आपण दिदिवसभरात दअनेक दकामे दकरतो.जड दओझी दउचलणे द, द
वस्तू दढकलणे द, दिलिहिणे द, दस्वयंपाक दकरणे दअशी दसवर्व दकामे द
करण्यासाठी दआपल्या दअंगात दिविशष्ट दक्षमता दअसावी दलागते.
दकायर्व दकरण्यासाठी दआवश्यक दअसलेल्या दया दक्षमतेला द
उजार्व दम्हिणतात.
कोणतेहिी दकायर्व दकरण्यासाठी दऊर्जेची दगरज दअसते.

आपल्या दप्रमाणेच दवनस्पती द, दप्राणी द, दवाहिने, दयंत्रे दयांनाहिी द
वेगवेगळी दकामे दकरताना दऊर्जेची दगरज दअसते द द
ऊर्जार्व दिनसगार्वत दअनेक दरुपात दआढळते द.

दसौर दऊर्जार्व दहिा दऊर्जेचा दमुख्य दस्रोत दआहिे.ितचे दऊर्जेच्या द
इतर दप्रकारात दरुपांतर दहिोते द
सौर द
ऊर्जार्व
द
रासायिनक द
द
दचुंबकीय द
दअनु दऊर्जार्व
िवद्युत द
ध्वनी द
यांित्रक द दउष्णता द
प्रकाश द

ऊर्जेच्या दिविवध दप्रकारांचे दएकमेकात दरुपांतर दहिोत दअसते द
द द द दसूयार्वची दउष्णता दवनस्पती दशोषून दघेतात दआिण दअन्न दतयार द
करण्यासाठी दितचा दउपयोग दकरतात. दहिे दअन्न दप्राणी दखातात. द
म्हिणजेच दप्राणी दआिण दवनस्पती दयांच्यात दसौरऊर्जार्व दहिी दरासायिनक द
ऊर्जेच्या दरुपात दसाठवली दजाते द

जीवाश्म इंधन
अनेक वषार्षापूर्वी प्राणी आणिण वनस्पती
यांचे अवशेष जिमनीत गाडले गेले.
जिमनीचा प्रचंड दाब आणिण
जिमनीतील उष्णता यांच्या
पिरिणामामुळे त्यांच्यातील पाण्याचा
अंश नाहीसा झाला.हायड्रोजन आणिण
काबर्षान यांच्या संयुगांच्या रुपात
रिासायिनक उजार्षा िशल्लक रिािहली.
त्यामुळे या अवशेषांचे रुपांतरि इंधनात
झाले. अशाप्रकारिे तयारि झालेल्या
इंधनाला जीवाश्म इंधन म्हणतात
हे इंधन तयारि होण्यासाठी लक्षावधी
वषार्षाचा काळ जावा लागतो म्हणूर्न या
इंधनाचे साठे मयार्षािदत आणहेत.

जीवाश्म इंधनांचे प्रकारि
जीवाश्म इंधने स्थायूर्, द्रव, आणिण वायूर् अशा तीनही अवस्थांमध्ये
आणढळतात.
स्थायूर् कोळसा वनस्पतींच्या अवशेषांपासूर्न
द्रव खनिनजतेल समुद्रातील प्राणी आणिण वनस्पतींपासूर्न
वायूर् नैसिगक वायूर् समुद्रातील प्राणी आणिण वनस्पतींपासूर्न

स्थायूर् इंधने
• लाकूर्ड , कोळसा, गोव-या , पालापाचोळा ही स्थायूर् इंधने
आणहेत .
• सोय – सहज उपलब्ध, स्वस्त,
• मयार्षादा – उष्णतामूर्ल्य कमी , धुरिाच्या िनिमतीमुळे प्रदूर्षण ,
लाकुड्तोडी मुळे पयार्षावरिणात असमतोल, गोव-यांच्या
ज्वलनामुळे नायट्रोजनयुक्त पदाथार्थांचा नाश. ज्वलनानंतरि पूर्णर्षापणे
न जळलेले रिाखनेसारिखने पदाथर्षा िशल्लक रिाहून प्रदूर्षण

द्रव इंधने
• केरिोसीन, पेट्रोल, िडझेल, ही खनिनजतेलापासूर्न िमळणारिी द्रव
इंधने आणहेत. पृथ्वीच्या पोटात सुमारिे २५००० मी. खनोल
अंतरिावरि खनिनजतेल सापडते.
• सोय अिधक उष्णतामूर्ल्य , स्थायूर्, इंधनांच्या तुलनेत कमी प्रदूर्षण
• मयार्षादा -प्रदूर्षण करिणारिे वायूर् िनमार्षाण होतात. वाहतुकीस
गैरिसोयीचे .

