Nub hdr mon_2011 summary

1. ÕÓÐÀÀÍÃÓÉ
Õ¯ÍÈÉ ÕªÃÆËÈÉÍ ÈËÒÃÝË 2011
Òîãòâîðòîé õºãæèë áîëîí ýðõ òýãø áàéäëûã õ¿íèé
õºãæèëòýé õîñëóóëàõ íü: Á¿õ íèéòèéí ñàéí ñàéõàí èðýýä¿é
Íýãäñýí
¯íäýñòíèé
Áàéãóóëëàãûí
Õºãæëèéí
Õºòºëáºð
(ͯÁÕÕ)

2. Õ¯ÍÈÉ ÕªÃÆËÈÉÍ ÈËÒÃÝË 2011
Ýõ äýëõèéí èðýýä¿é õîé÷ ¿åèéíõíèé ýð¿¿ë ñàðóóë, àç æàðãàëòàé àìüäðàõ ýðõèéã õýðõýí
áàòàëãààæóóëàõ òàëààð ñàíàë áîäëîî ñîëèëöîæ íèéòýýðýý äàãàí ìºðäºõ íýãäìýë ñàíààíä
õ¿ðýõýýð 2012 îíû 6 äóãààð ñàðä óëñ îðíû òýðã¿¿í¿¿ä Ðèî Äå Æàíåéðî õîòíîî ÷óóëàõ ãýæ
áàéíà. Äýëõèéí óëñ îðíóóä нэг санаа нэгдмэл хүчээр õàìòàð÷ àæèëëàõ íü 21-ð çóóíû õºãæëèéí
õàìãèéí ÷óõàë õºø¿¿ðýã áèëýý. Äýëõèéí Õ¿íèé Õºãæëèéí ýýëæèò èëòãýë áîëîõ 2011 îíû ýíý
õýâëýë íü äýýð äóðüäñàí ÷óõàë ñýäâýýð óëñ îðíóóä ñàíàë áîäëîî ñîëèëöîí çºâøèëöºõ ÿâäëûã
óðàãøëóóëàí ýð÷èìæ¿¿ëýõýä æèíòýé õóâü íýìýð îðóóëàõ áîëíî.
Òóñ èëòãýëä òîãòâîðòîé õºãæèë íü øóäàðãà ¸ñ, íèéãìèéí ýðõ òýãø áàéäàë, ñàéí ñàéõàí
àìüäðàõ áîëîëöîîã á¿õ íèéòýä õ¿ðòýýõ çýðýã òýãø áàéäëûí ¿íäñýí àñóóäалтай ñàëøã¿é
õîëáîîòîé õýìýýõ ñàíààã òóñãàñàí áàéíà. Èëòãýëä òîãòâîðòîé õºãæëèéã öààø íü äýëãýð¿¿ëæ
òàéëáàðëàõäàà ýíý íü áàéãàëü îð÷íû àñóóäëààð õÿçãààðëàãäàõ îéëãîëò áóñ, õàðèí áèäíèé
õèéæ áóé àëõàì áîëãîí ºä㺺 äîëîîí òýðáóì áîëæ íýìýãäýýä áàéãàà äýëõèéí íèéò õ¿í àì,
óëàì ºñºí íýìýãäñýýð áàéõ èðýýä¿éí õ¿í àìä øóóä íºëºº ¿ç¿¿ëíý ãýäãèéã óõàìñàðëàñíû
¿íäñýí äýýð, àìüäðàõ, îðøèí òîãòíîõ õýâ ìàÿãàà õýðõýí ñîíãîõ àñóóäëûã õàìàðñàí ìàø
ºðãºí õ¿ðýýíèé îéëãîëò ãýæ äóðüäæýý.
Õýðýâ áèä ºíººãèéí áîëîí èðýýä¿é ¿åèéíõíèé õ¿íèé ýðõèéã íýìýãä¿¿ëýõýä çîðüæ áóé áîë
òîãòâîðòîé õºãæèë áîëîí ýðõ òýãø áàéäëûí õîîðîíäûí óÿëäààíû òàëààð çºâ îéëãîëòòîé
áîëîõ íü íýí ÷óõàë. Ñ¿¿ëèéí õýäýí àðâàí æèë äàðààëàí õ¿íèé õºãæèëä ãàéõàìøèãòàé äýâøèë
ãàð÷ áóéã äýëõèéí õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýë¿¿äýä òýìäýãëýæ áàéíà. Уëñ îðíóóä хүрээлэн
буй îð÷èí áîëîí ýðõ òýãø áàéäàëä àþóë ó÷ðóóëæ áóé ýðñäýëò õ¿÷èí ç¿éëсийг áóóðóóëàõàä
÷èãëýñýí çîðèìîã àëõàì õèéõã¿é áîë ýäãýýð àõèö äýâøëèéí ¿ð ä¿íã óäààí õàäãàëæ ÷àäàõã¿éд
хүрч байна. Тиймээс 2011 îíû äýëõèéí õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýë íü хүрээлэн буй îð÷íû
òîãòâîðòîé õºãæèë áîëîí ýðõ òýãø áàéäëûí õàðèëöàí ø¿òýëöýýíä ¿íäýñëýí, õºãæëèéí
÷èãëýëýý òîäîðõîéëîí õýðýãæ¿¿ëýõ çàìä ãàçàð÷ëàõ õºò÷èéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý ãýäýãò íàéäàæ
áàéíà.
ͯÁ-ûí Õºãæëèéí Хºòºëáºð õýðýãæèæ áóé äýëõèéí 176 óëñ îðîí, á¿ñ íóòàãò àìüäàð÷
áóé ядуу буурай олон õ¿í ÿäóóðàë ãà÷èãäëûí àñàð èõ äàðàìòàí äîð àìüäàð÷ áàéíà. Èéì óëñ
îðíóóäàä áàéãàëü îð÷íû äîðîéòëîîñ óëáààëàí ãàð÷ áóé äàðàìò óëàì á¿ð íýìýãäýæ áàéãàà ÷
ò¿¿íòýé òýìöýõ àðãà çàì õàðààõàí õîìñ áàéãàà òóë ÿäóó èðãýä íü áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîëä
èë¿¿ èõ ºðòºæ, õîð óðøãèéã íü àìññààð áàéíà. ßäóó áóóðàé îðîíä õ¿ì¿¿ñ ахуйн болон ариун
цэврийн шаардлага хангаагүй íºõöºëд àìüäàð÷ áàéãàà áºãººä áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîë,
íèéãìèéí òýãø áóñ áàéäàë öààøèä äààìæèðñààð áàéâàë ºìíºõ æèë¿¿äýä õ¿íèé õºãæ뺺ð
ãàðãàñàí àõèö äýâøëèéí õóðä ñààð÷, óðóóäàí äîðîéòîæ áîëçîøã¿é áàéãààã óðüä÷èëñàí òºëºâ
áàéäëûí ñóäàëãààíóóä àíõààðóóëæ áàéíà.
Ýðõìýäëèéíòýãøáóñáàéäàëньиймíºõöºëáàéäëûãуламдаамжруулжáàéíà.Øèíý÷èëñýí
ñóäàëãààãààð ¿íäýñíèé õýìæýýíä òîîöñîí öýâýð óñíû õàíãàìæ, ýð¿¿ë àõóéí ñòàíäàðò
íºõö뺺ð õàíãàãäñàí õ¿í àì, ãàçðûí äîðîéòîëä íýðâýãäñýí õ¿í àì, àãààðûí áîõèðäëоос
¿¿äýëòýé õ¿í àìûí ýíäýãäýë çýðýã ¿ç¿¿ëýëòýä ýðõ ìýäëèéí áîëîí жендэрийн òýãø áóñ áàéäàë
èõýýõýí íºëººòýé áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéãàà áºãººä ýíý íºëºº íü îðëîãûí òýãø áóñ áàéäàë
ã¿íçãèéðэхэд нөлөөлж áàéíà. Жендэрийн òýãø áóñ áàéäàë íü áàéãàëü îð÷ин äîðîéòоõ òóñàì
èõñýæ áàéãààãààñ ãàäíà çàñàãëàëûí á¿òýö, òîãòîëöîî íü èõýâ÷ëýí õºãæèæ áóé îðíóóä, õ¿í
àìûí эрсдэлд эмзэг õýñэã ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ áîëîìæèéã õÿçãààðëàæ áàéíà.
Ãýõäýý хөгжлийн òýãø áóñ áîëîí òîãòâîðгүй áàéäàëòàé òýìöýõ àðãà çàìóóä áèé. Малтмал
ò¿ëøíèé õýðýãëýýíä òóëãóóðëàñàí ºñºëò íü õ¿íèé õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàëûí äàãóó ñàéí
ñàéõàí àìüäðàëä õ¿ðãýõ óðüä÷èëñàí íºõöëèéã áèé áîëãîæ ÷àäàõã¿é. ͺõºí ñýðãýýãäýõ ýð÷èì
õ¿÷, öýâýð óñíû õàíãàìæ, ýð¿¿ë àõóéí íºõöºë, íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí òýãø áàéäëûã
õàíãàõàä ÷èãëýñýí õºðºí㺠îðóóëàëò õèéñíýýð òîãòâîðòîé õºãæèë áîëîí õ¿íèé õºãæëèéí
¿ç¿¿ëýëòèéí àëü àëèíûã íü íýìýãä¿¿ëæ ÷àäàõ þì. Ò¿¿í÷ëýí èðãýíèé íèéãýì, õýâëýë
ìýäýýëëèéí îðîëöîîã èäýâõæ¿¿ëýõ çàìààð àðä÷èëëûí ¿éë ÿâö áîëîîä ¿¿ðýã õàðèóöëàãûí
òîãòîëöîîã áîëîâñðîíãóé áîëãîæ ÷àäíà.
ªìíºõ ¿ã
ii

3. Õ¯ÍÈÉ ÕªÃÆËÈÉÍ ÈËÒÃÝË 2011
Энэ чиглэлд íèéãìèéí ýìçýã á¿ëã¿¿äèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàí äýìæèæ àæèëëàäàã îëîí
íèéòèéí áàéãóóëëàãóóäûí îðîëöîîã èäýâõæ¿¿ëýõ, ÿàì, àãåíòëàã áîëîí õºãæëèéí хамтын
ажиллагааны áàéãóóëëàãа хоорондын òºñºâ, ¿éë àæèëëàãààíû óÿëäààã ñàéæðóóëàõ àðãóóä
èõýýõýí ¿ð ä¿íòýé þì.
Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòóóäûã õýðýãæ¿¿ëæ äóóñах 2015 îíîîñ äýëõèéí óëñ îðíóóä
эрх òýãø çàð÷èìä ¿íäýñëýñýí òîãòâîðòîé õºãæèëä õ¿ðýõ çîðèëòûã òîäîðõîéëîí ìºðäºõ
õýðýãöýýòýé òóëãàðàõ íü çàéëøã¿é. Ðèî+20-èéí ¿çýë áàðèìòëàëûã äàãàí äýëõèéí óëñ
îðíóóä ýíý õýðýãöýýã àìæèëòòàé øèéäâýðëýí, èðýýä¿éä õýðõýí óðàãøëàí õºãæèõ òàëààð
íýãäñýí îéëãîëòîä õ¿ðýõ áîëîìæòîé þì. 2011 îíû Дýëõèéí Х¿íèé Хºãæëèéí Иëòãýëä
òîäîðõîéëñíîîð òýãø áàéäëûí àñóóäëûã óëñ îðíóóäûí áîäëîãî, õºòºëáºð¿¿äýä óÿëäóóëàí
òóñãàæ, õóóëü ýðõ ç¿é, áîäëîãûí òîãòîëöîîã øèíý÷ëýí áîëîâñðîíãóé áîëãîõîä àðä èðãýäèéã
òàòàí îðîëöóóëàõ çýðýã àðãыã àøèãëàí ìàø ñàéí ¿ð ä¿íä õ¿ð÷ ÷àäàõûã îëîí îðíû òóðøëàãà
íîòëîí õàðóóëæ áàéíà.
Áàéãàëü îð÷èí, íèéãìèéí õàìãààëàë çýðýã õºãæëèéí á¿õ àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä
øààðäàãäàõ õºðºí㺠ñàíõ¿¿ãèéí õýìæýý ºíººãèéí àëáàí ¸ñíû õºãæëèéí òóñëàëöààíû
ñàíõ¿¿æèëòýýñ õýä äàõèí èõ áàéõ ¸ñòîé юм. Òóõàéëáàë í¿¿ðñòºðºã÷ áàãà ÿëãàðóóëäàã ýð÷èì
õ¿÷íèé ýõ ¿¿ñâýðò çàðöóóëæ áóé çàðäàë íü õàìãèéí áàãà õýðýãëýýãýýð òîîöñîí õºðºíãèéí
åð人 1,6 õóâüòàé òýíöýæ, óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä äàñàí çîõèöîæ, ò¿¿íèéã сааруулàõàä
çàðöóóëæ áóé õºðºí㺠íü òîîöîîëîí áîäñîí íèéò õýðýãöýýíèé 11 õóâèéã ë õàíãàæ ÷àäàæ
áàéíà.
Óóð àìüñãàëûí àñóóäàëä èë¿¿òýé àíõààðàí õºðºí㺠òºñºâ ахиу òºëºâëºí çàðöóóëíà ãýäýãò
áèä èòãýæ áàéíà. Çàõ çýýëèéí ìåõàíèçì, õóâèéí õýâøëýýñ îðæ èðýõ ñàíõ¿¿æèëò ìàø ÷óõàë
¿¿ðýãòýé áºãººä òºðèéí ç¿ãýýñ òýäíèé ¿éë àæèëëàãààã òºñâèéí õºðºí㺠îðóóëàëò áîëîí áóñàä
õºø¿¿ðýã àðãà õýìæýýãýýð äýìæèæ àæèëëàõ íü ç¿éòýé. 2011 îíû Дýëõèéí Х¿íèé Хºãæëèéí
Иëòãýëä äóðüäñàí÷ëàí, õºðºí㺠ñàíõ¿¿ã õ¿ðýëöýõ¿éö õýìæýýíä øèéäýõèéí òóëä øèíýëýã
ñýòãýëãýýãýýð õàíäàõ ýðýë õàéãóóë õèéõ õýðýãòýé.
2011 îíû äýëõèéí Õ¿íèé Õºãæëèéí Èëòãýëä áàéãàëü îð÷íû òóëãàìäñàí àþóë ýðñäýëèéã
ýðõ òýãø çàð÷ìûí äàãóó áóóðóóëàõàä õºðºí㺠ñàíõ¿¿ãèéí øèíý ýõ ¿¿ñâýðèéã áèé áîëãîõîä
÷èãë¿¿ëýí õýëýëö¿¿ëýã ºðí¿¿ëýõ, òýãø áàéäàë áîëîí á¿õ îðîëöîã÷äûí äóó õîîëîéã
íýìýãä¿¿ëýõ, îðîëöîîã èäýâõæ¿¿ëýõèéí ÷óõëûã ñàíóóëñàí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ñàíõ¿¿ãèéí
óðñãàë íü òîãòâîðã¿é áîëîîä òýãø áóñ áàéäëûã ¿¿ñãýæ áóé õàìãèéí ãîë áºãººä òóëãàìäñàí
àñóóäàëä àíõààðëàà ÷èãë¿¿ëýí, ºíººãèéí îðøèí áóé íºõöºë áàéäëûã äîðäóóëàõã¿é áàéõàä
àíõààðâàë çîõèíî.
