ZİHİNSEL PSİKOLOJİ PERSPEKTİFİNDEN İRRASYONALİTE: DAVRANIŞSAL HATA VE YANILGILAR

1. ZİHİNSEL PSİKOLOJİ
PERSPEKTİFİNDEN İRRASYONALİTE:
DAVRANIŞSAL HATA VE
YANILGILAR
PROF.DR. COŞKUN CAN AKTAN
Bu sunum aşağıdaki kaynaktan yararlanılarak hazırlanmıştır:
Coşkun Can Aktan, Davranışsal Politik İktisat, Ankara: Seçkin Yayınları
Sunumu Hazırlayan: Emre Kurtulmuşlu.

2. ZİHİN
Zihin ya da bilinç; düşüncenin, algılamanın, belleğin, duygunun,
isteğin ve düşlemenin bazı birleşimlerinde görünür olan bilincin
ve zekânın kolektif görünüşlerini kapsar. Zihin bilinç akışı olarak
tanımlanabilir. İnsan beyninin bilinçli süreçlerin tümünü içerir.
Ayrıca bu sözcük kesin içeriklerde hayvanların bilinçli veya
insanların bilinçaltı düşüncelerinin çalışmasını içermek için
kullanılır. "Zihin" mantığın düşünce süreçlerine özellikle değinmek
için sıklıkla kullanılır…

3. PSİKOLOJİ
Psikoloji, bireylerin zihin ve davranışlarının sistematik olarak inceleyen bilimdir.
Organizmaların hem doğrudan gözlenen davranışları, hem de
düşünme, zihinde canlandırma, hatırlama ve hayal etme gibi doğrudan
gözlenemeyen karmaşık zihinsel süreçleri psikolojinin inceleme alanına girer.[1] Bir
yandan algı, dikkat, duygu, motivasyon, zeka, kişilik gibi içsel süreçler; bir yandan
kişiler arası ilişki süreçleri (örneğin aşk, evlilikte uyum ve çatışma, anne ve çocuk
arasında bağlanma.. gibi), grup-içi (örneğin gruba uyma ve itaat etme) ve gruplar
arası ilişki süreçleri (örneğin gruplar arası önyargı ve ayrımcılık, kolektif eylem…
vb.) psikoloji biliminin çalıştığı konulardır. Psikoloji bilimi dâhilinde hem insanların,
hem hayvanların davranışları çalışılabilir. Tüm bu özellikleriyle psikoloji, hem fen ve
tıp bilimleri ile hem de sosyal bilimlerle yakından ilişkilidir.

4. ZİHİNSEL
PSİKOLOJİ
Zihinsel psikoloji nin
konusunu oluşturan
“zihinsel kısayollar”
(heuristics) ve
“zihinsel hata ve
yanlışları” (cognitive
bias) detaylı olarak
ele almadan önce şu
sorunun bir özet
cevabını vermeye
çalışalım:
İnsanlar
niçin
irrasyonel
davranışlar
da
bulunurlar
???

5. Akıllı diye düşündüğümüz
insanlar niçin duruma ve
zamana göre akıl-dışı ve mantık-
dışı davranışlar sergilerler. Bu
sorunun genel olarak birkaç
cevabı olabilir.
Enformasyon işlemcisi beyne ulaşan bilgileri
işlerken düşünme hataları yapabilir.
•
Beyne ulaşan bilgiler doğru, açık ve anlaşılır
olsa bile birey bu bilgileri beyinde işleme tabi
tutarken ciddi mantıksal hatalar yapabilir

6. İçerik ile ilgili sorunlar dolayısıyla birey yanlış
düşünmeye, yanlış davranmaya ve yanlış seçime
yönlendirilmiş olabilir.
Bu ikinci durumda sorun “enformasyon
işlemcisi”nde değil, “enformasyon”un
kendisindedir
Eksik enformasyon, yanlı enformasyon, taraflı
enformasyon vs. beynin düşünme fonksiyonlarını
bulandırır ve sonuçta optimal karar ve seçim ortaya
çıkmaz.