वायूर् इंधने
• िमथेन,इथेन,प्रोपेन, ब्युटेन इ. नैसिगक वायूर्ंचे प्रकारि.
• आणपण स्वयंपाकासाठी वापरित असलेला िसलेंडरिमधे भरिलेला गॅस
ब्युटेन असतो.
• सोय वापरिायला सोयीचे सवार्षािधक उष्णतामूर्ल्य , ज्वलनानंतरि
कोणताही स्थायूर् पदाथर्षा िशल्लक रिहात नाही. स्रोतापासूर्न नळीने
वाहून नेता येतो. वापरिावरि िनयंत्रण ठेवता येते. प्रदूर्षण करिणारिे
वायूर् िनमार्षाण होत नाहीत.

ऊर्जेचा वाढता वापर
• वाढती लोकसंख्या, उद्योगधंदे आणिणि तंत्रज्ञानाचा
वाढता उपयोग यांमुळे ऊर्जेचा वापर वाढला आणहे
• जीवाश्म इंधनांचे साठे मयार्यादिदत असल्याने
त्यांच्यापासून कायमस्वरूपी उजार्याद िमळू शकत नाही.
• म्हणिून उजेचे पयार्यादयी स्रोत शोधणिे गरजेचे आणहे.

पारंपािरक ऊर्जार्यादस्रोतांच्या वापराचे दुष्पिरणिाम
• काबनर्यादनडाय ऑक्साईडच्या िनिमतीमुळे वातावरणिाच्या
तापमानात वाढ
• इतर आणम्लधमी वायूंच्या िनिमती मुळे आणम्ल पजर्यादन्याचा धोका
• हानीकारक सूयर्यादिकरणि रोखून धारणिा-या ओझेनच्या थराला िछिद
• बनेछिूट जंगलतोडीमुळे जैविवक वैविवध्य धोक्यात

या सवर्याद कारणिांमुळे पयार्यादयी ऊर्जार्यादस्रोतांची गरज िनमार्यादणि
झाली आणहे

अपारंपिरक िकवा नवीकरणिक्षम ऊर्जार्यादस्रोत
• सौरऊर्जार्याद, वाहत्या पाण्यापासून िमळणिारी ऊर्जार्याद , पवनऊर्जार्याद,
जैविवक वायू , समुदाच्या पाण्यापासून िमळणिारी ऊर्जार्याद हे ऊर्जेचे
स्रोत पूवी फारसे वापरले जात नव्हते. म्हणिून त्यांना अपारंपिरक
ऊर्जार्यादस्रोत म्हणितात.
• तसेच पुन्हापुन्हा वापर केला तरी त्यांच्यापासून थोडया काळात
ऊर्जार्याद उपलब्ध होते. पूणिर्यादपणिे संपत नाही म्हणिजेच हे स्रोत
मयार्यादिदत नाहीत.म्हणिून यांना नवीकरणिक्षम स्रोत म्हणितात.

सौर ऊर्जार्याद
• सौरचूल , सौरतापक , सौरशुषक, सोलर सेल (सौर घट) ही सौर
उजेवर चालणिारी काही उपकरणिे आणहेत.

अणुऊर्जेचा वापर देखील उर्जार्जासमस्येवर पयार्जाय ठरत
आहे.
• युरेिनियमच्या अणूंवर न्यूटॉन्सचा मारा करूनि अणुऊर्जार्जा िमळवली
जात
• महाराष्ट्रात तारापूर आिण गुजरातमधे काकरा येथे भारत
सरकारचे अणु ऊर्जार्जा प्रकल्प सुरु आहेत.

ऊर्जार्जा संकटाशी सामनिा शासनिाची भूिमका
• निवीनि ऊर्जार्जास्रोत शोधणे
• निवीकरणीय स्रोतांनिा प्राधान्य देणे
• अनिवीकरणीय स्रोतांचा वापर जबाबदारीनिे आिण काटकसरीनिे
करण्यासाठी समाजाचे प्रबोधनि करण
• इंधनिखचर्जा कमी करणा-या सुिवधांनिा प्रोत्साहनि देणे