Korte samenvatting van het kwaliteitskader Noordelijke Rijn en Lekdijk. In deze brochure ligt de nadruk op de cultuurhistorie. De brochure is gepresenteerd op het Nationale Deltacongres 2016

1. DIJKVERZORGING
De vroegere zorg voor de dijk is te zien aan enkele nog resterende
dijkmagazijnen en peilschaalhuisjes. Lange tijd waren eigenaren van hoeven
verantwoordelijk voor onderhoud van een stuk dijk, genaamd hoefslag,
dat herkenbaar was aan hoefslagpalen. De klei voor reparatie en ophoging
van de dijk werd buitendijks gewonnen, zodat hier waterrijke laagten –
dijkputten – ontstonden. Hierin werd vaak wilgenhout geteeld.
VERANDERINGEN IN ONDERHOUD EN VERSTERKING
1230 Eerste grootschalige verhoging Rijn-
en Lekdijk.
1200-1800 Dijkonderhoud volgens het hoefslagstelsel.
17e eeuw Markering van hoefslagen op de dijk
met palen (de meeste zijn eind 20e eeuw
verwijderd).
1800-1900 Bouw van speciale waakhuizen,
dijkmagazijnen en peil(schaal)huisjes.
KANSEN VOOR DE TOEKOMST
• Terugplaatsen verdwenen dijk­
elementen, zoals hoefslagpalen..
• Herstel dijkputten voor
historie en natuur.
‘Moderne’ dijkputten
voor kleiwinning.
• Historische dijktech­-
nieken herintroduceren:
kwelkades en beplanting.
EEN DIJK VAN
EEN GESCHIEDENIS
NOORDELIJKE RIJN EN LEKDIJK,
NATIONAAL ERFGOED
EEN STERKERE DIJK LANGS DE NEDERRIJN EN LEK
Voor de Nederrijn en Lek-dijk is een dijkversterkingproject in voor­
bereiding. Dit dijkversterkingsproject Centraal Holland heeft als doel om
de gehele dijk van Amerongen tot Schoonhoven op sterkte te krijgen.
Problemen met dijkstabiliteit en piping (water dat onder de dijk door
sijpelt) zullen worden aangepakt en opgelost. Bij het bepalen van
oplossingen speelt de ruimtelijke kwaliteit een belangrijke rol. Een
groot onderdeel daarvan is kennis van de historische identiteit.
Er zijn vele geschiedenissen van de Nederrijn en Lekdijk die het landschap
betekenis geven. De Nederrijn en Lekdijk is deel van een dynamische
zone die gedurende een kleine duizend jaar, onder invloed van mens en
natuur, veel veranderingen heeft ondergaan.
Onderzoek naar natuur- en cultuurhistorie leidt tot zicht op kwaliteiten
die gekoesterd worden. In Centraal Holland werkt het ook anders: er is
gezocht naar landschappelijke en historische kwaliteiten die inspireren
bij het vormgeven aan oplossingen.
In deze brochure worden voorbeelden getoond van kwaliteiten,
gebeurtenissen en inrichtingskansen.
INFORMATIE OVER DIT PRODUCT
Het ‘Kwaliteitskader Noordelijke Rijn en Lekdijk Amerongen Schoonhoven’
is opgesteld in opdracht van Dijkversterking Centraal Holland. Het onder-
zoek werd uitgevoerd door Terra Incognita, met belangrijke bijdrages
van landschapshistoricus Ferdinand van Hemmen, landschapsarcheoloog
Eckhart Heunks, Bureau Waardenburg en met bijdrages van gemeenten
en gebiedsorganisaties. Deze brochure is mogelijk gemaakt dankzij een
bijdrage van het Delta Ontwerpplatform van het ministerie van IenM
(https://epublicatie.minienm.nl/delta-ontwerpplatform#).
De voorbeelden in deze brochure zijn indicatief. Er zijn nog geen
keuzes gemaakt, en evenmin besluiten genomen over de wijze waarop
veiligheidsopgaven in dit project worden aangepakt. Het eindrapport en de
deelonderzoeken Kwaliteitskader Noordelijke Rijn en Lekdijk Amerongen
Schoonhoven zijn binnenkort te downloaden op www.hdsr.nl. Contact­
persoon dijkversterkingsproject: Jan.Willem.Vrolijk@provincie-utrecht.nl.
