1.
Boeren in oorlogstijd
Landbouw en voeding tijdens WOI
Plattelandsacademie Landelijke Gilden, Roeselare, 2 december 2015
Brecht Demasure
Centrum Agrarische Geschiedenis

2.
Inhoudsopgave
• 1. Context
• 2. Onder controle
• 3. Uitbuiting van de landbouw
• 4. Boeren uit noodzaak
• 5. Paradox van de landbouw
• 6. Landbouwherstel (van de verwoeste gewesten)
• 7. Invloed van WOI op naoorlogse maatschappij
• 8. Meer weten?

3.
1. Context

4.
1. Context
 België uniek geval
 Dicht bevolkt, verstedelijkt, geïndustrialiseerd
 Import van basisvoedsel en landbouwgrondstoffen
 Sector was niet voorbereid op WOI
 1914-1918: bezet België, uitgezonderd Westhoek
 Dagelijks leven ernstig verstoord
 Vrij verkeer van personen en goederen verboden
 Graad van bezetting verschilde naargelang dorp
 Potentieel dreigend voedseltekort
 Belgische economie inschakelen in oorlog

5.
Duitse soldaten voor het ministerie van Landbouw tijdens de Eerste Wereldoorlog
Collectie CAG – België Feest.

6.
2. Onder controle
 Landbouwproductie en verdeling georganiseerd
door Duitse bezetter en privéorganisaties
 Nationaal Hulp- en Voedingscomité (NHVC)
 Internationale bemiddeling: Commission for Relief (CRB)
 Verdeling voedsel; aankoop bij CRB, bezetter, boeren
 Volkskeuken, “Amerikaanse winkel”, soepbedeling
 Landbouwsectie
• Raadgevingen en subsidies
• Import van veevoeder
 Fraude: hoeveelheid, prijzen, kwaliteit, verdeling…

7.
G. Rency, La Belgique et la guerre. Tome I. La vie matérielle durant la guerre mondiale, Brussel, 1920, p.122.

8.
Fonds Keym, Stadsarchief Brussel.

9.
Fonds Keym, Stadsarchief
Brussel, 144-50

10.
3. Uitbuiting van de landbouw
 Tweede Conventie van Den Haag (1907)
 Opvordering van landbouwproducten
 Vergoedingen contant of via ontvangstbewijs
 Oprichting van ‘Zentralen’ (1915)
 Suiker, bier, boter, haver, groenten, aardappelen…
 GB dreigde steun aan NHVC op te zeggen
 Conventie 1916 tussen CRB, GB en Gen-Gouv
 Opeisingen binnenlandse productie verboden voor bezetter
 Ingevoerde producten voor NHVC niet opeisen
 Maar in de praktijk…

11.
G. Rency, La Belgique et la guerre. Tome I. La vie matérielle durant la guerre mondiale, Brussel, 1920, p.91.

12.
3.1. Opeisingen
 Vee en vooral paarden als twistpunt
 Duitse reglementering
 Slachtverboden, dekkingen alleen met toestemming (1915)
 Alle handel in vee en vlees verboden (1918)
 Paarden: vertegenwoordigden kapitaal
 Prijsdieren voor Duitse kwekerijen
 Bewerken van het land werd bemoeilijkt
 Schattingen lopen uiteen
 560.000 runderen, 250.000 varkens, 35.000 schapen en
geiten, 92.000 paarden en 1.690.000 stuks pluimvee
 Dubbel zoveel?

13.
Opeisingen van rundvee (1914).
Collectie KLM-MRA, B-1-118-49-A.

14.
3.2. Nood aan veevoeder en
meststoffen
 Import veevoeder, zaaigoed en (kunst)meststoffen
daalde
 Areaal voedergewassen omgezet in graanbouw
 Maïs, suikerbieten en aardappelen voor menselijke
consumptie
 Duitse opeisingen + opleggen van voederquota
 Rantsoenering kg haver per dag per paard
 Alternatieven voor afname dierlijke mest
 Kadavers, afval, riet, menselijke mest…
 “Boeren zoals grootvader het deed”

