स्रोतस्
Dr. Chandu B K
( BAMS )
Dept of Kriya shareera

स्रोतस्
Introduction to Srotas
• Every stable tissue is composed of numerous minute living
cells which forms organ and other complicated structure
• For each tissues or cells it is needed to provide nutrition
• They need particular passage or spaces to provide
nutrition to the particular cells or organs

स्रोतस् लक्षण

Synonyms.

• स्रोत ांसस - Channels.
• ससर - Veins
• धमसि - Artery
• रस यन्यः - Lymphatic drainage
• रसव सिसि - Capillaries
• ि सि - Pathways
• पन्थ िः - Passages
• म र् ा - Pathways
• सांवृत - Narrow channels
• असांवृत - Broad channels
• शररर सिद्र - Body orifices, opening , cavities
• स्थ ि - Site or locus
• आशय - Repositories

• धमसि - The structure which we can pulsate
compared to arteries
• स्रोतस् - All the channels of the body all organ
systems
• ससरः - Carrying substance ( compared to veins)

Commentary on Srotas
Gangadhara
• The pathways through which Rasa, rakta etc tissues
are transported or the pathways through which the
tissues flow are called Srotas
Chakrapani
• The channels which transport the Poshaka dhatus (the
part of the rasa etc tissues which flow to provide
nutrition to the successive tissues) are called Srotas.
• ख सि स्रोत ांसस ( दल्, सु, श 9/10)
• The structure having cavity or space are called as
srotas

Types of Srotas
स्रोतस् ( 2 types )
ब ह्य स्रोतस् अभ्यतांर स्रोतस्

ब ह्य स्रोतस्

• स्रोत ांसस ि ससक
े कणे िेत्रे प यु आस्य
मेििम्।
स्तिौ रक्तपथश्चेसत ि ररण मसधक
ां त्रयम्
।।

In female's
Three extra
openings
2स्थि
1 योसि

अभ्यतांर स्रोतस्
•These are the srotas
constituted insides
the body only or
may connected to
outside through
ब ह्य स्रोतस्

• According to चरक - 13 types
प्राणेदकान्नरसरुधिरमाांसमेदोस्थिमज्जशुक्रमूत्रोपुरुषर
स्वेदवहाधिश्चेधत अभ्यन्तर स्रोतासाां ।
(च, धव , 5/5 )
• According to सुश्रृता - 11 types
अतः ऊर्ध्व स्रोतसाां मूलधवद्धलक्षणमुपुरदेक्ष्मायः
ताधि तु प्राणान्नोदकरसरक्तमाांसमेदोमूत्रपुरुषर
शुक्रातवववहाधिश्चेधत ।
(सु , शा, 9/12 )

Cause
क्षय त् सांध रण त् रौक्ष्य त् व्य य म त् क्षुसधतस्य च ।
प्र ण व सिसि दुष्यन्ति स्रोत ांसस अन्येश्च द रूणः ।।
( च,सव,5/10)
क्षय - Depletion of tissues
सांध रण त - Holding natural urges
रौक्ष - Intake big dry food
व्य य म - Excessive exercise
अन्येश्च द रूण - Excessive activity beyond
capacity

Signs and symptoms
• असतसृष्टां असतबद्धां क
ु सपतां अल्प ल्पां असिक्ष्णां व स
शब्द शूलां उच्छवसि दृष्ट प्र ण वि न्य स्रोत ांसस
प्रदुष्ट सिसत सवध्यत् ।
( च, सव , 5/8 )
असतसृष्ट - Long breathing
असतबद्ध - Short breathing
क
ु सपत - Difficult breathing
अल्प ल्पां - frequent and interrupted breathing
असिक्ष्णां - Highly disturbed breathing
शब्द - Abnormal sounds
शूलां - Painful breathing

• तत्र सवद्धस्य क्रोदि सविमि मोिि भ्रमण वेपि सि
मरणां व
िवसत ।
( सु ,श ,9/12 )
क्रोदि - Anger
सविमि - Bending of body
मोिि - Perplexing
भ्रमण - Illusion, Giddiness
वेपि सि - Tremors

Cause
• औष्ण्य त् आम त् िय त् प ि त् असतशुष्क अन्नसेवि त् ।
अम्बुव सिसि दुष्यन्ति तृष्णय श्च असतसपिि त् ।।
( च,सव ,5/11)
औष्ण्य त् - Hotfoods consumption
आम त् - Undigested foods
िय त् - fear
प ि त् - alcohol consumption
असतशुष्क अन्नसेवि त् -dry foods
तृष्णअसतसपिि - Thirst