ƒZ.O.Z.
WAAKHUIS MET
DIJKMAGAZIJN
1747
DIJKDOORBRAAK
RAMPEN
De dijk heeft veel hoogwaters getrotseerd, maar soms ging het mis.
Dijkkronkels, wielen en waaiers van overslag tonen plekken waar de rivier
sterker was dan de dijk. Kwetsbaar was de dijk in perioden met hoge
waterafvoeren op de Nederrijn en Lek: voor de 15e eeuw en in de 18e eeuw.
Ook ijsgang kon opstopping en doorbraken veroorzaken. Tegenwoordig
vormen wielen schilderachtige plekjes aan de dijk.
KANSEN VOOR DE TOEKOMST
• Dijkdoorbraken zichtbaar
maken als kwetsbare
plekken aan de stoere dijk:
wielen en mogelijk oude
dijkstukken herstellen.
• Kronkelig verloop van
de dijk koesteren, met
zoveel mogelijk een
continu dijkprofiel.
GROTE OVERSTROMINGEN
1321-22 Doorbraken van de Lekdijk. Grote
overstromingen in Holland en Utrecht.
1496 Dijkbreuken boven Schalkwijk en bij ’t Waal.
1624 Dijkbreuk in Tull en ‘t Waal. Water tot
in de binnenstad van Amsterdam.
1677 Doorbraak in het gebied De Batuwe.
1747 Dijkbreuk bij Wijk bij Duurstede.
1751 Doorbraken boven Jaarsveld.
DIJKDOORBRAAK
ROND 1277

2. LANDBOUW EN WONEN
Bedijking ging in de 11e en 12e eeuw samen met ontginning van uitgestrekte
klei- en veengebieden. Er ontstonden boerderijlinten en lange kavels met
sloten en boomsingels. De dijk lag oorspronkelijk dicht bij de rivier, maar
werd na hoge waterstanden op veel plaatsen teruggelegd. Ontgonnen land
kwam buitendijks te liggen. Dit is nu soms nog zichtbaar als ‘oudhoevig’ land
(zie kaartbeeld). Langs de dijk staat nog altijd veel historische bebouwing.
WATERLINIE
De dijk was een cruciaal onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie.
Via sluizen in de dijk bij Wijk bij Duurstede, Honswijk en Vreeswijk kon
rivierwater worden ingelaten om het land onder water te zetten. Daarnaast
was de dijk een acces: een potentiële opmarsweg voor de vijand door de
waterlinie. Er kwamen verdedigingswerken om het acces af te sluiten en
om de nabije inundatiesluizen te verdedigen.
ONTWIKKELINGEN
800 - 1100 Bebouwing en landbouw op oeverwallen
langs de Nederrijn/Lek.
1100 - 1300 Afdammingen Kromme Rijn (1122) en
Hollandse IJssel (1285). Ontginning grote
komgebieden.
1200 - 1400 Dijkterugleggingen. Middeleeuwse
verkaveling buitendijks is nog zichtbaar.
OORLOG OP DE LEKDIJK
1672 Doorgraven dijk bij Willige Langerak en overstro-
ming Lopikerwaard om Franse leger te stoppen.
1787 Pruisen rukt op over de Lekdijk.
1841 Bouw Fort Honswijk als deel van Nieuwe Hollandse
Waterlinie.
1914 De waterlinie werd geïnundeerd.
1940 De inundatie van de waterlinie werd niet voltooid.
KANSEN VOOR DE TOEKOMST
• Contrast versterken:
wonen en landbouw
binnendijks versus
natuur buitendijks.
• Uitzondering: oudhoevig
land benadrukken met
kavelstructuren en
schapen over de dijk.
• Monumentale bouwwerken
en bomen koesteren.
KANSEN VOOR DE TOEKOMST
• De historische rol van een
fort in de dijk weer lees-
baar maken: inundatiesluis,
schootsveld over de dijk.
• Fort als recreatief knooppunt
ontwikkelen; van water naar
land en van dijk naar dijk,
over het fort.
