitalizmin sağlık sektörünün de içine girmesiyle büyük problemler ortaya çıkmaktadır. Aynı şekilde
içinde bulunduğumuz pandemi durumunda da bu hak ile ilgili birçok tartışma ortaya çıkmıştır.
11. Kaynakça
◦ BİR SOSYAL HAK OLARAK SAĞLIK HAKKI - İbrahim ŞAHBAZ
◦ TÜRK HUKUKUNDA BİR TEMEL HAK OLARAK SAĞLIK HAKKI-Dr. Özgür Temiz
◦ Türkiye’de Sağlık Reformlarının Sağlık Hakkı Açısından DeğerlendirilmesiYrd. Doç. Dr. Emre KOL,
Sosyal Güvenlik Dergisi, Ocak 2015, Cilt 15
◦ Hipokrat Yemini, Iğdır University Sosyal Bilimler Dergisi, İLYAS ALTUNER, No. 7, Nisan
◦ Ulusalüstü İnsan Hakları Hukukunda Sağlık Hakkı ve Etkinleştirilmesi- Doktora Tezi, İzzet Mert
ERTAN, İstanbul, 2012
◦ https://www.saglik.gov.tr
◦ http://www.saglikhakki.org/saglikhak-ic.htm
◦ http://www.saglikhakki.org/temelbilgi01.htm