7. Üçüncü olarak
“duygusal
dalgalanmalar”
sebebiyle birey doğru
ve tutarlı davranışlar
sergilemeyebilir.
İçinde bulunulan
psikolojik ortam,
baskılar, depresyon,
stres, üzüntü, endişe
gibi durumlar
bireyleri sağlıklı
düşünmekten
alıkoyar

8. Daha önce de şekiller üzerinde izah ettiğimiz üzere
zihinsel süreçlere bir bütün olarak bakacak olursak
önce zihne bilgiler ulaşır, zihin bunları alır, işler,
algılar, geçmiş bilgi ve olaylar ile değerlendirir,
karşılaştırma yapar, hatırlar , yargılar ve bu
işlemlerden sonra karar ve tercih oluşur
Birey bu zihinsel süreçlerle
karşılaştığında “aktif
bilinç”, durumunda
olabileceği gibi” pasif
bilinç” durumunda olabilir.

9. Aşırı bilgi
(enformasyo
n) ve
duygusal
dalgalanmala
r altında
beyin bilinç
fonksiyonund
an kısmen
uzaklaşarak
“bilinçsiz” (
unconscious)
duruma
yönelebilir.
İşte bu eksik
bilinç
durumlarında
beyin, karar
vermekte
zorlanır ve bu
aşamada bazı
zihinsel
kestirme
yollarından ya
da zihnin bir
tarafında
oluşmuş
kalıntılardan
yararlanarak
karar vermeye
çalışır.
İşte bunlara
zihinsel
psikoloji
alanında
“zihinsel
kısayollar”
(heuristics) adı
verilir. Bu kısa
yollar, sorun
çözme
açısından sürat
sağlayabilir,
ancak ulaşılan
sonucun doğru
olacağını
garanti etmez.
Belirsizlik
durumlarında
ya da sorun
çözmede
hemen karar
vermemizi
sağlarlar.

10. İnsanların beyne ulaşan
bilgileri değerlendirme
aşamasında doğru karar
almalarını engelleyen
sistematik düşünce hataları
ise zihinsel psikoloji
alanında “zihinsel hata ve
yanlışlar” olarak
adlandırılır.

11. Bir başka ifadeyle,
“zihinsel hata ve
yanlışlar” ; insan
beyninin zihne ulaşan
enformasyonları
değerlendirmede
yanlış çıkarımlar
yapmasına neden olan
akıl ve mantık dışı
psikolojik eğilimlere
verilen isimdir.

12. Zihinsel hata
kelimesi ile
anomoli”
kelimeleri eş
anlamlı
kullanılmaktad
ır.
Bireylerin beyne
ulaşan bilgileri
algılama, yaşadığı
olaylara yüklediği
anlamlar, yorumlar vs.
bireylerin duygusal ve
davranışsal tepkilerini
belirler
. Zihinsel hata ve yanlışlar tesadüfi ve nadiren
olmayan tam aksine rutin düşünce, davranış,
karar ve tercih hatalarıdır ve bu yüzden
sistematiktir.

13. DAVRANIŞSAL
HATA VE YANILGILARA
MUHTELİF ÖRNEKLER

14. HİPERBOLİK
İNDİRGEME
İNSANLAR ÖNLERİNE BİR ÖDÜL SEÇENEĞİ
SUNULDUĞUNDA CARİ ZAMANDA SUNULAN
ÖDÜL DAHA DÜŞÜK DEĞERDE OLSA BİLE
GERÇEK ZAMANDA SUNULACAKÖDÜLE BUNU
TERCİH EDERLER.
PSİKOLOJİ DE BU KONUNUN
GEOMETİK YORUMU HİPERBOLİK BİR
EĞRİ OLUŞTURULDUĞUNDAN BU
ZİHİNSEL SAPMA ^^ HİPERBOLİK
İNDİRGEME^^ OLARAK ADLANDIRILIR…