Áîëîìæ áîëîëöîîã á¿ãäýä òýãø õ¿ðòýýõ íü õ¿íèé õºãæëèéí ¿íäñýí çîðèëãî þì. Áèä
á¿õíèé ºíººäºð áîëîí èðýýä¿é õîé÷ ¿åä ýìçýã òýãø áóñ áàéäàëòàé áàéíãà òýìöýõ, óëìààð
áóóðóóëàõ õàìòûí ¿¿ðýã õàðèóöëàãà òóëãàð÷ áàéíà. Áèä èðýýä¿é õîé÷ ¿åäýý ºíºº ¿å áîë
èðýýä¿éíхээ äàéñàí áèø ãýäãèéã íîòëîí õàðóóëàõ õýðýãòýé. Ýíýõ¿¿ õ¿íèé õºãæëèéí илтгэл
íü ýíý á¿õíèéã õàðãàëçàí öààøäûí àðãà çàìàà òîäîðõîéëîõîä áèäýíä òóñлах болно.
ÕÅËÅÍ ÊËÀÐÊ
ͯÁ-ûí Õºãæëèéí Õºòºëáºðèéí Çàõèðàã÷
Ýíýõ¿¿ èëòãýëä ãàðñàí ä¿ãíýëò, çºâëºìæ íü ͯÁ-ûí Õºãæëèéí Õºòºëáºð áóþó Çàõèðëóóäûí Ǻâëºëèéí ¿çýë áîäëûã
øóóä òóñãààã¿é áºãººä èëòãýë òàéëàíãèéí ñóäàëãàà, áîëîâñðóóëàëò íü Õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýëèéí ãàçðûí äàðãà õàòàãòàé
Æåíè Êëóãìàíû óäèðäñàí àæëûí õýñýã áîëîí ÷àäâàðëàã çºâëºõ áàãèéí áèå äààñàí õàìòûí á¿òýýë áîëíî.
iii

4. Õ¯ÍÈÉ ÕªÃÆËÈÉÍ ÈËÒÃÝË 2011
ªìíºõ ¿ã
Òàëàðõàë
ÅЪÍÕÈÉ ÒÎÉÌ
Á¯ËÝà 1
ßàãààä òîãòâîðòîé õºãæèë, ýðõ òýãø áàéäëûã
õàíãàõàä àíõààðàõ íü ÷óõàë âý?
Õ¿íèé õºãæëèéã õÿçãààðëàæ áóé õ¿÷èí ç¿éë áèé þó?
Òîãòâîðòîé õºãæèë, ýðõ òýãø áàéäàë, õ¿íèé õºãæèë
Áèäíèé àíõààðàõ ãîë àñóóäàë
Á¯ËÝà 2
Õ¿íèé õºãæèë, òîãòâîðòîé áàéäàë áîëîí òýãø
áàéäëûí ¿ç¿¿ëýëòèéí õýâ çàãâàð áîëîí ÷èã õàíäëàãà
Àìæèëò áîëîí õýòèéí òºëºâ
Òîãòâîðòîé áàéäëûí àìæèëòàä ñààä ó÷ðóóëæ áóé õ¿÷èí ç¿éë
Õ¿íèé õºãæèë, òîãòâîðòîé áàéäàë áîëîí òýãø áàéäëûí ¿ç¿¿ëýëòýä
ãàð÷ áóé àìæèëò
Á¯ËÝà 3
Àñóóäëûã øèéäâýðëýõ – äýýðõ ¿ç¿¿ëýëòèéí
õàìààðëûí òóõàé îéëãîëò
ßäóóðëûí ñóäàëãààíóóä
Áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîë õ¿íèé õºãæëèéí çàðèì ¿ç¿¿ëýëòýä
ñºð㺺ð íºëººëºõ íü
Öàã àãààðûí ãýíýòèéí ¿çýãäëèéí ñºðºã íºëºº
Ýðõ ìýäëèéí òýãø áóñ áàéäàë áîëîí áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîë
Á¯ËÝà 4
Ýåðýã ¿ð ä¿íã¿¿ä- õ¿íèé õºãæèë, òîãòâîðòîé õºãæèë,
òýãø áàéäëûí öîãö ñòðàòåãè
Áàéãàëü îð÷íû äîðîéòëûã áóóðóóëæ, óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä
äàñàí çîõèöîõ íü
Áàéãàëü îð÷íû äîðîéòëîîñ ñýðãèéëýõ íü
Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ýðñäýëèéã ñààðóóëàõ
ÀÃÓÓËÃÀ
Á¯ËÝà 5
Áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ íü õºãæëèéí çàãâàðûã ýðãýí
íÿãòàëæ, ººð÷ëºëò õèéõ íü
Ñàíõ¿¿ãèéí õºðºí㺠îðóóëàëò, áîäëîãûí øèíý÷ëýëò
Îëîí óëñûí ò¿âøèíä øèíý÷ëýë õèéõ íü
Òýìäýãëýë
Ýõ ñóðâàëæ
ÑÒÀÒÈÑÒÈÊ ÕÀÂÑÐÀËÒÓÓÄ
Õýðýãëýã÷èéí ãàðûí àâëàãà
Äýëõèéí óëñ îðíóóäûí ÕÕÈ, ýçëýõ áàéð, 2011
Ñòàòèñòèê õ¿ñíýãò¿¿ä
1. Õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñ áîëîí ò¿¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿ä
2. Õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñ, ò¿¿íèé ÷èã õàíäëàãà, 1980-2011
3. Òýãø áóñ áàéäëûã íýìæ òóñãàñàí õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñ
4. Æåíäýðèéí òýãø áóñ áàéäëûí èíäåêñ
5. Îëîí õýìæ¿¿ðò ÿäóóðëûí èíäåêñ
6. Áàéãàëü îð÷íû òîãòâîðòîé áàéäàë
7. Áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîë õ¿íèé õºãæèëä íºëººëºõ íü
8. Ñàéí ñàéõàí áàéäàë áîëîí áàéãàëü îð÷íû îéëãîëò
9. Áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíä
10. Õ¿í àì ýäèéí çàñàã
Òýìäýãëýë
Áóñ íóòãóóä
Ñòàòèñòèêèéí íýð òîìú¸îíû òîäîðõîéëîëò
iv

5. ÕÓÐÀÀÍÃÓÉ 1
Åðºíõèé òîéì
2011 îíû Дýëõèéí Õ¿íèé Õºãæëèéí
Èëòãýëèéí ãîë ñýäýâ íü òîãòâîðòîé õºãæèë
áîëîí эрх òýãø áàéäëûí àñóóäàë þì. Îëîí
ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ õàðàõàä áàéãàëü îð÷íû
äîðîéòîë áîëîí õ¿íèé õºãæëèéí ¿ç¿¿ëýëò äýõ
òýãø áóñ áàéäàë нь õàðèëöàí õàìààðàëòàé
áàéíà. Хүрээлэн буй îð÷íû áîõèðäîë ýìçýã
ÿäóó èðãýäýä õ¿íäýýð òóñ÷ òýãø áóñ áàéäëûã
äààìæðóóëæ áàéõàä õ¿íèé õºãæëèéí ¿ç¿¿ëýëò
äýõ òýãø áóñ áàéäàë íü áàéãàëü îð÷íûã óëàì
äîðîéòóóëæ áàéíà.
Õ¿ì¿¿ñèéí ñîíãîëò õèéõ áîëîìæ
áîëîëöîîã ºðãºæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí õ¿íèé
õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàë íü áàéãàëèéí
áàÿëãèéã õàìòðàí àøèãëàæ, ¿ð øèìèéã
нь õ¿ðòýõ çàð÷èìä ñóóðèëäàã. Èéìä îðîí
íóòàã, óëñ ¿íäýñòýí áîëîí îëîí óëñ çýðýã
á¿õ ò¿âøèíä õ¿íèé õºãæëèéã äýìæèõ àëèâàà
¿éë ÿâöàä õ¿í àìûã ýðõ òýãø îðîëöóóëæ, äóó
õîîëîéã íü ñîíñîæ áàéõ ¸ñòîé.
Áèä áàéãàëü îð÷íû òîãòâîðòîé áàéäëûã
õàíãàõ õºãæëèéí ¿éë ÿâöûã õýðýãæ¿¿ëýõэд
ÿäóó èðãýäийн àìüäðàë àõóéãàà ñàéæðóóëàõ
õ¿ñýë ýðìýëçлýëèéã íü õàðãàëçàí ¿çýõ
õýðýãòýé. Ò¿¿í÷ëýí áèä àëèâàà óëñ îðîí
õàðèëöàí ø¿òýëöýý á¿õèé çàð÷èìä ¿íäýñëýí
òîãòâîðòîé õºãæèë áîëîí эрх òýãø áàéäëûã
äýìæèõ õºãæëèéí çàìíàëààð çàìíàõàä íü
äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ ¸ñòîé.
ßàãààä òîãòâîðòîé õºãæèë, ýðõ òýãø
áàéäëûã õàíãàõàä àíõààðàõ íü ÷óõàë âý?
Õ¿íèé õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàë íü öàã
õóãàöààнаас ¿ë õàмаараí ýõ äýëõèé îðøèí
òîãòíîõ, õºãæèí äýâæèõ ÿâöàä òóëãàìäàæ
áóé àñóóäëóóäòàé íÿãò óÿëäсан áàéäàã. 2010
îíû Äýëõèéí Õ¿íèé Õºãæëèéí Èëòãýëýýð
õ¿íèé õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàëûã çàðëàí
òóíõàãëàõäàà òýãø áàéäàë, ýðõ ìýäýë,
òîãòâîðòîé õºãæèë íü õ¿íèé ñîíãîëò õèéõ
áîëîëöîîã ºðãºæ¿¿ëäýã òàëààð îíöãîéëîí
òýìäýãëýæ, ¿¿íòýé õîëáîîòîé õ¿íèé
õºãæëèéí ÿìàð àñóóäëóóä óðãàí ãàð÷ èðäãèéã
òîäîðõîéëîâ.
Òîãòâîðòîé õºãæèë áà ýðõ òýãø
áàéäëûã õàìòàä íü àâ÷ ¿çýõ øàëòãààí
2011 îíû èëòãýëä áèä áàéãàëü îð÷íû
òîãòâîðòîé õºãæèë áîëîí òýãø áàéäëûí
õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîîã íÿãòëàí ñóäàëñàí
áèëýý. Áàéãàëü îð÷íû òîãòâîðòîé õºãæèë
áîëîí òýãø áàéäëûí àëü àëü íü øóäàðãà
õóâààðèëàëòûí çàð÷èìä ¿íäýñëýæ áàéäàã.
Òîãòâîðòîé õºãæèë ºíºº ¿åèéíõíèé
áîëîìæ áîëîëöîîã õàíãàõäàà èðýýä¿é
¿åèéí áîëîìæèéã çîëèîñëîõã¿é áàéõ ¿íäñýí
çàð÷èìä òóëãóóðëàæ áàéäàã òóë áèäýíä òóí
÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé îéëãîëò áèëýý. Òýãø
áóñ áàéäëûã үүсгэж áóé á¿õ ¿éë ÿâö øóäàðãà
áóñ áàéäàã áà ãàäíû àëèâàà õ¿÷èí ç¿éëñ íü
õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàë àõóéãàà ñàéæðóóëàõ
ñîíãîëòыã õÿçãààðëàõ ¸ñã¿é áèëýý. Íýí
ÿëàíãóÿà õ¿ì¿¿ñèéã õ¿éñ, àðüñ ºíãº, òºðñºí
ãàçàð íóòãààð íü ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàæ, òýãø
áóñ õàíäàæ áàéãàà íü òóéëûí øóäàðãà áóñ
ÿâäàë þì.
Àðàâ ãàðóé æèëèéí ºìíº Ñóäõèð Àíàíä
áîëîí Àìàðòüÿà Ñåí íàð òîãòâîðòîé õºãæèë
áîëîí эрх òýãø áàéäëûã ÿàãààä õàìòàä íü àâ÷
¿çýõ ¸ñòîé òóõàé èéíõ¿¿ òàéëáàðëàæýý. Òýä
“áèä эрх òýãø áàéäëûã çºâõºí îäîî, èðýýä¿é
¿å õîîðîíäûí ãýñýí õýìæ¿¿ðýýð ë àâ÷ ¿çýõ þì
áîë äýëõèéí íèéòëýã çàð÷ìààñ ãàæñàí ÿâäàë
áîëíî. Áèä үүнийг îäîî, èðýýä¿é ¿åèéíõýí
äîòîð íü áàñ àâ÷ ¿çýõ ¸ñòîé“ ãýæýý. ¯¿íòýé
àäèë ñàíààã Áðóнòëàíäûí êîìèññûí 1987 îíû
èëòãýë, 1972 îíû Ñòîêãîëüì áîëîí 2002 îíû
Йîõàííåñáóðãийн òóíõàãëàëä äýâø¿¿ëæýý.
Ãýõäýý ºíººäºð òîãòâîðòîé õºãæëèéí òóõàé
ÿðèõäàà эрх òýãø áàéäëûã îãîîð÷, ýíý
õî¸ð àñóóäëûã ÿìàð ÷ õîëáîîã¿é òóñàä íü
àâ÷ ¿çсэнээр ¿íäýñëýë ìóóòàé, áèå áèåíýý
¿ã¿éñãýñýí øèíæ ÷àíàðòàé болгож áàéíà.
¯íäñýí òîäîðõîéëîëòóóä
Õ¿íèé õºãæèë ãýäýã íü ýðõýìëýí çîðüæ
áóé ñàéí ñàéõàí àìüäðàëä õ¿ðýõèéí òóëä
õ¿íèé ñîíãîëò õèéõ ºðãºí áîëîìæ, ÷àäâàðûã
íýìýãä¿¿ëýõýä ÷èãëýäýã. Õ¿ний áîäèò
ýðõ ÷ºëººã íýìýãä¿¿ëæ, òýäíèé ÷àäâàðûã
äýýøë¿¿ëýõ íü òýäíèé ¿íäñýí õýðýãëýýã
õàíãàõààñ õàìààã¿é ºðãºí õ¿ðýýíèé îéëãîëò
þì. Ñàéí ñàéõàí àìüäðàëä ÷èãëýñýí îëîí
¿íýò ç¿éë, õýìæ¿¿ð áèé, òóõàéëáàë áèä
àìüäðàë àõóéä ìààíü õэð íºëººòýé ýñýõèéã ¿ë
õàðãàëçàí áèîëîãèéí олон янз байдал ýñõ¿ë
áàéãàëèéí ºí㺠¿çýìæèéã èõýýõýí ¿íýëýí
ýðõýìëýäýã áàéæ áîëîõ þì.