De Noordelijke Rijn en Lekdijk is een belangrijke dijk die al
800 jaar de gewesten Utrecht en Holland beschermt. De dijk
kent vele geschiedenissen: van rampen, landsverdediging,
oogsten, dijkverzorging en natuur. Rond de dijk is nog veel
historie zichtbaar. Dijkversterkingsproject Centraal Holland
laat zich inspireren door deze historie.
1677 DOORBRAAK
BIJ DE BATUWE
1751 DIJK­
DOORBRAAK
1321-22 DIJKDOOR-
BRAAK BIJ KLAPHEK
1496-1624 DIJKDOOR-
BRAKEN BIJ ‘T WAAL
1841-1848 BOUW
VAN FORT HONSWIJK
Z.O.Z. „
NATUUR
Eeuwenlang is de dijk steeds aangepast aan het natuurlijke gedrag van de
rivier. Bochten in de rivier en de dijk laten dit nog altijd zien. Waar de dijk oude
zandbanen kruist is nog kwel en kwelnatuur te vinden. In het westen zijn er
getijden zichtbaar op platen en oevers. In het oosten is de rivier gestuwd met
stabielere waterstanden en groeien glanshaverhooilanden. Dijkputten en
geulen zorgen voor bijzondere ecologische omstandigheden.
GEBEURTENISSEN
Prehistorie Ontstaan nieuwe Rijnarm, de Lek.
1000-2016 Meanders en dijkverleggingen na natuur­geweld.
1958 Stuw Hagestein in de Lek. Ander milieu
oost en west.
1990 Uiterwaarden onderdeel van EHS.
2007 Ruimte voor rivier. Waterstandsdaling
door natuurlijke geulen.
KANSEN VOOR DE TOEKOMST
• Kwelrelaties stimuleren
met waterdoorlatende
dijkversterking.
• Laagblijvende natuur in
en rond dijkputten.
• Ecologisch maaibeheer
op zuidelijk talud.
• Faunapassages in kruin
van de dijk.
DIJKTERUGLEGGING
IN DE BATUWE
EEN DIJK VAN
EEN GESCHIEDENIS
NOORDELIJKE RIJN EN LEKDIJK, NATIONAAL ERFGOED
LANDBOUW- EN WOONGESCHIEDENIS
Oudhoevig land met potentie om
zichtbaar te maken
Oudhoevig land
Historische bebouwing
ECOLOGISCHE GESCHIEDENIS
Stuwen
Buitenpolderkade/Kwelkade
MILITAIRE GESCHIEDENIS
Fort aan de dijk
Fort op afstand van de dijk
Veldversterking
Inundatiegebied
Verboden kring
GESCHIEDENIS VAN DIJKVERZORGING
Dijkputten met ecologische
potentie voor herstel
Dijkputten
Waakhuis/Dijkmagazijn/
Peilschaalhuis
RAMPEN GESCHIEDENIS
Dijkdoorbraken
Richting dijkdoorbraak
Overslagwaaier

3. LANDBOUW EN WONEN
Bedijking ging in de 11e en 12e eeuw samen met ontginning van uitgestrekte
klei- en veengebieden. Er ontstonden boerderijlinten en lange kavels met
sloten en boomsingels. De dijk lag oorspronkelijk dicht bij de rivier, maar
werd na hoge waterstanden op veel plaatsen teruggelegd. Ontgonnen land
kwam buitendijks te liggen. Dit is nu soms nog zichtbaar als ‘oudhoevig’ land
(zie kaartbeeld). Langs de dijk staat nog altijd veel historische bebouwing.
WATERLINIE
De dijk was een cruciaal onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie.
Via sluizen in de dijk bij Wijk bij Duurstede, Honswijk en Vreeswijk kon
rivierwater worden ingelaten om het land onder water te zetten. Daarnaast
was de dijk een acces: een potentiële opmarsweg voor de vijand door de
waterlinie. Er kwamen verdedigingswerken om het acces af te sluiten en
om de nabije inundatiesluizen te verdedigen.
ONTWIKKELINGEN
800 - 1100 Bebouwing en landbouw op oeverwallen
langs de Nederrijn/Lek.
1100 - 1300 Afdammingen Kromme Rijn (1122) en
Hollandse IJssel (1285). Ontginning grote
komgebieden.
1200 - 1400 Dijkterugleggingen. Middeleeuwse
verkaveling buitendijks is nog zichtbaar.