15.
Provinciale Bibliotheek Tolhuis Brugge, Affichecollectie, 03215

16.
3.3. Regionale diversiteit
 Strikte overheidsregulering in het Gen-Gouv
 Statistieken - strenge sancties (boete, opsluiting)
 Controle op landbouwkennis
 Chaos in het Etappengebied
 Conventie 1916 inzake niet-opeising ingevoerde
producten gold er sowieso niet
 Verkeer goederen en personen strikter gecontroleerd
 Onbezet België
 Kleine oppervlakte, veel mensen, onderwaterzetting
 Dualiteit t.o.v. geallieerde soldaten

17.
De Landbouwer, april 1915.
Algemeen Rijksachief, Fonds
Commission d’Archives de Guerre,
nr. 9.

18.
G. Rency, La Belgique et la guerre. Tome I. La vie matérielle durant la guerre mondiale, Brussel, 1920, p. 92.

19.
Stadsarchief Brussel, F-2997

20.
4. Boeren uit noodzaak
 Amateur-tuinders en hobbyboeren
 Voorzien in eigen levensonderhoud (arbeiders)
 Werk van den Akker (1896) aangestuurd door LS
 Omzetten weiden en braakliggende terreinen,
maar ook parken en graskanten in tuinbouwgrond
 Mestproblematiek (cf. professionelen)
 Was succesvol tot einde oorlog
 1914: 16.000 families met 800 ha
 1918: 180.000 families met 3000 ha

21.
Stadsarchief Brugge, F0_B_1141, 1916.

22.
Stadsarchief Kortrijk, MSAK 1170, affiche PBC Kortrijk.

23.
5. Paradox van de landbouw
 Opeisingen, grondstoftekorten, geen vernieuwingen
  toename gemeenschappelijk kapitaal
 Saldo spaar- en leenkassen van Middenkredietkas
groeit exponentieel
 33,8 miljoen in 1914  190,4 miljoen in 1918
 Hoge landbouwprijzen, sterke inflatie, minder investeringen
 Arme landbouw, rijke boeren
• “plus l’agriculture tombait en décadence, plus le cultivateur
s’enrichissait” (A. Henry, 1920)
• “… it was impossible to lose money at farming just then” (n.n.)

24.
Uilenspiegel, 28 juli 1918 (AMSAB, Gent)

25.
5. Paradox van de landbouw
 Woekerpraktijken landbouwers
 Idem door bakkers, slagers, handelaars…
 Stad versus platteland
 Aanvallen door pers, spotprenten en –publicaties
 LS en BB: verdedigen, nuanceren en vermanen
 Honger als sociaal probleem
 Hongeroptochten, voedselrellen, brandstichting
 Fysieke agressie en aanvallen op boerderijen (!?)
 Diefstallen, moeskopperij, stroperij

26.
Collectie In Flanders Fields Museum, 1371: Les pommes de terre.

27.
Fonds Keym, Stadsarchief Brussel, 065-06

28.
Collectie Luc Vandeweyer. (KLM-MRA)

29.
Erfgoedbank Westhoek Verbeeldt, Privécollectie.

30.
6. Landbouwherstel
 Schade aan landbouw was enorm
 Totaal: meer dan 1 miljard BEF schade!
 Dienst voor de herinrichting van de landbouw (1919)
 Vernietigen aanwezige oorlogsmateriaal
 Subsidies en wedstrijden voor herinrichting
 Herstel van de veestapel?
 Aankoop en import buitenlands vee: Britse en Canadese
legerpaarden en Nederlandse runderen
 Plan Leopold Frateur: veeverbetering en herstel
 Kwalijke invloed van ziekten

31.
Provincie 1913 1919 Afname in %
Antwerpen 160 123 -23,1
Brabant 226 199 -11,9
West-Vlaanderen 278 86 -69,1
Oost-Vlaanderen 308 147 -52,3
Henegouwen 249 169 -32,1
Luik 187 177 -5,3
Limburg 138 130 -5,8
Luxemburg 153 140 -8,5
Namen 145 110 -24,1
BELGIË 1.849 1.285 -30,5
Rundveebestand per
provincie in duizendtallen
(1913-1919)
Bron: A. Sevenster, De
Rundveefokkerij in België,
Leuven-Gent, 1924, p. 33.
Baudhuin (1944) Blomme (1992)
1913 1919
Afname
(%)
1913 1919
Afname
(%)
Rundvee 1.849.000 1.286.000 -30,4 1.949.546 1.240.985 -36,3
Varkens 1.412.000 770.000 -45,5 1.534.658 365.784 -76,2
Paarden 267.160 161.619 -39,5 278.088 168.496 -39,4
Totaal 3.528.160 2.217.619 -37,1 3.762.292 1.775.265 -52,8