Ýìçýã ÿäóó õ¿ì¿¿ñ íü õ¿íèé õºãæëèéí
àíõààðëûí òºâä áàéõ ¸ñòîé. ªíººäºð áèäíèé
õèéæ áàéãàà áóðóó ¿éë àæèëëàãààíû õîð
õîõèðëûã àìñàõ èðýýä¿é õîé÷ ¿åèéíõýí ÷
õ¿íèé õºãæëèéí àíõààðëûí òºâä áàéõ ¸ñòîé.
Áèäíèé õèéæ áóé, ýñõ¿ë õèéõýýð òºëºâëºæ
áóé àëèâàà ¿éë àæèëëàãàà ÿëàíãóÿà ÿäóó
õ¿ì¿¿ñò õîð óðøèãòàé áàéâàë ÿìàð ¿ð
äàãàâàð áîäèòîéãîîð í¿¿ðëýæ áàéãàà, ýñõ¿ë
í¿¿ðëýæ áîëîõ àñóóäëûã õ¿íèé õºãæëèéí
¿çýë áàðèìòëàëûí õ¿ðýýíä òîäîðõîéëîõûã
õè÷ýýäýã.

6. Õ¯ÍÈÉ ÕªÃÆËÈÉÍ ÈËÒÃÝË 20112
Áàéãàëü îð÷íû òîãòâîðòîé õºãæëèéí
òàëààð ºðíºæ áóé õýëýëö¿¿ëýã íü õ¿íèé ãàðààð
á¿òñýí áàÿëàã íü áàéãàëèéí áàÿëãèéã îðëîæ
÷àäàõ ýñýõ, õ¿íèé îþóí óõààí, óð ÷àäâàð íü
áàéãàëü, áàéãàëèéí áàÿëãèéã íºõºí ñýðãýýæ,
ýðãýýä õýâýíä íü îðóóëæ ÷àäàõ ýñýõ ãýñýí
õî¸ð àñóóäàëä òºâëºð÷ áàéíà. Èðýýä¿éä èéì
áîëîìæ ãàðàõ ýñýõ íü ¿ë ìýäýãäýõ, ãàìøèã
ñ¿éðëèéí ýðñäýë çýðýã õ¿÷èí ç¿éëýýñ óëáààëàí
áàéãàëèéí óíàãàí òºðõ, áàÿëãèéã õàäãàëàí
õàìãààëàõ áàéð ñóóðü çîíõèëîõ õàíäëàãàòàé
áàéíà. Ýíýõ¿¿ ¿çýë áàðèìòëàë íü õ¿íèé
ýðõýä ñóóðèëñàí õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòàëòàé
íèéöýæ áàéíà. Õ¿íèé õºãæëèéí òîãòâîðòîé
áàéäàë íü ºíººãèéí õ¿ì¿¿ñèéí ýðõ ÷ºëººã
íýìýãä¿¿ëýõèéí ñàöóó èðýýä¿é ¿åèéíõíèé ýðõ
÷ºëººã õÿçãààðëàõã¿é áàéõàä àíõààðäàã. Õ¿íèé
õºãæëèéíòîãòâîðòîéáàéäëûãäýìæèõèéíòóëä
îíîâ÷òîé õýëýëö¿¿ëýã ºðí¿¿ëæ ñàíàë áîäëîî
ñîëèëöîí íèéãýìä õ¿ëýýí çºâøººðºãäºõ
ýðñäýë¿¿äèéã òîäîðõîéëîõ ¸ñòîé (Çóðàã 1).
Áàéãàëü îð÷íû òîãòâîðòîé õºãæèë áîëîí
эрх òýãø áàéäàë íü áèå áèåíýý äýìæèí òýòãýõ
áàéíãûí õàðèëöàí ø¿òýëöýýòýé áàéäàãã¿é.
Ýíý õî¸ðûг тэнцвэртэй байлгахад ихэнхдээ
хүндрэлтэй байдаг. Òóõàéëáàë, õºãæèæ
áóé îðîíä áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ¿éë
àæèëëàãàà íü ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã
õÿçãààðëàæ, ýíý íü òýãø áàéäëûí ¿ç¿¿ëýëòýä
ñºð㺺ð íºëººëæ áîëíî.
2011îíûÄýëõèéíÕ¿íèéÕºãæëèéíÈëòãýëä
áàéãàëü îð÷èí áîëîí òýãø áàéäàëä íºëººëºõ
íºëººëëèéã áîäëîãîîð çîõèöóóëæ áîëîõ
õóâèëáàðóóäûã òàíèëöóóëæ áàéíà. Äýâø¿¿ëæ
áóé õóâèëáàðóóäûí äóíä áàéãàëü îð÷èí
áîëîí эрх òýãø áàéäàë õàðèëöàí ýåðýãýýð
íýã íýãýíäýý íºëººëæ áîëîõ õóâèëáàðóóäûã
òîäîðõîéëîõîä îíöãîé àíõààðàë õàíäóóëæ,
хэрхэн тэнцвэртэй байж áîëîõ òàëààð ºã¿¿ëñýí
áàéíà. Áèä òîãòâîðòîé õºãæèë, эрх òýãø
áàéäàë, õ¿íèé õºãæèë ãýñýí 3 àñóóäëûã àëü
íýãèéã íü орхигдуулалгүй õýðýãæ¿¿ëæ áîëîõ
õóâèëáàðóóäûã ñóäàëæ áàéíà.
ÇÓÐÀÃ 1
Òîãòâîðòîé õºãæèë áîëîí ýðõ òýãø áàéäàë õîîðîíäûí
õàðèëöàí ø¿òýëöýý áîëîí áîäëîãûí ¿éë÷ëýë
Ýíý ¿éë àæèëëàãàà òîãòâîðòîé õºãæèë áîëîí òýãø áàéäëûã õîñëóóëàí
áèé áîëãîõ çîðèëãûí ýåðýã ¿ð ä¿íã òîäîðõîéëæ, тэнцвэртэй байлгахад
îíöãîé àíõààðàë õàíäóóëàâ.
ªíººãèéí áàéäàë, ÷èã õàíäëàãà, îëîëò
Àìæèëò áîëîí õýòèéí òºëºâ
Äýëõèé äàõèíä í¿¿ðëýæ áóé áàéãàëü îð÷íû
äîðîéòîë óëàì äààìæèð÷, öààøèä ÷ ºñºí
íýìýãäýõ òàëààð îëîí áàðèìò áè÷èãò ºã¿¿ëæ
áàéíà. Èðýýä¿éä áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîë
аль түвшинд õ¿ðýõ íü òîäîðõîé áóñ ó÷èð
áèä óðüä÷èëñàí ä¿í øèíæèëãýý õèéæ, õ¿íèé
õºãæëèéí àñóóäàëä ýíý òàëààð òóñãàõ õýðýãòýé
þì.
2011 îíû Дэлхийн Х¿íèé Хºãæëèéí
Иëòãýë íü ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä óëñ îðíóóäàä
ãàð÷ áóé àõèö äýâøëèéí òàëààð ìýäýýëýõèéí
ñàöóó äàðààõ ãóðâàí ñýðýìæë¿¿ëãèéã ºã÷
áàéíà. ¯¿íä:
• Õ¿í àìûí îðëîãо ºñºн íýìýãäýæ áàéãàà ÷
áàéãàëü îð÷íû äîðîéòëûã èëòãýõ ¿íäñýí
ãóðâàí ¿ç¿¿ëýëò áóþó í¿¿ðñòºðºã÷èéí
äàâõàð èñëèéí ÿëãàðóóëàëò, õºðñ, óñíû
áîõèðäîë, îéí õîìñäîë äîðîéòîë èõñýæ
áàéíà.
• Îëîí îðîíä ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîëûí
¿ç¿¿ëýëòýýð àõèö äýâøèë ãàðãàæ áàéãàà ÷
îðëîãûí òýãø áóñ õóâààðèëàëò íýìýãäýæ
áàéãàà õàíäëàãà àæèãëàãäàæ áàéíà.
• Äýëõèéí õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñ íýìýãäýæ
áàéãààã äàãààä æåíäýðèéí òýãø áàéäëûí
äóíäàæ ¿ç¿¿ëýëò ºñч áàéãàà ÷ óëñ îðíóóäàä
õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà.
Äýëõèéí äóëààðаë õºäºº àæ àõóéí
¿éëäâýðëýëä ñºð㺺ð íºëººëºí, öýâýð óñíû
õàíãàìæ, ýð¿¿ë àõóéí шаардлага хангасан
íºõöºëä áàéãàà õ¿í àìûí òîî áóóðàõ,
áîõèðäîë èõñýõ çýðýã íºõöºëä äýëõèéí õ¿íèé
õºãæëèéí èíäåêñ 2050 îí ãýõýä 8 õóâèàð óõðàх
төлөвтэй байна (ªìíºä Àçè, Ñàõàðûí цөлөөс
урагш Àôðèêт Хүний хөгжлийн индекс - ÕÕÈ
íü 12 õóâèàð óõàðíà).
Îéí õîìñäîë, ãàçðûí äîðîéòîë, áèîëîãèéí
олон янз байдлын õîìñäîë áîëîí óóð
àìüñãàëûí ýðñ òýñ íºõöºë çýðýã áàéãàëèéí
ãàìøãóóä òààìàãëàæ áàéñàí õýìæýýíýýñ èë¿¿
îëîí òîõèîâîë ÕÕÈ óðüä÷èëàí òîîöîîëæ
ãàðãàñàí ä¿íãýýñ äàðóé 15 õóâèàð áóóðах
хандлагатай байна.
Õýðýâ áèä áàéãàëü îð÷íû äîðîéòëûã
áóóðóóëæ óëìààð çîãñîîõ õ¿ðòýë äîðâèòîé
àëõàì õèéõã¿é áîë èðýýä¿é õîé÷ ¿å ìààíü
Çóðàã 2-ò òîîöñîí õýìæýýíèé õîõèðëûã
àìñàíà. Áàéãàëü îð÷íû äîðîéòëûí óëìààñ
2050 îí ãýõýä õ¿íèé õºãæëèéí ò¿âøíýýð
äýýã¿¿ð õºãæèíã¿é îðíóóäûí ò¿âøèíä îéðòîí
î÷èæ áàéñàí õºãæèæ áóé îðíóóäûí ãàðãàñàí
àõèö äýâøèë òàëààð áîëæ, áóóðàõ õàíäëàãà
àæèãëàãäàæ áàéíà.
Õÿìðàëààñ óðãàí ãàðàõ ñºðºã ¿ð äàãàâàð
íü áàéãàëü îð÷íûã äîðîéòóóëàõàä бараг
оролцоогүй буурай èðãýäýä èë¿¿ õ¿íä
òóñàõ õàíäëàãàòàé áàéãààã óðüä÷èëñàí ä¿í
øèíæèëãýý íîòîëæ áàéíà. Òóõàéëáàë, ÕÕÈ-
èéí ¿ç¿¿ëýëòýýð äîîãóóð ò¿âøèíä áàéãàà
óëñ îðíóóä äýëõèéí äóëààðàëä õàìãèéí áàãà
íºëºº ¿ç¿¿ëñýí хэдий ч ò¿¿íýýñ ¿¿äýí ãàðàõ
ñºðºã íºëººëºë áóþó õóð òóíàäàñ áàãàñàõ,
Õ¿íèé õºãæëèéí
òîãòâîðòîé áàéäàë íü
ºíººãèéí õ¿ì¿¿ñèéí ýðõ
÷ºëººã íýìýãä¿¿ëýõèéí
ñàöóó èðýýä¿é
¿åèéíõíèé ýðõ ÷ºëººã
õÿçãààðëàõã¿é áàéõàä
àíõààðäàã.
ͺõºí ñýðãýýãäýõ
ýð÷èì õ¿÷íèé
õàíãàìæèéã
ñàéæðóóëàõ
Îéí äîðîéòëûã
áóóðóóëàõ
Õºãæèæ áóé
îðíóóäûí í¿¿ðñíèé
õýðýãëýýíä òàòààñ
îëãîõ
Øèíãýí ò¿ëø,
øàòàõóóíû
õýðýãëýýíä òàòààñ
îëãîõ
ÒÝÃØ
ÁÀÉÄÀË
ÒÎ
ÃÒÂÎ
ÐÒÎ
É
ÁÀÉÄÀË
Õàìãèéí áàãà
Õàì
ãèéí
èõ
Õàì
ãèéí
èõ

7. ÕÓÐÀÀÍÃÓÉ 3
áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí õîìñäîë, õºäºº
àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë áóóðàõ, àìüæèðãààíû
ò¿âøèí äîðîéòîõîä õàìãèéí èõ ºðòºæ
áîëçîøã¿éã Çóðàã 3-ò õàðóóëëàà.
Õ¿íèé õºãæëèéí ò¿âøíýýð äýýã¿¿ð
óëñ îðíóóäàä íýã õ¿íä íîãäîõ СО2
(í¿¿ðñòºðºã÷èéí äàâõàð èñëèéí) ÿëãàðóóëàëò
ХХИ-èéí ¿ç¿¿ëýëò äóíä зэрэг áîëîí äîîãóóð
óëñ îðíóóäûнõààñ õàðüöàíãóé ºíäºð áàéíà.
Ýíý íü ÕÕÈ-èéí ò¿âøèí äýýã¿¿ð, áàÿí
÷èíýýëýã óëñ îðîíä àìüäàð÷ áóé õ¿ì¿¿ñèéí
ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý òóõàéëáàë óíàà ìàøèí,
àãààðæóóëàõ, õàëààх болон хөргөх ñèñòåì,
áîëîâñðóóëñàí áîëîí ñàâëàñàí õ¿íñíèé
á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýðýãëýý èõ áàéãààòàé øóóä
õîëáîîòîé þì.
ÕÕÈ-èéí ò¿âøèí õàìãèéí äýýã¿¿ð óëñ
îðíû íýã õ¿í ÕÕÈ-èéí äóíäàæ ò¿âøèíòýé
óëñ îðíû íýã õ¿íээс äºðºâ äàõèí èõ
í¿¿ðñòºðºã÷èéí äàâõàð èñýë, õî¸ð äàõèí èõ
íàìãèéí õèé áîëîí àçîòûí èñýë ÿëãàðóóëäàã
áîë í¿¿ðñòºðºã÷èéí äàâõàð èñëèéí
ÿëãàðóóëàëòààð ÕÕÈ-èéí ò¿âøèí äîîãóóð
óëñ îðíû íýã õ¿íээс даруй 30 äàõèí èõ áàéíà.
Èõ Áðèòàíèé Íýãäñýí Âàíò óëñûí íýã èðãýí
ÕÕÈ-èéí ò¿âøèí äîîãóóð óëñ îðîíä àìüäàð÷
áóé íýã èðãýíд ногдох á¿òýí æèëèéí òóðø
ÿëãаруулах õ¿ëýìæèéí õèéã åð人 õî¸ð ñàðûí
äîòîð ÿëãàðóóëäàã áàéíà. Èéì õýìæýýíèé
í¿¿ðñòºðºã÷èéí äàâõàð èñëèéг íýã õ¿íä
íîãäîõ ÿëãàðóóëàëòààð õàìãèéí ºíäºðò
òîîöîãääîã Êàòàð óëñûí èðãýí åð人 àðâàí
õîíîãò ÿëãàðóóëж байна.