Signs and symptoms
• सिह्व त लु ओष्ट कण्ट क्लोमशोषां सपप सां च सतप्रवृद्ध ां
दृष्ट्व उदकव िन्यस्य स्रोत ांसस प्रदुष्ट सिसत सवध्य त् ।
(च,सव , 5/8)
सिह्व - Tounge
त लु - Pallate
ओष्ट - lips
कण्ट - Throat
क्लोम - Dryness of spleen
सपप सां - Thirst

Cause
• असतम त्रस्य च अक ले च असितस्य च िोिि त् ।
अन्नव सिसि दुष्यन्ति वर्ुण्न्न्य त् प वकस्य च ।।
( च, सव , 5/12)
असतम त्रस्य - Heavy food intake
अक ले - Incorrect timings of taking food
असितस्य - Unwholesome food
वर्ुण्न्न्य त् प वकस्य - Digestive fire
आम

Signs and symptoms
• अिन्न सिलषां आरोचक असवप कौ िसदिं च दृष्ट्व
अन्नवि न्यस्य स्रोत ांसस प्रदुष्ट िीसत सवद्य त्|
(च, सव 5/8 )
अिन्न सिलषां - Aversion towards food
आरोचक - Tastelessness
असवप क - Indigestion
िदी - Vomiting

Signs and symptoms
• तत्र सवद्धस्य ध्म िां शूलोऽन्नद्वेषश्छसदाः सपप स ऽऽन्ध्यां
मरणां च ।
( सु , श , 9/12 )
अध्म ि - Flatulence
शुल - Abdominal and colic pain
ऽन्नद्वेष - Aversion of food
अन्ध्य - Blindness

Cause
• र्ुरुशीतमसतसिग्धमसतम त्रां समश्नत म्|
रसव िीसि दुष्यन्ति सचन्त्य ि ां च सतसचिि त् ।।
( च,सव, 5/13 )
र्ुरू -Heavy food
शीत - Cold foods
असतसिग्ध- Excessive intake of oily foods
असतम त्रां- More eating
असतसचिि त् - Stress ,excessive thinking

Signs and symptoms
• अश्रद्ध च रुसचश्च स्यवरस्यमरसज्ञत |
हृल्ल सो र्ौरवां तन्द्र स ङ्गमदो ज्वरस्तमः
प ण्डुत्वां स्रोतस ां रोधः क्लब्यां स दः क
ृ श ङ्गत |
ि शोऽग्नेरयथ क लां वलयः पसलत सि च
रसप्रदोषि रोर् ,... (च, सु 28/10)

• Ashraddha – lack of interest in the food
• Aruchi – tastelessness
• Aasya vairasya – feeling of weird tastes in the mouth
• Arasagnata – failure to identify any taste
• Hrullasa – watering of mouth, excessive salivation, nausea
• Gourava – heaviness
• Tandra – drowsiness
• Angamarda – pain in body parts
• Jwara – fever
• Tama – feeling of darkness before the eyes
• Pandutva – anaemia
• Srotorodha – block in multiple channels of the body
• Klaibya – impotence
• Saada – fatigue, stoppage of working of organs and tissues
• Krushangataa – emaciation
• Nasho agnehe – destruction of agni, the metabolic fire

तत्र सवद्धस्य शोषः प्र णवि सवद्धवत् च मरणां तत्
सलङ्ग सि च ।
( सु , श ,9/12 )
शोषः -Emaciation
Symptoms of प्र णवि vitiation
सलङ्ग सि - Eye disorder

Cause

...वक्ष्यिे रक्तदोषि ः|
क
ु ष्ठवीसपासपिक रक्तसपत्तमसृग्दरः ॥
र्ुदमेढ्र स्यप कश्च प्लीि र्ुल्मोऽथ सवद्रसधः|
िीसलक क मल व्यङ्गः सपप्प्प्लवन्तस्तलक लक ः ॥
दद्रुश्चमादलां सित्रां प म कोठ स्रमण्डलम्|
रक्तप्रदोष ज्ज यिे,...
[ च सु 28 / 11,12, 13 ]
Symptoms and signs