15. KENDİ SEÇİMİNİ
DESTEKLEME
İNSANLAR KENDİ
YAPTIKLARI KARAR
VE SEÇİMLERİNİN
BAŞKALARININ
SEÇİMLERİNDEN
DAHA İYİ
OLDUĞUNU
DÜŞÜNÜRLER..
BİR KERE BİR SEÇİM
YAPILDIKTAN SONRA İNSAN
YAPTIĞI SEÇİMİN
DOĞRULUĞUNU VEYA
YALNIŞLIĞINI
SORGULAMADAN YAPTIĞI
SEÇİME OLUMLU ANLAMLAR
YÜKLER VE SEÇİMİNİ
DESTEKLER

16. GERİBAKIŞ
YANILGISI
İNSANLAR GERÇEKLEŞEN BİR OLAY
SONUNDA SONUCU ÖNCEDEN
BİLDİKLERİNE DAİR KANAATLERİNİ DİLE
GETİRECEK VE ^^ ASLINDA BİLİYORDUM^^
ŞEKLİNDE BİR TEPKİ GÖSTEREREK BİR
TARAFTEN PİŞMANLIKLARINI
HAFİFLETİRLER , DİĞER TARAFTAN KARŞI
TARAFA BİLGELİKLERİNİ İSPAT ETMEYE
ÇALIŞIRLAR…

17. ABARTMA, BÜYÜTME
,KÜÇÜLTME
İNSANLAR BAZEN KİŞİLERİ
VE OLAYLARI AŞIRI BİÇİMDE
ABARTMA , BÜYÜTME ,
FELAKET SENARYOLARINA
DÖNÜŞTÜRME YA DA TAM
TERSİNİ YAPMA EĞİLİMİNDE
OLABİLİRLER…

18. KENDİSİ İLE
BAŞKASINI
KARŞILAŞTIRMADA
TUTARSIZLIK
İNSANLAR EKSERİYETLE
KENDİLERİNİN İYİ YANLARINI VE
OLUMLU DAVRANIŞLARINI ÖN
PLANA ÇIKARMA HATALARINI VE
KUSURLARINI GİZLEME
EĞİLİMİNDE İKEN BAŞKALARI İÇİM
TAM TERSİNİ YAPARLAR…

19. AŞIRI GÜVEN
İNSANLAR KENDİ
BİLGİ VE
BECERİLERİNİ
OLDUĞUNDAN
DAHA FAZLA
TATMİN
EDEBİLİRLER…

20. DUNNİNG-KRUGER
ETKİSİ
İNSANLAR KENDİ CEHALETİNİ
GÖRMEZDEN GELEREK BİLGİ
BECERİ VE YETENEKLERİNİ
ABARTILI OLARAK
DEĞERLENDİREBİLİRLER VE BİLGİLİ
KİŞİLERE GÖRE DAHA CESUR
DAVRANIŞLAR SERGİLEYEBİLİRLER…

21. ZİHİNSEL
UYUMSUZLUK
İNSANLAR KENDİ DAVRANIŞLARINI VE
TUTUMLARINI GENEL OLARAK DOĞRU
KABUL EDİLEN BİLGİ İLE UYUMSUZLUK
ÇELİŞKİ GÖSTERDİĞİ DURUMLARDA BUNDAN
RAHATSIZLIK DUYARLAR VE YAPTIKLARI
HATA VE YANLIŞLA HAKLILIK KAZANDIRMAYA
ÇALIŞIRLAR. BİR ÇOK İRROSYANEL GEREKÇE
SIRALAYARAK HATA VE DAVRANIŞLARINA
ADETA KILIF BULARAK DOĞRU OLDUĞUNU
KONNUSUNDA KARŞI TARAFI İKNA ETMEYE
ÇALIŞIRLAR…