OORLOG OP DE LEKDIJK
1672 Doorgraven dijk bij Willige Langerak en overstro-
ming Lopikerwaard om Franse leger te stoppen.
1787 Pruisen rukt op over de Lekdijk.
1841 Bouw Fort Honswijk als deel van Nieuwe Hollandse
Waterlinie.
1914 De waterlinie werd geïnundeerd.
1940 De inundatie van de waterlinie werd niet voltooid.
KANSEN VOOR DE TOEKOMST
• Contrast versterken:
wonen en landbouw
binnendijks versus
natuur buitendijks.
• Uitzondering: oudhoevig
land benadrukken met
kavelstructuren en
schapen over de dijk.
• Monumentale bouwwerken
en bomen koesteren.
KANSEN VOOR DE TOEKOMST
• De historische rol van een
fort in de dijk weer lees-
baar maken: inundatiesluis,
schootsveld over de dijk.
• Fort als recreatief knooppunt
ontwikkelen; van water naar
land en van dijk naar dijk,
over het fort.
De Noordelijke Rijn en Lekdijk is een belangrijke dijk die al
800 jaar de gewesten Utrecht en Holland beschermt. De dijk
kent vele geschiedenissen: van rampen, landsverdediging,
oogsten, dijkverzorging en natuur. Rond de dijk is nog veel
historie zichtbaar. Dijkversterkingsproject Centraal Holland
laat zich inspireren door deze historie.
1677 DOORBRAAK
BIJ DE BATUWE
1751 DIJK­
DOORBRAAK
1321-22 DIJKDOOR-
BRAAK BIJ KLAPHEK
1496-1624 DIJKDOOR-
BRAKEN BIJ ‘T WAAL
1841-1848 BOUW
VAN FORT HONSWIJK
Z.O.Z. „
NATUUR
Eeuwenlang is de dijk steeds aangepast aan het natuurlijke gedrag van de
rivier. Bochten in de rivier en de dijk laten dit nog altijd zien. Waar de dijk oude
zandbanen kruist is nog kwel en kwelnatuur te vinden. In het westen zijn er
getijden zichtbaar op platen en oevers. In het oosten is de rivier gestuwd met
stabielere waterstanden en groeien glanshaverhooilanden. Dijkputten en
geulen zorgen voor bijzondere ecologische omstandigheden.
GEBEURTENISSEN
Prehistorie Ontstaan nieuwe Rijnarm, de Lek.
1000-2016 Meanders en dijkverleggingen na natuur­geweld.
1958 Stuw Hagestein in de Lek. Ander milieu
oost en west.
1990 Uiterwaarden onderdeel van EHS.
2007 Ruimte voor rivier. Waterstandsdaling
door natuurlijke geulen.
KANSEN VOOR DE TOEKOMST
• Kwelrelaties stimuleren
met waterdoorlatende
dijkversterking.
• Laagblijvende natuur in
en rond dijkputten.
• Ecologisch maaibeheer
op zuidelijk talud.
• Faunapassages in kruin
van de dijk.
DIJKTERUGLEGGING
IN DE BATUWE
EEN DIJK VAN
EEN GESCHIEDENIS
NOORDELIJKE RIJN EN LEKDIJK, NATIONAAL ERFGOED
LANDBOUW- EN WOONGESCHIEDENIS
Oudhoevig land met potentie om
zichtbaar te maken
Oudhoevig land
Historische bebouwing
ECOLOGISCHE GESCHIEDENIS
Stuwen
Buitenpolderkade/Kwelkade
MILITAIRE GESCHIEDENIS
Fort aan de dijk
Fort op afstand van de dijk
Veldversterking
Inundatiegebied
Verboden kring
GESCHIEDENIS VAN DIJKVERZORGING
Dijkputten met ecologische
potentie voor herstel
Dijkputten
Waakhuis/Dijkmagazijn/
Peilschaalhuis
RAMPEN GESCHIEDENIS
Dijkdoorbraken
Richting dijkdoorbraak
Overslagwaaier

4. DIJKVERZORGING
De vroegere zorg voor de dijk is te zien aan enkele nog resterende
dijkmagazijnen en peilschaalhuisjes. Lange tijd waren eigenaren van hoeven
verantwoordelijk voor onderhoud van een stuk dijk, genaamd hoefslag,
dat herkenbaar was aan hoefslagpalen. De klei voor reparatie en ophoging
van de dijk werd buitendijks gewonnen, zodat hier waterrijke laagten –
dijkputten – ontstonden. Hierin werd vaak wilgenhout geteeld.