• र्ुदप क – inflammation and suppuration of anal canal and anal
orifice
• मेद्र प क– inflammation and suppuration of penis
• आस्य प क – Ulceration of mouth and tongue, stomatitis,
• न्तप्लि – Enlargement of spleen
• र्ुल्म – abdominal tumours
• सवद्रसध – Abscess
• िीलीक - bluish eruptions
• क म ल – Jaundice
• व्यङ्गः सपप्प्प्लवन्तस्तलक लक ः – includes pigmentation and
melanin related problems like freckles, mole, melano-derma,
chloasma etc
• द द्रुि – Ringworm or tines
• चमादल – excoriation
• सित्रां– leukoderma
• प म – Scabies
• कोठ – skin eruptions
• अश्रमांिल – Reddish circular skin eruptions or patches

तत्र सवद्धस्य श्य व अङ्गत ज्व रो द ि प िुत शोसणत
आर्मिां रक्तिेत्रत च ।
[ सु श 9/12 ]
श्य व अङ्गत - Black or brown discolouration
ज्व र - Fever
द ि - Burning sensation
प िुत - Anaemia
शोसणत र्मि - Bleeding from ब ह्य स्रोतस्
रक्तिेत्रत - Reddish eye

Cause
• असिष्यन्दीसि िोज्य सि स्थूल सि च र्ुरूसण च|
म ांसव िीसि दुष्यन्ति िुक्त्व च स्वपत ां सदव ।।
[ च सव 5 / 15 ]
असिष्यन्दीसि - Effusion
िोज्य सि - More eating
स्थूल सि - fat
र्ुरूसण -Heavy body
िुक्त्व - Excessive movement or pain of muscle

Signs and symptoms
• ...शृणु म ांसप्रदोषि ि्
असधम ांस बुादां कीलां र्लश लूकशुन्तण्डक
े
पूसतम ांस लिीर्ण्डर्ण्डम लोपसिसह्वक ः
सवद्य न् ांस श्रय ि्,...
[ च , सु , 28/13 -14 ]

• आसदम ांस – Excessive growth of muscle tissue
• अिुाद – tumours
• कीलां - Tonsillitis
• र्ल श लूक– Adenoids
• र्ल शुसढ्ांक
े – elongated uvula
• पूसत म ांस– muscle necrosis
• र्लर्ांि– Goitre
• र्ांिम ल– cervical lymphadenitis
• उपसिसह्वक – Epiglottitis

•तत्र सवद्धस्य ियथुम िंसशोषः ससर ग्रन्थयो
मरणां च ।
[सु, श , 9/12 ]
ियतु - swelling , odema
म ांस शोष - wasting of muscles
ससर ग्रांसथ - clotting ot blood vessels

Cause
• अव्य य म सिव स्वप्न न्ेद्य ि ां च सतिक्षण त्|
मेदोव िीसि दुष्यन्ति व रुण्य श्च सतसेवि त्||
[ च सव 5 /16 ]
अव्यय म त् - Lack of excersise
सदवस्वप्न - sleeping in day time
मेद्य ि च असतिक्षणत् - Eating more
व रुसण - Excessive consumption of alcohol

Signs and symptoms
• ... मेदःसांश्रयाांस्तु प्रचक्ष्महे|
धिस्िताधि प्रमेहाणाां पुरूववरूपुराधण याधि च
( च सू 28 / 15 ]
धिस्िताधि - अष्टधिांधदता पुरुरु , The vitiation of this
srotas will leads to manifestation of 8types of social
untit body frame
प्रमेहाणाां पुरूववरूपुराधण - urinary symptoms , Diabetics

• तत्र सवद्धस्य स्वेद र्मिां सिग्ध ङ्गत त लुशोषः
स्थूलशोफत सपप स च ।
स्वेद र्मिां - Excessive sweating
सिग्ध ङ्गत - oily appearance of body
त लु शोष - Dryness of Pallate
स्थूल - obesity
शोफत - Oedema
सपप स - Thirst

Cause
• व्य य म दसतसङ्क्षोि दस््ि मसतसवघट्टि त्|
अन्तस्थव िीसि दुष्यन्ति व तल ि ां च सेवि त् ॥
[च सव 5 /17 ]
व्यय म - Excessive excersise
असतसङ्गक्षोि द - Excessive irritation
असतसवघटि - Repeated trauma
व तल िर - vata aggreate food
अस्थ ि -Heavy weights on bone

Signs and symptoms
अध्यास्तदन्तौ दांन्तस्थि मेदोशूलां च धववणवत
क
े शलोमिखश्मसृ दो श्च अस्थिप्रदो जा ।।
( च, सू ,28/16)
अध्यास्स्त - Extra growth of bone
अध्यदांत - Extra growth ot teeth
मेदशूल - Pain of bone tissues
धववणवत - discoloration of body
िख - Nail
श्मसृ - Mustache