1970 îíîîñ õîéø СО2
ÿëãàðóóëàëòûí
äºðºâíèé ãóðâûã ÕÕÈ-èéí ò¿âøèí äîîãóóð,
äóíäàæ áîëîí äýýã¿¿ð îðíóóä ýçýëæ áàéãàà
áîë õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðóóëàëòûí äèéëýíõ
õýñãèéã çºâõºí ÕÕÈ-èéí ò¿âøèí äýýã¿¿ð
îðíóóä á¿ðä¿¿ëæ áàéíà. Ãýõäýý äýýðõ
òîîöîîã ãàðãàõäàà ÷èíýýëýã îðíóóä ðóó
á¿òýýãäýõ¿¿í ýêñïîðòëоäîã буурай îðíóóäàä
í¿¿ðñòºðºã÷èéí äàâõàð èñëèéã èõ õýìæýýãýýð
ÿëãàðóóëäàã ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýýã
øèëæ¿¿ëýí òîîöñîí ä¿íã îðóóëààã¿é áîëíî.
Äýëõèéí ÕÕÈ-èéí ¿ç¿¿ëýëò á¿õýëäýý ºñ÷
áàéãàà áîëîâ÷ ãîëäóó ýäèéí çàñãèéí ºñºëòººñ
øàëòãààëñàí áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîë çýðýãöýí
ÿâàãäàæ áàéíà. Çóðàã 4-ò ¿ç¿¿ëñýí 1 áîëîí 3
äàõü øóãàìûí õîîðîíäûí ÿëãààã õàðüöóóëíà
óó. Ýõíèé øóãàì íü åðºíõè麺 îðëîãî
ºíäºðòýé óëñ îðíóóäûí íýã õ¿íд ногдох
í¿¿ðñòºðºã÷èéí äàâõàð èñëèéí õýìæýý èõ
áàéäàã ãýäãèéã õàðóóëæ áàéíà. Õàðèí 3 äàõü
øóãàìíààñ õàðàõàä í¿¿ðñòºðºã÷èéí äàâõàð
èñëèéí ÿëãàðóóëàëò íü ÕÕÈ-èéí ¿íäñýí
¿ç¿¿ëýëò¿¿ä áîëîõ áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíä
çýðýãòýé óÿëäàà õîëáîîã¿é áîëîõ íü õàðàãäàæ
áàéíà. Í¿¿ðñòºðºã÷èéí äàâõàð èñëèéã àãààð
ìàíäàëä ÿëãàðóóëæ áóé á¿õ ¿éë àæèëëàãàà
íü á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýëòýé õîëáîîòîé,
õàðèí áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðòàé
төдийлэн õîëáîîã¿é харагдаж байгаа þì.
ÇÓÐÀÃ 2
2050 îí ãýõýä áàéãàëü îð÷íû äîðîéòëûí
õ¿íèé õºãæèëä ¿ç¿¿ëýõ íºëººã
òîäîðõîéëñîí óðüä÷èëñàí ïðîãíîç
Òýìäýãëýë: Óðüä÷èëñàí ïðîãíîçûí òàéëáàðûã õàðíà óó.
Ýõ ñóðâàëæ: B.Hughes, M.Irfan, J.Moyer, D.Rothman,
J.Solorzano íàðûí áîëîí ÕÕÈÃ-í òîî ìýäýýíä
¿íäýñëýí õèéñýí ÕÕÈÃ-í òîîöîî, 2011 îí “Áàéãàëü
îð÷íû äîðîéòëûí õ¿íèé õºãæèëä ¿ç¿¿ëýõ íºëººëëèéí
óðüä÷èëñàí òààìàãëàë”, “Õ¿íèé õºãæëèéí ñóäàëãààíû
áàðèìò, ͯÁ-ûí Õºãæëèéí Õºòºëáºð, Íüþ Èîðê,
õóâèëáàð 6,42”
Ýäãýýð ä¿í øèíæèëãýýíýýñ õàðàõàä íýã
õ¿íд ногдох í¿¿ðñòºðºã÷èéí äàâõàð èñëèéí
äóíäàæ õýìæýý íü ÕÕÈ-èéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äòýé
ÿìàð ÷ õîëáîîã¿é áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà.
ÕÕÈ-èéí ¿ç¿¿ëýëò äîîãóóð áàéõàä äýýðõ
øóãàìàíä ìàø áàãà ýñâýë á¿ð ÿìàð ÷ ººð÷ëºëò
ãàðàõã¿é áàéõàä, ÕÕÈ ºñч õýëáýëçëèéí öýãò
õ¿ðýõ ¿åä н¿¿ðñòºðºã÷èéí äàâõàð èñëèéí
ÿëãàðóóëàëò áîëîí îðëîãûí õîîðîíä ìàø
òîì ýåðýã õàðüöàà áàéãààã îëæ õàðæ áîëíî.
ÕÕÈ-èéí ò¿âøнийã õóðäàöòàé íýìýãä¿¿ëæ
áàéãàà óëñ îðíóóäûí íýã õ¿íä íîãäîõ
í¿¿ðñòºðºã÷èéí äàâõàð èñëèéí õýìæýý äàãààä
ºñ÷ áàéíà. Ýäãýý𠺺ð÷ëºëò íü ºíººãèéí
õºãæëèéí óëìààñ ìàðãààø ÿìàð ¿ð äàãàâàð
ãàð÷ áîëîõûã õàðóóëж байна. Äàâòàí õýëýõýä
îðëîãûí ººð÷ëºëò íü ýíý ÷èã õàíäëàãûã áèé
áîëãîæ áàéãàà þì.
Ãýõäýý ýíý õàìààðàë íü áàéãàëü îð÷íû
á¿õ ¿ç¿¿ëýëòýýð àæèãëàãääàãã¿é. Òóõàéëáàë,
áèäíèé õèéñýí ä¿í øèíæèëãýýíä ÕÕÈ
áîëîí îéí õîìñäîë õîîðîíäûí ýåðýã
õàìààðàë òóí áàãà. Н¿¿ðñòºðºã÷èéí äàâõàð
èñëèéí ÿëãàðóóëàëòûã áàéãàëü îð÷íû áóñàä
äîðîéòëûí õýëáýðýýñ яàãààä òóñàä íü àâ÷
¿çýýä áàéíà âý?
ÕÕÈ
ÕÕÈ ìàø ºíäºð
óëñ îðíóóä
¯íäñýí íºõöºë
Áàéãàëü îð÷íû òóëãàìäñàí àñóóäàë
Áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîë
ÕÕÈ äîîãóóð
áîëîí äóíäàæ
óëñ îðíóóä
¯íäñýí íºõöºë
Áàéãàëü îð÷íû òóëãàìäñàí àñóóäàë
Áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîë

8. Õ¯ÍÈÉ ÕªÃÆËÈÉÍ ÈËÒÃÝË 20114
ÇÓÐÀÃ 3
Òåìïåðàòóðûí ºñºëò, õóð òóíàäàñûí áóóðàëò
Óóð àìüñãàëûí õóâüñàõ ÷àíàðûí ò¿âøèí, ººð÷ëºëò, ÕÕÈ-èéí ò¿âøíýýð
Òýìäýãëýë: 1951-1980 áîëîí 2000 îíû õîîðîíäîõ óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí
õýëáýëçëèéí êîýôôèöèåíòóóä ººð ººð áàéíà. 1951-1980 îíû õ¿í àìûí äóíäàæ
õýìæýýãýýð òîîöîâ.
Ýõ ñóðâàëæ: Delaware-í èõ ñóðãóóëèéí òîî ìýäýýíä ñóóðèëñàí ÕÕÈÃ-íû òîîöîî
Áèäíèé ¿çýæ áàéãààãààð áàéãàëü îð÷èí
áîëîí àìüäðàëûí стандарт õîîðîíäîî øóóä
õàìààðàëòàé áàéãàà áîë õºãæèíã¿é îðíóóäûí
áàéãàëü îð÷íû ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä ñàéí, бөгөөд ýíý
õàìààðàë ñóë áàéíà.
Áàéãàëü îð÷íû ýðñäýë áîëîí ÕÕÈ-èéí
õîîðîíäûí õàìààðëûã ñóäàëæ ¿çýýä áèä
äàðààõ ãóðâàí ä¿ãíýëòýä õ¿ðëýý. ¯¿íä:
1. ªðõèéí ò¿âøèí äýõ áàéãàëü îð÷íû
äîðîéòîëä àãààðûí áîõèðäîë, öýâýð óñ
áîëîí ýð¿¿ë àõóéí тааã¿é íºõöºë çýðýã
áàãòàæ áàéãàà áºãººä ÕÕÈ-èéí ò¿âøèí
äîîãóóð áàéãàà îðîíä ýäãýýð ¿ç¿¿ëýëò
èë¿¿ õóðöààð èëýð÷, ÕÕÈ íýìýãäýõ òóñàм
нөхцөл сайжирч байдаг.
2. Улñ îðíû ò¿âøèíä õîò суурины àãààðûí
áîõèðäîë çýðýã áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîë
íü õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãûã ýõëýýä
ºñãºж, äàðàà íü áóóðóóëàõ çàìààð óðâóó
áàéðëàëòàé U õýëáýðèéí ìóðóé ¿¿ñãýäýã
áàéíà.
3. Äýëõèéí ò¿âøèí äýõ áàéãàëü îð÷íû
ýðñäýëä õ¿ëýìæèéí õèéн ÿëãàðóóëàëòûã
îðóóëæ òîîöîõ áºãººä ýíý íü ÕÕÈ-èéí
¿ç¿¿ëýëò ºñâºë äàãààä ºñäºã áàéíà. ÕÕÈ
íü ººðºº ýäãýý𠺺ð÷ëºëò áèé áîëîõîä
íºëººëñºí æèíõýíý øàëòãààí áèø.
Ýäèéí çàñàã, îðëîãûí ºñºëò íü õîðò õèéí
ÿëãàðàëòûã íýìýãä¿¿ëýõýä íºëººëæ áàéãàà
áîëîâ÷ ò¿¿íèéã ¿¿ñãýã÷ õ¿÷èí ç¿éë áèø þì.
Èë¿¿ îëîí õ¿÷èí ç¿éë õàâñàð÷ áàéæ äýýðõ
ººð÷ëºëò¿¿äèéã áèé áîëãîäîã. Òóõàéëáàë,
îëîí óëñûí õóäàëäààíû ãýðýýãýýð áàéãàëü
îð÷íûã áîõèðäóóëàã÷ á¿òýýãäýõ¿¿íий
¿éëäâýðëýëýý ººð îðîíä øèëæ¿¿ëýí
áàéðëóóëàõ, áàéãàëèéí áàÿëãèéã àøèã
îëîõ çîðèëãîîð èõ õýìæýýãýýð îëáîðëîí
àøèãëàõ, õîò, õºäººãèéí áàéãàëü îð÷íû
íºõöºë áàéäëûí ÿëãàà çýðýã íü áàéãàëü
îð÷íû ººð÷ëºëò¿¿äèéã áèé áîëãîõîä
íºëººëäºã. Ýíäýýñ õàðàõàä óëñ òºðèéí
áîäëîãî, øèéäýë ìàø ÷óõàë ¿¿ðýãòýé
áàéíà.
Дýýð äóðüäñàí áàéãàëü îð÷íû äîðîéòëîîñ
çàéëñõèéõ áîëîìæ áèé. Îëîí îðîí áàéãàëü
îð÷íû òîãòâîðòîé, òýãø áàéäàë áîëîí ÕÕÈ-
èéí ò¿âøíýý ¿ëýìæ õýìæýýãýýð íýìýãä¿¿ëæ,
ãàéõàìøèãòàé îëîëò àìæèëò ãàðãàæ
áàéíà. Áàéãàëü îð÷íû òîãòâîðòîé áàéäëûí
¿ç¿¿ëýëòýýð á¿ñ íóòãèéí áîëîí îëîí óëñûí
ò¿âøèíä äýýã¿¿ðò òîîöîãäîõ àõèö äýâøèë
ãàðãàñàí óëñ îðíóóäûã îëîí õýìæ¿¿ðò
¿ç¿¿ëýëòýýð ä¿ãíýæ òîäðóóëäàã ñòðàòåãè
òºëºâëºãººã áèä ñàíàë áîëãîæ áàéíà. Òýäãýýð
îëîí õýìæ¿¿ðò øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòýä: эрх
òýãø áàéäàë áîëîí ÕÕÈ-èéí ºñºëò, àãààðûí
áîõèðäëûã áóóðóóëàõ áîëîí öýâýð óñíû
õàíãàìæ ñàéæèðñàí áàéäàë çýðýã áàãòàõ
þì (Õ¿ñíýãò 1). Áàéãàëü îð÷íû òîãòâîðòîé
áàéäëûã õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðóóëàëò õèð
áóóðñàí, öýâýð óñíû çîõèñòîé õýðýãëýý
хэрхэн íýìýãäñýí, îéí õîìñäîë хэдий
хэмжээгээр áуурñàí çýðýã ¿ç¿¿ëýëòýä ¿íäýñëýí
òîäîðõîéëíî. Ñóäàëãààã õèéõäýý íýã áèø õýä
õýäýí òàëààñ íü àâ÷ ¿çñýí òîî áàðèìò, ìºí
õàðüöóóëæ áîëîõ áîëîìæèò á¿õ àñóóäëûã
òóñãàсан ó÷èð ãàðñàí ä¿í íü òîéì òºäèé áóñ
õàðèí áîäèòой áîëæ ÷àäñàí.
Ò¿âøèí
Òåìïåðàòóð
(öåëüñ)
Äóíäàæ
óòãà
Äóíäàæ
óòãà ìàø
ºíäºð
ÕÕÈ
ºíäºð
ÕÕÈ
äóíä
ÕÕÈ
äîîãóóð
ÕÕÈ
ìàø
ºíäºð
ÕÕÈ
ºíäºð
ÕÕÈ
äóíä
ÕÕÈ
äîîãóóð
ÕÕÈ
Õóð òóíàäàñ óíàëò
(ñàð, ìì)
Äóíäàæ
óòãà
Äóíäàæ
óòãà
Òåìïåðàòóð
(öåëüñ)
Õóð òóíàäàñ óíàëò
(ñàð, ìì)
ìàø
ºíäºð
ÕÕÈ
ºíäºð
ÕÕÈ
äóíä
ÕÕÈ
äîîãóóð
ÕÕÈ
ìàø
ºíäºð
ÕÕÈ
ºíäºð
ÕÕÈ
äóíä
ÕÕÈ
äîîãóóð
ÕÕÈ
ªºð÷ëºëò (õóâèàð)

9. ÕÓÐÀÀÍÃÓÉ 5
ÇÓÐÀÃ 4
Íýã õ¿íä íîãäîõ í¿¿ðñòºðºã÷èéí äàâõàð èñëèéí õýìæýý íü ÕÕÈ-èéí îðëîãûí õ¿÷èí ç¿éëòýé ýåðýã áºãººä õ¿÷òýé
õàìààðàëòàé áàéõàä ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîëûí ¿ç¿¿ëýëòòýé õàìààðàëã¿é áàéíà.