32.
Jaar
Paarden Rundvee Varkens
Aantal Index Aantal Index Aantal Index
1913 278.088 100 1.949.546 100 1.534.658 100
1919 168.496 61 1.333.767 68 365.784 24
1920 217.878 78 1.551.147 80 664.207 43
1921 244.057 88 1.583.109 81 983.490 64
1922 254.231 91 1.586.754 81 823.795 54
1923 267.369 96 1.697.383 87 896.786 58
1924 279.307 100 1.770.803 91 1.153.667 75
1925 285.999 103 1.859.121 95 1.093.035 71
1926 286.619 103 1.918.202 98 1.176.825 77
Herstel van de Belgische veestapel (1913-1926)
Bron: Blomme, De economische ontwikkeling van de Belgische landbouw, B28-B29.

33.
6. Landbouwherstel (van de
verwoeste gewesten)
 Totale verwoesting: 70.000 tot 125.000 ha
 Fysieke herstel van de gronden grootste kost
 Infrastructuur en waterhuishouding volledig weg
 Was herstel landbouwgronden mogelijk en nodig?
  dynamiek van de bevolking
 ‘monsterachtig machien’ voor landbouwherstel?
 Moeilijke start onder verschillende ministeries
 Dienst voor landbouwherstel – Dienst Verwoeste Gewesten
 “Landbouwherstellingscontracten”
 Levering van materiaal, zaad, voeder, diensten

34.
Collectie Stadsarchief Brugge afdeling Boereboom

35.
6. Landbouwherstel (van de
verwoeste gewesten)
 Belgische Boerenbond: Dienst voor herstel
 Inlichtingenbureau
 Bemiddelen van voorschotten voor oorlogsschade
 Grondverbeteringswerken via Heidemaatschappij
 Aankoop vee, (kunst)mest, voeder, machines…
 Wederopbouw en bouwdienst
 Alle boerengilden in België werden aangesproken
om materiaal en goederen te doneren
 Wederopbouwboerderijen: de verfraaiing van het
platteland: modernisering vs traditie

36.
M. Gilot, Onze werking in verwoest Vlaanderen, Roeselare, 1921, s.p.

37.
7. Invloed WOI op naoorlogse
maatschappij en landbouw
 Eenheidsregering pakt problemen (deels) aan
 Algemeen enkelvoudig stemrecht (1919), indexkoppeling
lonen (1919), werkloosheidsfonds (1920), 8u-dag (1921)
 Evolutie geleide en gestuurde landbouweconomie
 Begrensde landbouwproductie en instellen maximumprijzen
 Onderzoek, onderwijs en voorlichting
 Minder weerstand vanuit de landbouwsector
 KB 16/08/1919: Dienst voor Veeteelt en keurkwekerijen
 Investeringen in commerciële meststoffen,
veevoeders en bestrijdingsmiddelen

38.
Amerikaanse tractor aan het werk op een veld in Wallonië (1922)
Beeldbank HetVirtueleLand, Collection Archives de la Wallonie.

39.
8. Meer weten?

40.
8. Meer weten?
 De Lannoy, C., L’alimentation de la Belgique par le comité national, novembre
1914 à novembre 1918, Brussel, 1922.
 Demasure, B., Boter bij de vis. Landbouw en voeding tijdens de Eerste
Wereldoorlog, Leuven, 2014.
 De Schaepdrijver, S., De Groote Oorlog. Het koninkrijk België tijdens de Eerste
Wereldoorlog, Antwerpen, 1997.
 Henry, A., L’agriculture belge et la guerre (La renaissance économique de la
Belgique, 8), Brussel, 1918.
 Rapport spécial sur le fonctionnement et les opérations de la section agricole
du comité national de secours & d’alimentation. 1914-1918, Brussel, 1920.
 Sebrechts, J., Geschiedenis van den landbouw in België vóór, tijdens en na den
oorlog, s.l., 1923.
 Van Molle, L., Ieder voor allen. De Belgische Boerenbond 1890-1990, Leuven,
1990.

41.
www.HetVirtueleLand.be