Cause
• उत्पे ात - Being crushed
• अधतअधिष्यदात - kapha charecter
• अधिघातात् - Accident
• प्रधपुरडािात् - compress
• धवरुद्ध आहार - Unwholesome foods

Signs and symptoms
पवा रुक- Pain in Joints
तमो दशाि - Black circles infront of eyes
अरुष ां - seborrhoes
स्थुल मूल व पवा - Enlarged joints

Cause
• अक लयोसिर्मि सन्नग्रि दसतमथुि त्|
शुक्रव िीसि दुष्यन्ति शस्त्रक्ष र सग्नसिस्तथ ।।
. [ च , सव , 5/18 ]
अयोसिर्म - sex with women having abnormal vagina
सिग्रि - withhold रेतस् or natural urge
श स्त्र - Injuries by instrument or weapon to genital area
असतमथुि - Excessive sex
क्ष र - Application of bases to genital organ
असग्न - fire burns

Signs and symptoms
•...शुक्रस्य दोष त् क्लब्यमिषाणम्|
रोसर् व क्लीबमल्प युसवारूपां व
प्रि यते||
ि च स्य ि यते र्िाः पतसत प्रस्रवयसप|
शुक्र
ां सि दुष्टां स पयां सद रां ब धते िरम्||
[ च, सु , 28/18 -19 ]

• तत्र धवद्धस्य स्िबता धचरात् प्रसेको रक्तशुक्रता I
[ सु ,शा , 9 /12 ]
स्िबता - Impotence
धचरात् प्रसेका - Delayed ejaculation

Cause
• मुसत्रतीदक िक्ष्य न्तस्त्रसेवि त – Drinking water, taking food and
having sex in the presence of urge for urination (urine should
be voided before eating, drinking or having sex)
• मूत्र सिग्रि– habit of holding the urge of voiding urine as a
regular practice
• सक्षण– body getting emaciated or tissue depletion,
consumption
• असिक्षत – injury or damage to the passages carrying urine

Signs and Symptoms

• 2
व्य यम त - Excessive excersise
असतसांत प – exposure to heat
शीतोष्णक्रमसेव ि त non-judicious intake of cold and hot foods
and comforts, at a time
क्रोद – excessive anger
शोक – excessive grief
िय– excessive fear

Signs and symptoms
• अस्वेदि – Lack of sweating
• अधतस्वेदि– Excessive sweating
• पुरारुष्या – Roughness of the skin
• अधत स्लश्ण– Excessive smoothness of the skin
• पुरषरदा – Burning sensation
• लोम ह व – Horripilation

• सांध र ि त– Regular habit of withholding the urge for
defecation
• असत शि त– excessive eating
• असिणा– indigestion
• अध्य शित– repeated eating (eating before the food
taken before is digested)
• दुबाल असग्न– weak digestion
• क
ृ श – emaciated persons

Signs and symptoms

• क
ृ च्छे ट – difficulty in excreting stools
• अल्प ल्प– faeces getting expelled in small
quantities
• स शब्द – lot of sounds during defecation
• स शुल – painful excretion of faeces
• असतद्रव – liquid or loos stools
• असतग्रांसथ – solid, hard stools in the form of
pellets,
• असति हु– excess formation of faeces or
frequent excretion
• अिि – flatulent disorders
• दुर्ादां– foul smelling faeces
• ग्रसथग्रत - hard faeces in the intestines
(difficult to excrete)

Cause
• Arthava vitiation occurs due to pitta and
rakta vitation
Exposure to fire, sunlight
Consumption of oily , hot foods

Signs and symptoms
• तत्र सवद्ध य वन्ध्य त्वां मथुि ससिष्णुत्वम तावि शश्च |
[ सु श 9/12 ]
वन्ध्य त्वां - Infertility
मथुि ससिष्णुत - Dyspareunia
आताव ि श - Amenorrhoea

Conclusion
•Srotas are the channel responsible
for transfer of nutrition and also
responsible for the disease
production.

References
 Dr. Deepa S J SDMIAH class and slides
 Article by Dr Raghuram Y.S. MD (Ay)
 र ष्टर ीय ि रतीय आयुसवाज्ञ ि सांपद सांस्थ ि - e samhita
 A textbook of shareera Kriya by Dr. Subhash ranade
and others

Thank you