Äýýðõ àðãààð ñóäàëãàà õèéæ ¿çýõýä åð人
ãàíöõàí óëñ áîëîõ Êîñòà Ðèêà á¿õ øàëãóóð
¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýð á¿ñ íóòãèéíõàà äóíäàæ
ò¿âøíýýñ ºíäºð áàéñàí áîë ÕÕÈ-èéí ò¿âøèí
ºíäºð áóñàä ãóðâàí îðîí îëîí õýìæ¿¿ðò
¿ç¿¿ëýëò¿¿äээр á¿ãä òóõàéí á¿ñ íóòàãòàà
òýðã¿¿ëæ ÷àäààã¿é. Òóõàéëáàë, Øâåä Óëñ îéí
íºõºí ñýðãýýëòèéí ¿ç¿¿ëýëòýýð á¿ñ íóòàãòàà
òºäèéã¿é îëîí óëñûí ò¿âøèíä òýðã¿¿ëæ
áàéíà.
Óëñ îðíóóäûã á¿ñ íóòãààð, õºãæëèéí
¿å øàòààð, á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòààð
õàðüöóóëàí ñóäëàõàä á¿õ îðîí áàéãàëü îð÷íû
òîãòâîðòîé, эрх òýãø áàéäàë, ÕÕÈ-ä îðóóëàí
òîîöäîã ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýý õàðãàëçàí
áîäëîãîî áîëîâñðóóëàõ áîëîìæòîé áàéíà.
Áèä óëñ îðíóóäûí àìæèëò ãàðãàõàä íºëººëñºí
áîäëîãî, õºòºëáºð¿¿äèéã ñóäëàõ ÿâöäàà îðîí
íóòãèéí îíöëîã, à÷ õîëáîãäëûã ìºí äàâõàð
àâ÷ ¿çýæ áàéãàà áèëýý.
Ãýõäýý ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä àæèãëàãäàæ áóé
÷èã õàíäëàãààñ ¿çýõýä õýä õýäýí ¿ç¿¿ëýëòýýð
áàéãàëü îð÷èí äîðîéòîæ, õ¿íèé õºãæèëä íýí
ÿëàíãóÿà àìüæèðãààãàà çàëãóóëàõûí òóëä
áàéãàëèéí íººö áàÿëãààñ øóóä õàìààðàëòàé
áàéãàà îëîí ñàÿ õ¿íä ìàø õ¿íä òóñ÷ áàéíà.
• Äýëõèéí õýìæýýíä õºðñ ýëýãäýí, ¿ðæèë
øèì нь áóóð÷, áýë÷ýýð òàëõëàãäñàíû
óëìààñ íèéò ãàçðûí 40 õóâü íü äîðîéòñîí
áàéíà. Ýíý ¿çýãäýë õàìãèéí õóðö ÿâàãäàæ
áàéãàà á¿ñ íóòãóóäàä óðãàö îéðîëöîîãîîð
50 õóâèàð áóóðñàí íü ãàçðûí ¿ðæèë øèì
äîðîéòñîíòîé õîëáîîòîé.
• Óñíû õýðýãëýýíèé 70-85 õóâü õºäºº
àæ àõóéí ñàëáàðò íîîãääîã áºãººä ¿ð
òàðèàíû ¿éëäâýðëýëèéí ñàëáàðûí 20 õóâü
óñûã ãàìã¿é, çîõèñã¿é õýðýãëýæ áàéãàà
íü èðýýä¿éä õºäºº àæ àõóéí ñàëáàð ºñºæ
äýâæèõýä саад ó÷ðóóëæ áàéíà.
• Îéí доройтол áîë äýëõèé äàõèíä òóëãàìäñàí
àñóóäàë ìºí. 1990-2010 îíû õîîðîíä Ëàòèí
Àìåðèê, Êàðèáûí á¿ñ íóòàã, Ñàõàðûí
цөлөөс урагш á¿ñèéí îðíóóäàä îéò á¿ñèéí
õàìðàõ õýìæýý õàìãèéí èõ õîðîãäñîí
áàéíà. Ýíý àþóë Àðàáûí îðíóóäàä ч ìºí
í¿¿ðëýæ áàéíà (Çóðàã 5). Õàðèí áóñàä á¿ñ
íóòàãò îéí íºõºí ñýðãýýëòийн түвшинд
áàãà õýìæýýíèé ºñºëò àæèãëàãäæýý.
• Äýëõèéí íèéò õ¿í àìûí ãóðàâíû íýã íü
àæ òºðäºã гандуу á¿ñ íóòàãò öºëæèëòèéí
àþóë í¿¿ðëýýä áàéíà. ¯¿íýýñ áàéãàëü
îð÷íû äîðîéòîëä ýìçýã ºðòºìòãèé,
áàéãàëü îð÷íû ººð÷ëºëòºä äàñàí çîõèöîõ
÷àäâàð ñóë Ñàõàðûí цөлөөс урагш á¿ñèéí
îðíóóäàä õàìãèéí õ¿íäýýð òóñàõ þì.
Õ¯ÑÍÝÃÒ 1
Áàéãàëü îð÷èí, ýðõ òýãø áàéäàë, õ¿íèé õºãæëèéí ¿ç¿¿ëýëòèéí ò¿âøèíãýýð õàìãèéí ºíäºð óëñ îðíóóä, ñ¿¿ëèéí
¿åèéí òîî ìýäýýãýýð
Îëîí óëñûí òóëãàìäñàí àñóóäàë Îðîí íóòãèéí íºëºº Òýãø áàéäàë áîëîí õ¿íèé õºãæèë
Óëñûí íýð
Õ¿ëýìæèéí õèéí
ÿëãàðóóëàëò
Îéí
õîìñäîë
Óñíû
õýðýãëýý
Óñàí
õàíãàìæ
Àãààðûí
áîõèðäîë
ÕÕÈ (á¿ñ íóòãèéí
äóíäæààð)
Íèéò áóóðàëò (á¿ñèéí
äóíäàæ õóâü)
Êîñòà Ðèêà √ √ √ √ √ 104 77
Ãåðìàí √ √ √ √ 103 91
Ôèëèïïèí √ √ √ √ 103 89
Øâåä √ √ √ √ 102 70
Òýìäýãëýë: Äýëãýðýíã¿é èëòãýëä òîäîðõîéëñîí (Á¿ëýã 2, Òýìäýãëýë 80) øàëãóóðààð ýäãýýð îðíóóäûã ýðýìáýëñýí áºãººä äýýðõ 3 ¿ç¿¿ëýëòýýð
ÕÕÈ-èéí äóíäàæ ò¿âøèíòýé îðíóóäààñ ºíäºð ¿ç¿¿ëýëòòýé óëñ îðíóóä.
Òýìäýãëýë: 2007 îíû òîî ìýäýý
Ýõ ñóðâàëæ: ÕÕÈÃ-ûí òîîöîî
Íýã õ¿íä íîãäîõ ÑÎ2
(òîíí)
ÕÕÈÕÕÈ-í îðëîãûí ¿ç¿¿ëýëò ÕÕÈ-í ýð¿¿ë ìýíä áîëîâñðîëûí ¿ç¿¿ëýëò
(îðëîãûí áóñ)

10. Õ¯ÍÈÉ ÕªÃÆËÈÉÍ ÈËÒÃÝË 20116
ÇÓÐÀÃ 5
Çàðèì á¿ñ íóòàãò îé õîðîãäîæ, çàðèìä íü îéã íºõºí ñýðãýýæ áàéíà.
Ýõ ñóðâàëæ: Äýëõèéí áàíêíû 2011îíû òîî ìýäýýíä ¿íäýñëýí ÕÕÈÃ òîîöîâ
Áàéãàëü îð÷íû äîðîéòëûí óëìààñ ÿâààíäàà
äýëõèéí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íý 30-50
õóâèàð ºñ÷, ¿íèéí õººðºãäºë èõ õýìæýýãýýð
үүсэх ìàãàäëàë ºíäºð áàéãàà íü ÿäóó ºðõ¿¿äýä
õàìãèéí õ¿÷òýé ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëýõ þì.
Áàéãàëü îð÷èíòîé øóóä õîëáîîòîé ýäèéí
çàñãèéí ñàëáàðóóä áîëîõ õºäºº àæ àõóé, çàãàñ
àãíóóð, îéí àæ àõóé, àí àãíóóð ýðõýëäýã 1,3
òýðáóì õ¿íä ýíýõ¿¿ äîðîéòîë íü õàìãèéí
õóðöààð òóñàõ áîëîîä áàéíà. Áàéãàëü îð÷íû
äîðîéòîë, óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ñºðºã
íºëººëëèéí óëìààñ íèéãìèéí á¿õ давхарга
хоорондын òýãø áóñ áàéäàë äààìæèð÷
áîëçîøã¿é þì. Ýíý íü äàðààõ õýä õýäýí
øàëòãààíòàé õîëáîîòîé:
• պ人ãèéí èðãýäèéí äèéëýíõ õýñãèéí
îðëîãûí ýõ ¿¿ñâýð íü áàéãàëèéí áàÿëãààñ
øóóä õàìààðàëòàé áàéäàã. Ýðñäýë,
õÿìðàëûí ¿åä àìü çóóõûí òóëä áàéãàëèéí
áàÿëàã àøèãëàõ õ¿ì¿¿ñèéí òîî íýìýãäýæ ÷
áîëîõ þì.
• Áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîë õ¿í àìä õýð õ¿íä
òóñàõ íü òóõàéí îðíû èðãýä áàéãàëèéí
áàÿëãààñ öýâýð õàìààðàëòàé þó (áàéãàëèéí
áàÿëãèéã îëáîðëîã÷, õýðýãëýã÷), àìèн
зуулгын шинжтэй, ýñвэë àøèã îëîõ
çîðèëãîîð áàéãàëèéí áàÿëãèéã àøèãëàæ
áàéãàà ýñýõ, ìºí ãàð÷ áóé ººð÷ëºëò¿¿äýä
õýð õóðäàí äàñàí çîõèöîõ, àìüæèðãààíû
ººð ýõ ¿¿ñâýðòýé áîëîõ ÷àäàìæ õýð áàéãàà
çýðãýýñ øàëòãààëíà.
• ªä㺺 350 ñàÿ õ¿í îéí á¿ñ íóòàãò ýñõ¿ë
ò¿¿íèéã áàðààäàí àìüæèðãààãàà çàëãóóëàí,
àøèã îðëîãî îëæ áàéãààãèéí äèéëýíõ
íü ÿäóó àìüäàð÷ áàéíà. Îéí äîðîéòîë
áîëîí áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéã àøèãëàæ
áîëîõ õýìæýýíä õÿçãààðëàëò õèéõ íü
орлого багатай иргэдийн àìüäðàëûã
óëàì äîðäóóëíà. Îëîí îðíû òóðøëàãààñ
õàðàõàä îéí áàÿëàã àøèãëàí àìüæèðãààãàà
çàëãóóëäàãõ¿ì¿¿ñèéíäóíäýìýãòýé÷¿¿äèéí
ýçëýõ õóâü äàâàìãàéëæ áàéãàà íü òýä àæëûí
áàéðààð õàíãàãäàõ áîëîìæ áàãà, ò¿ëøíèé
ìîä öóãëóóëàõ àæëûã ãîë÷ëîí õèéäýãòýé
õîëáîîòîé.
• Çàãàñ àãíóóð ýðõýëæ áóé íèéò 45 ñàÿ õ¿í
áàéãààãèéí 6 ñàÿ íü ýìýãòýé÷¿¿ä áºãººä
èéì õ¿ì¿¿ñ óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä
ºðòºõ, çàãàñны тоо толгой хомсдох ýðñäýëд
өртөж áàéíà. Çàãàñ àãíóóð ýðõëýí ºäºð
òóòìûí õîîë òýæýýëýý õàíãàõ, õóäàëäàí
áîðëóóëàõ, ýêñïîðòëîí ãàðãàäàã îðíóóäаä
ýíý ýðñäýë íü èë¿¿ èõ áàéíà. Òóõàéëáàë óóð
àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí óëìààñ Íîìõîí
äàëàéí àðëûí îðíóóäàä çàãàñíû íººö ýðñ
áàãàññàí, õàðèí õîéä ºðãºðºãèéí îðíóóä
áîëîõ Àëÿñê, Ãðèíëàíä, Íîðâåãè, ÎÕÓ
çýðýãò çàãàñ í¿¿äýëëýí î÷èæ, çàãàñíû íººö
íýìýãäýõ ìàãàäëàëòàé áàéíà.
ßäóó буурай îðîíä àìüäàð÷ áóé
ýìýãòýé÷¿¿äýä ихэвчлэн áàéãàëèéí íººöºä
òóëãóóðëàñàí àìин зуулгын шинжтэй àæ
àõóé ýðõëýõ, óñ àâàõ àæëûã õèéäýã òóë
áàéãàëü îð÷íû äîðîéòëîîñ ãàðàõ ñºðºã ¿ð
äàãàâðóóäàä èë¿¿ èõ ºðòºíº. Ýäãýýðýýñ ãàäíà
ìàø îëîí óóãóóë èðãýä áàéãàëèéí íººö
áàÿëàãò ò¿øèãëýí àìüäàð÷ áàéãàà áºãººä
äèéëýíõ íü óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä ýìçýã
æèæèã àðëóóä, õîéä òóéëûí á¿ñ íóòãóóä áîëîí
ºíäºðëºã ãàçàðò àìüäàð÷ áàéíà. Õýäèéãýýð
амьдралын óëàìæëàëò õýâ ìàÿã, çàí çàíøèë
íü áàéãàëü îð÷íû íººöèéã çîõèñòîé àøèãëàæ
õàìãààëæ ÷àäíà ãýæ ¿çäýã ÷ ýíý óëàìæëàë íü
ºíººäºð àëäàãäàæ, àðä èðãýä íü ìºðäºõºº
áîëüæýý.
Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò íü òàðèàëàí÷äûí
àìüæèðãààíä õýðõýí íºëººëæ áàéãàà íü òýä
ÿìàð óðãàìàë, үр òàðèàã ÿìàð á¿ñ íóòàãò, ÿìàð
óëèðàëä òàðüæ áàéãààòàé èõýýõýí õîëáîîòîé.
Èéìä òóõàéí îðîí íóòãèéí íºõöºë áàéäëûã
ñàéòàð õàðãàëçñàí, нарийвчилсан ñóäàëãààã
ÿâóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí
óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí íºëººëºë íü
òóõàéí ºðõèéí ¿éëäâýðëýë, õýðýãëýýíèé õýâ
ìàÿã, áàéãàëèéí áàÿëãèéí íººö, ÿäóóðëûí
ò¿âøèí, áàéãàëü îð÷íû äîðîéòëûã ñààðóóëàõ
÷àäâàð çýðýã îëîí õ¿÷èí ç¿éëýýñ øàëòãààëàí
õîîðîíäîî õàðèëöàí àäèëã¿é èëýð÷ áîëíî.
Ãýõäýý, á¿õëýýð íü àâ÷ ¿çâýë óóð àìüñãàëûí
ººð÷ëºëòºä õºäºº àæ àõóéí óñàëãààòàé ба
усалгаагүй газар тариалан ìºí íýðâýãäýæ
2050 îí ãýõýä áèîôèçèêèéí цэвэр нөлөөлөл
сөрөг утгатай байх болно. Ýíý òºëºâ áàéäàë
ÕÕÈ-èéí ò¿âøèí äîîãóóð óëñ îðîíä õàìãèéí
õóðö èëýðíý.
Îéí á¿ñ ªºð÷ëºëò 1990-2010
Àðàáûí îðíóóä
Ç¿¿í Àçè áîëîí
Íîìõîí äàëàé
Åâðîï áîëîí
Òºâ Àçè
Ëàòèí Àìåðèê
áîëîí Êàðèááûí
á¿ñ íóòàã
ªìíºä Àçè
Ñàõàðûí öºëººñ
óðàãø
ìàø ºíäºð
ÕÕÈ
ºíäºð
ÕÕÈ
äóíä
ÕÕÈ
äîîãóóð
ÕÕÈ

11. ÕÓÐÀÀÍÃÓÉ 7
Õàìààðëûã îéëãîõ íü
Õ¿í àìûí õàìãèéí эмзэг ÿäóó õýñýãò
áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîë èë¿¿ õóðöаар
нөлөөлөх талаар авч үзье. Áàéãàëü îð÷íû
äîðîéòîëä èë¿¿ ºðòºõ ìàãàäëàëòàé òýäãýýð
èðãýä àãààð, усны áîõèðäîë, áîõèð óñ, ýð¿¿ë
àõóéí øààðäëàãà õàíãààã¿é нөхцөл çýðýã
ººðñäèéí ýðãýí òîéðîíä ó÷èð÷ áîëîõ áàéãàëü
îð÷íû ýðñäýëèéã áóóðóóëàõ øààðäëàãàòàé
áîëíî. 2010 îíû Õ¿íèé Õºãæëèéí Èëòãýëä
øèíýýð íýâòð¿¿ëæ, ýä¿ãýý 109 îðîíä àøèãëàæ
áóé Îëîí Õýìæүүрò ßäóóðëûí Èíäåêñèéí
(ÎÕßÈ) òóñëàìæòàéãààð äýýð äóðüäñàí
áàéãàëü îð÷íû äîðîéòëûí õýëáýð¿¿ä õààíà
õàìãèéí èõýýð òàðõàæ áàéãààã ñóäàëæ ìýäýõ
áîëîìæòîé þì.
Îëîí óëñûí ò¿âøèí äýõ áàéãàëü îð÷èí
áîëîí эрх òýãø áàéäëûí õîîðîíäûí óÿëäàà
õîëáîîíä òóëãóóðëàí áèä äýýðõ õî¸ð
¿ç¿¿ëýëòèéí õàðèëöàí õàìààðëûã ºðõ áîëîí,
îëîí íèéòèéí ò¿âøèíä ÿìàð áàéäãèéã
ñóäàëæ ¿çëýý. Ò¿¿í÷ëýí áèä ýðýãòýé, ýìýãòýé
õ¿ì¿¿ñèéí àæèë ¿¿ðгийн хуваарь, ýðõ ìýäëèéí
¿ç¿¿ëýëòýä îíöãîé ººð÷ëºëò ãàðãàñàí óëñ
îðîí, á¿ëýã õîðøîîäûã òîäðóóëñàí.
ÎÕßÈ-ýýð ÕÕÈ-èéí ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëò
áîëîõ ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîë, àìüæèðãààíû
ò¿âøèíä ãàðñàí íîöòîé óõðàëòóóäààñ ãàäíà
îëîí õýìæ¿¿ðò ÿäóóðàëä ºðòñºí õ¿í àìûí
òîî, ò¿¿íèé òàðõàëò, ýð÷èìæèëòèéã äàâõàð
õýìæèõ áîëîìæòîé þì (Çóðàã 6). Ýíý æèë áèä
îëîí õýìæ¿¿ðò ÿäóóðàëä ºðòñºí õ¿ì¿¿ñèéí
äóíä í¿¿ðëýæ áóé áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîë
áîëîí ò¿¿íèé õàìðàõ õ¿ðýýã ºðõèéí ò¿âøèíä
ñóäàëñíààð ÎÕßÈ-ä øèíý÷ëýëò õèéæ ÷àäëàà.
ßäóóðëûí òàëààð ÿâóóëñàí ñóäàëãàагаар
ºðõ¿¿äèéí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý, öýâýð
óñíû õàíãàìæ áîëîí ýð¿¿ë àõóéí íºõöºëèéã
áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîëòîé óÿëäóóëàí
òîäîðõîéëëîî. Áàéãàëü îð÷íû äîðîéòëûí
óëìààñ õ¿íèé ýðõ àñàð èõýýð çºð÷èãäºæ áàéãàà
áºãººä áàéãàëü îð÷íû äîðîéòëûã ñààðóóëæ,
çîãñîîñíîîð õ¿ì¿¿ñèéí амьжиргааны
÷àäàâõè, ñîíãîëò õèéõ áîëîìæ íü íýìýãäýæ,
õ¿íèé õºãæèëä àõèö äýâøèë ãàðàõ áîëíî.
Õºãæèæ áóé îðíóóäàä 10 õ¿í òóòìûí 6 íü
áàéãàëü îð÷íû äîðîéòëûí ямар íýã õýëáýðò,
4 íü 2 áîëîí ò¿¿íýýñ дээш õýëáýðò ºðòäºã
áàéíà. Ýäãýýð áàéãàëü îð÷íû äîðîéòоë íü
íýí ÿëàíãóÿà îëîí õýìæ¿¿ðò ÿäóóðàëä ºðòñºí
õ¿ì¿¿ñò õóðö òóñàõ áºãººä èéì 10 õ¿í òóòìûí
9 íü äýýð äóðüäñàí áàéãàëü îð÷íû äîðîéòëûí
аль íýã õýëáýðò заавал ºðòääºã. Èõýíõ õ¿ì¿¿ñ
íýãýýñîëîíòºðëèéíáàéãàëüîð÷íûäîðîéòîëä
ºðòºæ áàéíà. Îëîí õýìæ¿¿ðò áàéãàëü îð÷íû
äîðîéòîëä ºðòñºí 10 õ¿í òóòìûí 8 íü 2 áîëîí
ò¿¿íýýñ äýýø төрөлд, õàðèí îéðîëöîîãîîð
ãóðàâíû íýã õýñýã íü áóþó (29 õóâü íü) äýýð
äóðäñàí áàéãàëü îð÷íû äîðîéòëûí á¿õ
òºðºëä íýðâýãäñýí áàéäàã áàéíà.
ÇÓÐÀÃ 6
Îëîí õýìæ¿¿ðò ÿäóóðëûí èíäåêñ- áàéãàëü
îð÷íû äîðîéòîëä ºðòºæ áóé õàìãèéí èõ
¿ç¿¿ëýëòýä àíõààðëàà õàíäóóëíà óó
Áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîë íü оëîí õýìæ¿¿ðò
ядууралд тэнцүү бусаар íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéãàà
áºãººä ò¿¿íèé 20 õóâèéã ýçýëæ áàéãàà íü
áàéãàëü îð÷íû äîðîéòëûí õýëáýð¿¿äèéí òóñ
èíäåêñýä ýçýëæ áóé 17 õóâèàñ äýýã¿¿ð áàéíà.
Èõýíõ õºãæèæ áóé îðонд ýð÷èì õ¿÷íèé
хàнгамж õÿçãààðëàãäìàë áàéäàë õàìãèéí
ºíäºð áàéãàà áîë Àðàáûí óëñ îðíóóäàä öýâýð
óñíû хомсдол үндсэн асуудал болж áàéíà.
Áàéãàëü îð÷íû äîðîéòëûí òàëààð èë¿¿
çºâ îéëãîëòòîé áîëîõ ¿¿äíýýñ áèä ÿäóóðëûí
ò¿âøíýýð дүн øèíæèëãýý õèéëýý. Îëîí
õýìæ¿¿ðò ÿäóóðàëä íýðâýãäýõèéí õàæóóãààð
áàéãàëü îð÷íû äîðîéòëûí аль íýã õýëáýðò
ºðòñºí õ¿ì¿¿ñèéí ýçëýõ õóâü õýìæýýã áàéãàëü
îð÷íû äîðîéòëûí á¿õ õýëáýðò ºðòñºí ÿäóó
èðãýäòýé õàðüöóóëàí æàãñààõàä áàéãàëü
îð÷íû äîðîéòîëä ºðòñºí õ¿í àìûí òîî
ºñºõºä îëîí õýìæ¿¿ðò ÿäóóðàë äàãààä ºñ÷
áàéãàà áºãººä èíãýõäýý õàðèëöàí àäèëã¿é
áàéíà ãýñýí ä¿ãíýëòýä õ¿ðëýý. Õ¿ñíýãò 2-ò
îëîí õýìæ¿¿ðò ÿäóóðàëä ºðòñºí ìºðò뺺
(ç¿¿í òàëûí áàãàíûã õàðíà óó) áàéãàëü îð÷íû
äîðîéòîëä õàìãèéí áàãà ºðòñºí 10 îðíûã
òàíèëöóóëæ áàéíà. Áàéãàëü îð÷íû äîðîéòëûí
íýã õýëáýðò ºðòñºí, îëîí õýìæ¿¿ðò ÿäóóðëûí
ò¿âøíýýðýý õàìãèéí äîîãóóð óëñ îðíóóäûí
äèéëýíõ íü Àðàá, Ëàòèí Àìåðèê áîëîí
Êàðиáûí á¿ñ íóòãóóäàä áàéíà. (Øèëäýã 10
óëñûí 7 íü äýýðõ á¿ñýä õàðúÿàëàãääàã.)
Õ¯ÑÍÝÃÒ 2
Îëîí õýìæ¿¿ðò ÿäóóðëûí èíäåêñýýð òîîöîõîä áàéãàëü îð÷íû
äîðîéòîëä õàìãèéí áàãà ºðòñºí 10 îðîí
ÎÕßÈ-ýýð òîîöîõîä áàéãàëü îð÷íû
äîðîéòîë äîîä òàë íü íýã òºðºëä
ºðòñºí îðîí
ÎÕßÈ-ýýð òîîöîõîä áàéãàëü îð÷íû
äîðîéòëûí á¿õ 3 òºðºëä ºðòñºí áàéäëààð
Áðàçèë Áàíãëàäåø
Ãàéàíà Ïàêèñòàí
Æèáóòè Ãàìáè
Éåìåí Íåïàë
Èðàê Ýíýòõýã
Ìàðîêêî Áóòàí
Ïàêèñòàí Æèáóòè
Ñåíåãàë Áðàçèë
Êîëóìá Ìàðîêêî
Àíãîë Ãàéàíà
Òýìäýãëýë: Òîäðóóëæ áè÷ñýí îðíóóä àëü àëèíä íü õàìààðàãäàíà.
Ýõ ñóðâàëæ: ÎÕßÈ-í òîî ìýäýýíä ¿íäýñëýí ÕÕÈà òîîöîâ.
Ýð¿¿ë ìýíä
Îëîí õýìæ¿¿ðò
ÿäóóðàë
Îëîí
õýìæ¿¿ðò
ÿäóóðëûí
èíäåêñ
Áîëîâñðîë
Àìüæèðãààíû
ò¿âøèí

12. Õ¯ÍÈÉ ÕªÃÆËÈÉÍ ÈËÒÃÝË 20118
Õàðèí áàéãàëü îð÷íû á¿õ äîðîéòîëä
ºðòñºí, îëîí õýìæээсò ÿäóóðëûí ò¿âøèíãýýð
äîîãóóðò æàãñàæ áàéãàà 10 îðíû 5 íü ªìíºä
Àçèä õàìààðäàã áàéíà. (Õ¿ñíýãò 2-ûí áàðóóí
òàëûí áàãàíûã õàðíà óó) ªìíºä Àçèéí
îëîí îðîí áàéãàëü îð÷íû çàðèì äîðîéòëîî
áóóðóóëæ ÷àäñàí áºãººä òýäãýýðýýñ íýí
ÿëàíãóÿà öýâýð óñíû õàíãàìæèéí ¿ç¿¿ëýëòýýð
àõèö äýâøèë ãàðñàí áîëîâ÷ äîðîéòëûí áóñàä
õî¸ð õýëáýð íü áóóðààã¿é áàéíà. Õàðèí äýýð
äóðüäñàí øèëäýã 5 îðîí áàéãàëü îð÷íû
äîðîéòëûг ¿ëýìæ õýìæýýãýýð áóóðóóëààä
çîãñîõã¿é ò¿¿íèé òàðõàö, ýð÷ìèéã ñààðóóëæ
÷àäæýý.
Áàéãàëü îð÷íû ýäãýýð ¿ç¿¿ëýëòýýð ò¿¿íèé
ó÷ðóóëæ áîëîõ á¿õ ýðñäýëèéã òóõàéëáàë
¿åð óñíû ãàìøèãò íýðâýãäýãñýä çýðãèéã
òîäîðõîéëîõ áîëîìæã¿é þì. Ò¿¿í÷ëýí ÿäóó
õ¿í àì áàéãàëü îð÷íû ãýíýòèéí àþóë áîëîí
äîðîéòîëä íýðâýãäýõ ìàãàäëàë маш ºíäºð
юм.
Áèä ýíý ìàãàäëàëûã ÎÕßÈ áîëîí óóð
àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí óëìààñ ó÷ðàõ
äàðàìò õîîðîíäûí õàìààðàëòàé óÿëäóóëàí
ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäàëæ áàéíà. 15 îðíû 130
çàñàã çàõèðãààíû íóòàã äýâñãýðèéã õàìðóóëàí
áèä á¿ñ íóòãóóäèéí ÎÕßÈ-¿¿äèéã õóð òóíàäàñ
áîëîí òåìïåðàòóðò ãàðñàí ººð÷ëºëòººð íü
õàðüöóóëàí òîîöëîî. Ýíý õàðüöóóëàëòààñ
õàðàõàä õàìãèéí ÿäóó á¿ñ íóòãóóäàä àãààðûí
òåìïåðàòóð íýìýãäñýí áîëîâ÷ ÷èéãøèë
ýñõ¿ë õóóðàéøèë íýìýãäýýã¿é áàéíà. Ýíý íü
îðëîãûí ÿäóóðàëä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò
õýðõýí íºëººëæ áóé òàëààð õèéñýí ñóäàëãààíû
ä¿íòýé íèéöýæ áàéíà.
Áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîë õ¿íèé
õºãæëèéí çàðèì ¿ç¿¿ëýëòýä ñºð㺺ð
íºëººëºõ íü
Áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîë íü õýä õýäýí
÷èãëýëýýð õ¿íèé ÷àäàâõèä ñºð㺺ð íºëººëºí,
áîîãäóóëæ áàéíà. Òýðýýð õ¿í àìûí
îðëîãî, àìüæèðãààíä íºëººëººä çîãñîõã¿é
ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîë áîëîí ñàéí ñàéõàí
àìüäðàëûí áóñàä ¿ç¿¿ëýëòèéã äîðîéòóóëäàã.
Áàéãàëü îð÷èí, ýð¿¿ë ìýíä äîðîéòîõ íü
Àãààð, усны áîõèðäîë, ýð¿¿ë àõóéí
таагүй íºõöºë çýðãýýñ óëáààëñàí ºâ÷ëºë ÿäóó
îðíóóäàä, íýí ÿëàíãóÿà ÿäóó õ¿í àìûí äóíä
ºðãºí òàðõàöòàé áàéíà. ÕÕÈ-èéí ò¿âøèí
äîîãóóð óëñ îðíóóäàä àãààðûí áîõèðäëоос
шалтгаалах õ¿í àìûí íàñ áàðàëòûí ò¿âøèí
ÕÕÈ-èéí ò¿âøèí äóíä áîëîí äýýã¿¿ð
îðíóóäûíõààñ äàðóé 11 äàõèí ºíäºð áàéíà.
ÕÕÈ-ийí ò¿âøèí äîîãóóð, äóíä, ºíäºð
îðíóóäûí ÿäóó õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäýä
àãààðûí áîõèðäîë ìºí ë ñºðºã íºëºº
¿ç¿¿ëäýã. ÕÕÈ-èéí ò¿âøèí äîîãóóð óëñûí
10 õ¿í òóòìûí 6 íü öýâýð óñíû õàíãàìæààð,
4 íü ýð¿¿ë àõóéí íºõöºë õàíãàãäñàí àðèóí
öýâðèéí байгууламжаар äóòàãäàæ áàéãàà
íü ºâ÷ëºë áîëîí õîîë òýæýýëèéí äóòàãäàë
áèé áîëîõîä íºëººëæ áàéíà. Óóð àìüñãàëûí
ººð÷ëºëò íü íýã òàëààðàà õóìõàà, ÷è÷ðýã çýðýã
õàëóóí îðíû ºâ÷íèé òàðõàëòûã íýìýãä¿¿ëæ,
íºãºº òàëààñ óðãàö èõ õýìæýýãýýð буурахад
õ¿ðãýæ áàéãàà íü òýãø áóñ áàéäëûã óëàì
äààìæðóóëàõ ¿ð äàãàâàðòàé.
Äýëõèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Áàéãóóëëàãààñ
ÿâóóëäàã Îëîí Óëñûí ªâ÷ëºëèéí Ò¿âøíèé
ñóäàëãààãààð ºâ÷ëºë ¿¿ñãýõ 10 ¿íäñýí
øàëòãààíä áîõèð óñ, шаардлага хангаагүй
ахуйн болон ариун цэврийн нөхцөл çýðýã
îð÷íû õ¿÷èí ç¿éëñ áàãòàæ áàéíà. Ñóóëãàëò,
àìüñãàëûí çàìûí õàëäâàðò ºâ÷èí çýðýã îð÷íû
äîðîéòëîîñ ¿¿äýí ãàðäàã ºâ÷íººð æèë á¿ð 5
õ¿ðòýëõ íàñíû 3 ñàÿ õ¿¿õýä ýíäýæ áàéãàà
íü Àâñòðàëè, Áåëãè, Íèäåðëàíä, Ïîðòóãàë,
Øâåéöàðè Óëñûí 5 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäèéí
íèéò òîîíîîñ äàâæ áàéíà.
Áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîë, óóð àìüñãàëûí
ººð÷ëºëò íü áèäíèé õ¿ðýýëýí áóé áîëîí
íèéãìèéí îð÷èí, ìýäëýã ÷àäâàð, ºì÷
õºðºíãº, дадал зуршилд ñºðºã íºëºº
¿ç¿¿ëäýã. ßäóó äîðîé áàéäëûí õýìæ¿¿ð¿¿ä
íü õîîðîíäîî õàðèëöàí óÿëäààòàé áºãººä
òýäãýýð õýìæ¿¿ð¿¿äèéã õàìòàä íü àâч үзэхэд:
ялангуяа, öýâýð óñíû õàìãàìæ áîëîí ýð¿¿ë
àõóéí íºõöºë õàíãàëòã¿é áàéãàà ãàçàðт хүний
ýð¿¿ë ìýíä õàìãèéí ýðñäýëòýé áàéíà. Áàéãàëü
îð÷íû äîðîéòëîîñ ¿¿äýëòýé íàñ áàðàëòûí
ò¿âøèí õàìãèéí ºíäºðò òîîöîãääîã 10 îðíû
6 íü Íèãåðè, Ìàëè, Àíãîë çýðýã ÎÕßÈ-í
ò¿âøнýýð õàìãèéí ºíäºð 10 улс îðон орсон
áàéíà (Зураг 7).
Áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîë
íü õýä õýäýí ÷èãëýëýýð
õ¿íèé àìüäðàëä ñºð㺺ð
íºëººëæ áàéíà. Òýðýýð
õ¿í àìûí îðëîãî,
àìüæèðãààíä íºëººëººä
çîãñîõã¿é ýð¿¿ë ìýíä,
áîëîâñðîë áîëîí ñàéí
ñàéõàí àìüäðàëûí
áóñàä ¿ç¿¿ëýëòèéã
äîðîéòóóëäàã.
ÇÓÐÀÃ 7
ÎÕßÈ ò¿âøèí ºíäºðòýé óëñ îðíû áàéãàëü îð÷íû äîðîéòëûí
ýðñäýëýýñ ¿¿äýëòýé õ¿í àìûí íàñ áàðàëòûí ò¿âøèí
Íàñ áàðàëò (ñàÿ õ¿í òóòàìä)
Òýìäýãëýë: ÕÕÈ ò¿âøèí ºíäºð óëñóóäûã õàìðóóëààã¿é áîëíî. Ñóäàëãàà õèéñýí æèë¿¿ä
íü óëñ îðíóóäàä õàðèëöàí àäèëã¿é. Ýõ òàéëàíãèéí ñòàòèñòèêèéí õ¿ñíýãò 5-ã õàðíà óó.
Ýõ ñóðâàëæ: ÄÝÌÁ, R.Bos, F.Gore, J.Bartam, 2008. Öýâýð óñ: Ýð¿¿ë àìüäðàë: ýð¿¿ë
ìýíäèéã õàìãààëàõ îðîëöîîíû çàðäàë, àøèã, òîãòâîðòîé áàéäàë, Æåíåâ,
Õÿòàä
Òàæèêèñòàí
Ãàíà
Êàìåðóí
×àä
Ðóàíäà Ñüåððà-Ëåîíå
Àíãîë
Íèãåðè
Ñîìàëè
ÌàëèÝòèîï
Ìîçàìáèê
Ëèáåðè
Êîìîð
ÎÕßÈ

13. ÕÓÐÀÀÍÃÓÉ 9
Áîëîëöîî áàãàòàé õ¿¿õä¿¿ä, ÿëàíãóÿà
îõèäûí áîëîâñðîë õîöðîãäîõ áàéäàë
Äýëõèéí îëîí îðîí á¿õ íèéòèéã õàìàðñàí
áàãàанхан шатны áîëîâñðîë îëãîõ çîðèëò
òàâèàä àæèëëàæ áàéãàà ÷ á¿ðýí àìæèëòàíä
õ¿ð÷ ÷àäààã¿é áàéíà. ÕÕÈ-èéí ò¿âøèí
äîîãóóð óëñ îðîíä анхан шатны боловсрол
ýçýìøèõ íàñíû 10 õ¿¿õýä òóòìûí 3 íü
ñóðãóóëüä îãò õàìðàãääàãã¿é, ¿ëäñýí õýñýã íü
ñóðãóóëüä õàìðàãääàã áîëîâ÷ áàéãàëü îð÷íû
äîðîéòëûí õýä õýäýí õ¿÷èí ç¿éëèéí óëìààñ
ñóðàõ ÿâöäàà ìàø îëîí ñààä áýðõøýýëòýé
òóëãàðäàã áàéíà. Òóõàéëáàë ýð÷èì õ¿÷íèé
õîìñäîë íü òýäíèéã ñóðãóóëüä ñóðàõàä øóóä
áîëîí øóóä áóñ çàìààð íºëººëäºã. Ýð÷èì
õ¿÷íèé õîìñäîëûã àðèëãàñíààð ñóðãóóëèéí
áàéðíû ãýðýëò¿¿ëýã ñàéæèð÷, õ¿¿õä¿¿äèéí
õè÷ýýë õèéõ öàãèéã íýìýãä¿¿ëýõýýñ ãàäíà
îð÷èí ¿åèéí öàõèëãààí çóóõ àøèãëàñíààð óñ,
ò¿ëýý áýëòãýõ öàãèéã õýìíýõ áîëîìæòîé. Ãýâ÷
ýíý áîëîìæ á¿ðäýýã¿éí óëìààñ áàãà íàñíû
õ¿¿õä¿¿ä áîëîâñðîë ýçýìøèõ áîëîí ñóðãóóëüä
á¿ðýí õàìðàãäàõàä ñºð㺺ð íºëººëæ áàéíà.
Îõèä ñóðàõûí õàæóóãààð ãýðèéíõýý óñ, ò¿ëýý
áýëòãýõ àæëûã äàâõàð õèéäýã òóë áàéãàëü
îð÷íû äîðîéòîëä èë¿¿òýé ºðòäºã. Öýâýð
óñíû õàíãàìæèéã íýìýãä¿¿ëæ, ýð¿¿ë àõóéí
íºõöëèéã сайжруулах нь îõèäûí áîëîâñðîë
ýçýìøèëòýä ìàø òóñòàé áºãººä òýäíèé
ýð¿¿ë ìýíäýä ýåðýãýýð íºëººëæ, àæèë õèéõýä
çàðöóóëæ áóé öàãèéã íü õýìíýõ, чөлөөт öàãàà
ººðòºº çàðöóóëàõ áîëîìæòîé áîëíî.
Áàéãàëü îð÷íû äîðîéòëûí áóñàä ñºðºã
íºëººëºë
ªðõ айл, á¿ñ íóòàã, дэлхийн çýðýã á¿õèé ë
ò¿âøèíä үүсэх áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîë íü
õ¿ì¿¿ñèéí ñîíãîëòûã хязгаарлаж, áàéãàëèéí
íººö áàÿëàãò ò¿øèãëýí àìüäàðäàã õ¿í àìûí
àìüäðàõ íºõöºëèéã óëàì äîðîéòóóëäàã,
ººðººð õýëáýë èéì õ¿ì¿¿ñ ºìíº íü îëäîã
áàéñàíòàé èæèë õýìæýýíèé îðëîãûã îëîõûí
òóëä èë¿¿ èõ õºäºëìºðëºõ ýñâýë áàéãàëü
îð÷íû äîðîéòîëä ºðòñºí ãàçàð íóòãààñàà
í¿¿äýëëýí ººð ãàçàðò ñóóðüøèõààñ ººð
ñîíãîëòã¿é болдог.
Áàéãàëèéí íººö áàÿëàãò ò¿øèãëýñýí
ºíººãèéí àìüæèðãààíû àðãà õýðýãñë¿¿ä
íü öàã ìàø èõээр çàðöóóëàõûã øààðääàã.
ßëàíãóÿà îð÷èí ¿åèéí öàõèëãààí çóóõ áîëîí
öýâýð óñíû õàíãàìæ õîìñäîëòîé ºðõ¿¿ä ¿¿íä
àñàð èõ öàãèéã ¿ðã¿é çàðöóóëàõàä õ¿ðäýã.
Öàã àøèãëàëòûí ñóäàëãààíä äýýðõ ÷èãëýëýýð
õ¿éñèéí òýãø áóñ áàéäëûí òàëûã òóñãàí
øèíæëýõýä óñ, ò¿ëýý áýëòãýõ ãýðèéí àæèëä
îõèä ýìýãòýé÷¿¿ä ýð÷¿¿äýýñ èë¿¿ èõ öàã
çàðöóóëäàã áºãººä ýíý àæèëä èíãýæ èõ öàã
çàðöóóëæ áàéãàà òóë ¿ð àøèãòàé àæèë ýðõëýõ
áîëîìæ õîìñ áàéõ àæ.
2009 îíû Õ¿íèé Õºãæëèéí Èëòãýëèéí
òîäîðõîéëñíîîñ õàðàõàä õ¿ì¿¿ñò àìüäðàõ
ãàçðàà ººðñ人 ñîíãîõ ýðõèéã îëãîñíîîð
òýäíèé ýðõ ÷ºëººã íýìýãä¿¿ëýõ, èë¿¿ ¿ð
ºãººæòýé, ñàéí ñàéõàí àìüäðàõàä ÷óõàë
õºø¿¿ðýã áîëíî. Ãýõäýý õ¿í àìûí øèëæèõ
õºäºë㺺íèéã õóóëèйн зарим заалтаар
õÿçãààðëàгдäàã. Õичнээн õ¿í зөврөн
áàéãàëü îð÷íû äîðîéòëîîñ øàëòãààëàí
óóãóóë íóòãààñàà í¿¿æ, ººð ãàçàð øèëæèí
ñóóðüøèõ áîëñíûã òîîöîîëîõîä õ¿íäðýëòýé
áàéãàà íü ÿäóóðàë çýðýã õýä õýäýí õ¿÷èí
ç¿éëýýñ øàëòãààëàí шилжин ñóóðüсан áàéæ
áîëçîøã¿é áàéãààòàé õîëáîîòîé. Ãýñýí õýäèé
÷ èéì ñóäàëãàà õèéæ ÷àäñàí áà ìàø îëîí õ¿í
áàéãàëü îð÷íû äîðîéòëîîñ óëáààëàí øèëæèí
í¿¿æ áàéíà.
Áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîë íü óëàì á¿ð
íýìýãäñýýð áóé çºð÷èë ìºðãºë人íòýé
õàìààðàëòàé. Ãýõäýý ýíý õàìààðàë øóóä
èëýðäýãã¿é, óëñ òºð áîëîí òóõàéí ãàçðûí
íºõöºë áàéäàë íü äàíãààðàà ýñõ¿ë íóòàã
óñààðàà ýñõ¿ë á¿õýë íèéãìýýðýý áàéãàëü
îð÷íû äîðîéòîëä ýìçýã ºðòºìòãèé áàéäàëä
îðîõîä íºëººëäºã.
Öàã àãààðûí ãýíýòèéí ¿çýãäëèéí ñºðºã
íºëºº
Áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîë íü ãýíýòèéí
àþóë, ãàìøèã òîõèîëäîõ ìàãàäëàëûã
íýìýãä¿¿ëæ áàéíà. Áèäíèé õèéñýí ä¿í
øèíæèëãýýíýýñ õàðàõàä ÕÕÈ-ийн ò¿âøèí
äóíäàæ óëñ îðíóóäàä öàã àãààðûí гэнэтийн
¿çýãäýë áóþó ãàìøèãò ºðòñºí õ¿í àìûí òîî 10
õóâèàð íýìýãäýæ, õ¿í àìûí àìüæèðãàà áîëîí
îðëîãûí ýõ ¿¿ñâýðèéã ýðñ äîðойтóóëàõààñ
ãàäíà ÕÕÈ-ийн ò¿âøèí 2 õóâèàð áóóð÷ýý.
Àþóë ãàìøãèéí ñºðºã ¿ð äàãàâàð íü
ýðýãòýé ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ, òýäíèé íàñ, àìüäàð÷
áóé óëñ îðíîîñ õàìààðàí õàðèëöàí àäèëã¿é
òóñäàã áàéíà. ßëàíãóÿà буурай хөгжилтэй
îðíóóäàä ¿åð óñíû ãàìøèã, õ¿÷òýé ñàëõè,
øóóðãà, õºðñíèé гулсалò çýðýã áàéãàëèéí
ãàìøãèéí óëìààñ õ¿¿õýä ýìýãòýé÷¿¿ä áîëîí
õºãø÷¿¿äèë¿¿òýéáýðòýæãýìòýí,ýíäýæáàéíà.
Áàéãàëèéí ãàìøèãò íýðâýãäñýí õ¿ì¿¿ñèéã
õ¿éñèéí çàäàðãààãààð òîîöîõîä ýìýãòýé÷¿¿ä
áàéãàëèéí áàÿëàã àøèãëàõ áîëîìæ, ÷àäàâõè
ñóë áàéãààãààñ ¿¿äýí áàéãàëü îð÷íû
äîðîéòîëä óëàì ýìçýã ºðòºìòãèé áîëæ áàéíà.
Öàã àãààðûí гэнэтийн ¿çýãäëýýñ áîëîîä
õ¿¿õä¿¿ä õîîë òýæýýëèéí äóòàãäàëä îðæ,
ñóðãóóëü çàâñàðääàã. Õýä õýäýí õºãæèæ
áóé îðíû æèøýýíýýñ õàðàõàä ãàìøèãò
íýðâýãäñýíèé äàðàà айл ºðõ¿¿ä ò¿ð çóóðûí
ñàíõ¿¿ãèéí õÿìðàëä îðæ, õ¿¿õä¿¿äýý ñóðãóóëü
çàâñàðäóóëàõ ÿâäàë èõ ãàðäàã. Òîäðóóëáàë,
áàéãàëèéí ãàìøèãò хэдий хэмжээгээр
íýðâýãäýõ, ò¿¿íèéã õоð õîõèðîë áàãàòàé äàâàí
òóóëàõ ÷àäâàð íü õýä õýäýí õ¿÷èí ç¿éëýýñ
õàìààðíà. ¯¿íä: áàéãàëèéí ÿìàð ãàìøèãò
íýðâýãäñýí, òóõàéí ºðõèéí íèéãýì ýäèéí
çàñãèéí íºõöºë áàéäàë, íèéãìèéí õºðºíãº
áîëîí áóñäààñ äýìæëýã òóñëàëöàà àâàõ
áîëîìæîîñ ãàäíà òóõàéí óëñ îðíû çàñãèéí
ãàçðûí ç¿ãýýñ явуулах àâðàõ, ñýðãýýí áîñãîõ
¿éë àæèëëàãàà аль зэрэг òýãø õ¿ðòýýìæòýé
áîëîí ¿ð ºãººæòýé áàéãààãààñ õàìààðíà.
Áèäíèé õèéñýí ä¿í
øèíæèëãýýíýýñ õàðàõàä
ÕÕÈ-èéí ò¿âøèí
äóíäàæ óëñ îðíóóäàä
öàã àãààðûí îãöîì
¿çýãäýë áóþó ãàìøèãò
ºðòñºí õ¿í àìûí òîî 10
õóâèàð íýìýãäýæ, õ¿í
àìûí àìüæèðãàà áîëîí
îðëîãûí ýõ ¿¿ñâýðèéã
ýðñ äîðäóóëàõààñ ãàäíà
ÕÕÈ-èéí ò¿âøèí 2
õóâèàð áóóð÷ýý.

14. Õ¯ÍÈÉ ÕªÃÆËÈÉÍ ÈËÒÃÝË 201110
Ýðõ ìýäýë – íºõºí ¿ðæèõ¿éí áîëîí
óëñ òºðèéí ýðõ ìýäýë äýõ òýíöâýðã¿é
áàéäàë
Çàðèì îðîíä хүйсийн ¿¿ðýã õàðèóöëàãà,
ýðõ ìýäýëä ººð÷ëºëò ãàð÷, ýíý íü áàéãàëü
îð÷íû òîãòâîðòîé õºãæèë, òýãø áàéäëûã
íýìýãä¿¿ëæ, õ¿íèé õºãæëèéí ò¿âøèíã
óðàãøëóóëàõàä ýåðýã íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéíà.
Æåíäýðèéí òýãø áóñ áàéäàë
Ýíý æèë 145 îðíû Æåíäýðèéí òýãø áóñ
áàéäëûí èíäåêñèéã øèíý÷ëýí òîîöñîíîîñ
õàðàõàä íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíä
äîðîéòîõîä æåíäýðèéí òýãø áóñ áàéäàë
íýìýãäýæ áàéíà. Íèéò õ¿í àìä ÷èãëýñýí íºõºí
¿ðæèõ¿éí ¿ð ä¿íòýé áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëæ
áóé îðíóóäàä ýìýãòýé÷¿¿ä òºëºâëºñíººñºº
îëîí õ¿¿õýä ãàðãàõàà çîãñîîí, ¿¿íèé ä¿íä
ýõ, ¿ðñèéí ýð¿¿ë ìýíä ñàéæðàõûí çýðýãöýý
õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðóóëàëò ÷ áóóðàõ
õàíäëàãà àæèãëàãäëàà.
Êóáà, Ìàâðèòàíè, Òàéëàíä, Òóíèñ çýðýã
îðîíä íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí
¿éë÷èëãýý äýýøèëæ, ýì òàðèàíû õàíãàìæ
íýìýãäñýíýýð íýã ýìýãòýéä 2-îîñ äîîø
òîîíû õ¿¿õýä íîãäîõ õ¿ðòýë ò¿âøèíä òºðºëò
áóóðñàí. Ãýñýí õýäèé ÷ îëîí óëñ îðîíä
íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéã ñàéæðóóëàõ
øààðäëàãàòàé áàéíà. Õýðâýý á¿õ ýìýãòýé
õ¿í íºõºí ¿ðæèõ¿éí ºðãºí ñîíãîëò õèéõ
áîëîìæòîé áîë õ¿í àìûí õÿíàëòã¿é ºñºëò
áàãàñ÷, ýíý íü õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðóóëàëòûã
îäîîãèéí ò¿âøíýýñ áóóðóóëàõ áîëíî. 2050
îí ãýõýä ãýð á¿ë òºëºâëºëòèéí òóëãàìäñàí
àñóóäëûã øèéäâýðëýæ ÷àäâàë õ¿ëýìæèéí
õèéí ÿëãàð÷ áóé õýìæýýã îäîîãèéíõîîñ 17
õóâèàð бууруулàõ боломжтой þì.
Æåíäýðèéí Òýãø Áóñ Áàéäëûí Èíäåêñ íü
óëñ òºðèéí øèéäâýð ãàðãàõàä ýìýãòýé÷¿¿äèéí
îðîëöîîã ìºí òîîöîæ ãàðãàäàã. Òîîöîîíîîñ
õàðàõàä ÿëàíãóÿà Àôðèêийн Ñàõàðûí цөлөөс
урагш орших бүс, ªìíºä Àçè, Àðàáûí
îðíóóäàä öººí òîîíû ýìýãòýé÷¿¿ä óëñ
òºðèéí øèéäâýð ãàðãàõàä îðîëöîæ áàéíà.
Ýìýãòýé÷¿¿ä áàéãàëèéí áàÿëàã àøèãëàí
àìüæèðãààãàà çàëãóóëàõ à÷ààëëûí õàìãèéí
õ¿íäèéã ¿¿ðäýã òóë хүрээлэн буй орчны
áîõèðäîëä, òóõàéëáàë àãààðûí áîõèðäîëä
õàìãèéí ò¿ð¿¿íä ºðòäºã, ò¿¿í÷ëýí áàéãàëèéí
áàÿëàã àøèãëàõ òàëààð ãàð÷ áóé øèéäâýð
òýäýíä õàìãèéí ò¿ð¿¿íä íºëººëäºã.
Ñàÿõàí ÿâóóëñàí ñóäàëãààãààð õè÷íýýí
ýìýãòýé óëñ òºðèéí øèéäâýð ãàðãàõàä
îðîëöîæ áóéã ìýäýõ òºäèéã¿é ÿàæ, аль зэрэг
îðîëöîæ áàéãààã ìýäýõ íü ÷óõàë áîëæýý.
Ó÷èð íü ýìýãòýé÷¿¿ä áàéãàëü îð÷íû àñóóäàëä
èлүү ñàíàà òàâüäàã, áàéãàëü îð÷íû áîäëîãî
õºòºëáºðèéã äýìæèí, түүнийг õàìãààëàõàä
óðèàëæ áóé óäèðäàã÷ íàðûã ñîíãîõ
õàíäëàãàòàé áàéäàã òóë óëñ òºð, òºðèéí áóñ
áàéãóóëëàãàä ýìýãòýé÷¿¿äèéã èäýâõèéëýí
îðîëöóóëàõ íü áàéãàëü îð÷íîî õàìãààëàí
áàéãàëèéí áàÿëãийã çîõèñòîé àøèãëàõ, óëìààð
Ìÿíãàíû Õºãæëèéí Çîðèëòóóäûã á¿ðýí
õýðýãæ¿¿ëýõýä èõýýõýí ò¿ëõýö áîëîõ þì.
Áèäíèé ýíý ä¿ãíýëò öîî øèíý ñàíààíä
¿íäýñëýýã¿é. Ãàãöõ¿¿ ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðх
÷ºëººã äýìæèí нэмэгдүүлснээр áèä þó
õîæèæ, áèäýíä ÿìàð ñàéí ¿ð äàãàâàð гарч
áîëîõûã íîòëîí õàðóóëàõ çîðèëãîîð äýýðõ
ä¿ãíýëòèéã äàâòàí ñàíóóëëàà. Øèéäâýð
ãàðãàõàä ýìýãòýé÷¿¿äèéã îðîëöóóëàõ íü
эрх òýãø áàéäàë, áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîë
çýðýã àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä àñàð ÷óõàë à÷
õîëáîãäîëòîé.
Ýðõ ìýäëèéí òýãø áóñ áàéäàë
2010 îíû Õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýëä
òîäîðõîéëñíû äàãóó, ýðõ ìýäýë ãýäýã íü
óëñûí ò¿âøèíä àëáàí ¸ñíû үйл ажиллагааны
дэс дараа, àðä÷èëàë, îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä
îðîëöîîíû àðãà áàðèëûã õàìàðñàí ºðãºí
õ¿ðýýíèé îéëãîëò þì. Óëñûí áîëîí
îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä óëñ òºðèéí òýãø
ýðõèéã á¿ðýëä¿¿ëñíýýð áàéãàëü îð÷íû
òîãòâîðòîé õºãæëèéã áèé áîëãîäîã. Ýðõ
ìýäëèéã òýíöâýðæ¿¿ëýõ íü àãóóëãûí õóâüä
÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áàéõûí ñàöóó îëîí
тооны ñóäàëãààíààñ õàðàõàä àðä÷èëàë íü
ñîíãîã÷äыí ºìíº õ¿ëýýõ ¿¿ðýã õàðèóöëàãыг
ºíäºðæ¿¿ëæ, õ¿í àìûí ýðõ ÷ºëººã
íýìýãä¿¿ëýõýä ÷èãëýäýã. Ãýõäýý àëèâàà óëñ
îðîíä (¿¿íä àðä÷èëëûí òîãòîëöîî á¿ðýëäñýí
óëñ îðîí áàñ áàãòàíà) áàéãàëü îð÷íû
äîðîéòîëä õàìãèéí èõ ºðòñºí õ¿í àì ÿäóóð÷,
äîðîéòîí ýðõ ìýäýëã¿é áîëäîã áºãººä óëìààð
¿íäñýíáîäëîãîäÿäóó,ýðõìýäýëã¿éõ¿ì¿¿ñèéí
¿çýë áîäîë, àøèã ñîíèðõîë òóñäàãã¿é.
Ä¿í øèíæèëãýýíýýñ ¿çýõýä óëñ òºðèéí
байгууллагуудын îðîëöîîòîéãîîð ýðõ
ìýäëèéí òýãø áóñ áàéäàë үүсч, áàéãàëü
îð÷íû òîãòâîðòîé áàéäàëä ñºð㺺ð íºëººëæ
áàéíà. Ýíý íü áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîë
õ¿í àìûí ÿäóó õýñýã áîëîí íèéãìèéí ýìçýã
äîðîé á¿ëýãò èë¿¿ õ¿íäýýð òóñ÷ áàéãàà
ãýñýí ¿ã þì. Òóñ èëòãýëèéã áîëîâñðóóëàõ
ÿâöàä 100 ãàðóé îðíûã õàìðóóëàн õèéñýí
øèíý÷èëñýí ñóäàëãààãààð ýðõ ìýäëèéí òýãø
õóâèàðиëàëòòàé áàéãàà îðíóóäàä áàéãàëü
îð÷íû äîðîéòîëòîé òýìöýæ, òîäîðõîé ¿ð
ä¿íä õ¿ð÷ýý. Òîäðóóëáàë, öýâýð óñíû õàíãàìæ
ñàéæèð÷, ãàçðûí äîðîéòîë áàãàñàí, агаар,
усны áîõèðäëîîñ ¿¿äýëòýé õ¿í àìûí ýíäýãäýë
áóóð÷ áàéãàà çýðýã ýåðýã ¿ð ä¿í ãàð÷ áàéíà.
Áàéãàëü îð÷èí, ýðõ òýãø áàéäàë, õ¿íèé
õºãæëèéã õàìàðñàí öîãö ñòðàòåãè
ªíººäºð áèäýíä í¿¿ðëýæ áóé àþóë
ãàìøãààñ ñýðãèéëæ, ñàéí ñàéõàí àìüäðàëûã
öîãöëîîõ ¿¿äíýýñ çàñãèéí ãàçàð, èðãýíèé
íèéãýì, õóâèéí õýâøèë, õºãæëèéí хамтын
ажиллагааны áàéãóóëëàãóóä õàìòðàí áàéãàëü
îð÷íû òîãòâîðòîé õºãæèë, òýãø áàéäàë,
õ¿íèé õºãæèë ãýñýí ãóðâàí ¿ç¿¿ëýëòèéã
öîãöîîð íü àâ÷ ¿çñýí ñòðàòåãè òºëºâëºãºº
áîëîâñðóóëñàí þì. Ýíýõ¿¿ ñòðàòåãè
òºëºâëºãºº íü äýýðõ ãóðâàí ¿ç¿¿ëýëòèéã
тэнцвэртэйгээр, á¿ãд õîæèõ çàð÷èì äýýð
¿íäýñëýæ áàéãàà áèëýý. Ãàðñàí øèéäë¿¿ä
òóõàéí íºõöºë áàéäàëä òîõèðñîí áàéõ ¸ñòîé
áºãººä áîäëîãî áîëîâñðóóëàõäàà òóõàéí
îðíû ÷àäàâõè áîëîí áîëîâñðóóëàí ãàðãàñàí
2050 îí ãýõýä ãýð
á¿ë òºëºâëºëòèéí
òóëãàìäñàí àñóóäëûã
øèéäâýðëýæ ÷àäâàë
õ¿ëýìæèéí õèéí
ÿëãàð÷ áóé õýìæýýã
îäîîãèéíõîîñ 17 õóâèàð
áàãàñãàõ þì.