VERANDERINGEN IN ONDERHOUD EN VERSTERKING
1230 Eerste grootschalige verhoging Rijn-
en Lekdijk.
1200-1800 Dijkonderhoud volgens het hoefslagstelsel.
17e eeuw Markering van hoefslagen op de dijk
met palen (de meeste zijn eind 20e eeuw
verwijderd).
1800-1900 Bouw van speciale waakhuizen,
dijkmagazijnen en peil(schaal)huisjes.
KANSEN VOOR DE TOEKOMST
• Terugplaatsen verdwenen dijk­
elementen, zoals hoefslagpalen..
• Herstel dijkputten voor
historie en natuur.
‘Moderne’ dijkputten
voor kleiwinning.
• Historische dijktech­-
nieken herintroduceren:
kwelkades en beplanting.
EEN DIJK VAN
EEN GESCHIEDENIS
NOORDELIJKE RIJN EN LEKDIJK,
NATIONAAL ERFGOED
EEN STERKERE DIJK LANGS DE NEDERRIJN EN LEK
Voor de Nederrijn en Lek-dijk is een dijkversterkingproject in voor­
bereiding. Dit dijkversterkingsproject Centraal Holland heeft als doel om
de gehele dijk van Amerongen tot Schoonhoven op sterkte te krijgen.
Problemen met dijkstabiliteit en piping (water dat onder de dijk door
sijpelt) zullen worden aangepakt en opgelost. Bij het bepalen van
oplossingen speelt de ruimtelijke kwaliteit een belangrijke rol. Een
groot onderdeel daarvan is kennis van de historische identiteit.
Er zijn vele geschiedenissen van de Nederrijn en Lekdijk die het landschap
betekenis geven. De Nederrijn en Lekdijk is deel van een dynamische
zone die gedurende een kleine duizend jaar, onder invloed van mens en
natuur, veel veranderingen heeft ondergaan.
Onderzoek naar natuur- en cultuurhistorie leidt tot zicht op kwaliteiten
die gekoesterd worden. In Centraal Holland werkt het ook anders: er is
gezocht naar landschappelijke en historische kwaliteiten die inspireren
bij het vormgeven aan oplossingen.
In deze brochure worden voorbeelden getoond van kwaliteiten,
gebeurtenissen en inrichtingskansen.
INFORMATIE OVER DIT PRODUCT
Het ‘Kwaliteitskader Noordelijke Rijn en Lekdijk Amerongen Schoonhoven’
is opgesteld in opdracht van Dijkversterking Centraal Holland. Het onder-
zoek werd uitgevoerd door Terra Incognita, met belangrijke bijdrages
van landschapshistoricus Ferdinand van Hemmen, landschapsarcheoloog
Eckhart Heunks, Bureau Waardenburg en met bijdrages van gemeenten
en gebiedsorganisaties. Deze brochure is mogelijk gemaakt dankzij een
bijdrage van het Delta Ontwerpplatform van het ministerie van IenM
(https://epublicatie.minienm.nl/delta-ontwerpplatform#).
De voorbeelden in deze brochure zijn indicatief. Er zijn nog geen
keuzes gemaakt, en evenmin besluiten genomen over de wijze waarop
veiligheidsopgaven in dit project worden aangepakt. Het eindrapport en de
deelonderzoeken Kwaliteitskader Noordelijke Rijn en Lekdijk Amerongen
Schoonhoven zijn binnenkort te downloaden op www.hdsr.nl. Contact­
persoon dijkversterkingsproject: Jan.Willem.Vrolijk@provincie-utrecht.nl.
ƒZ.O.Z.
WAAKHUIS MET
DIJKMAGAZIJN
1747
DIJKDOORBRAAK
RAMPEN
De dijk heeft veel hoogwaters getrotseerd, maar soms ging het mis.
Dijkkronkels, wielen en waaiers van overslag tonen plekken waar de rivier
sterker was dan de dijk. Kwetsbaar was de dijk in perioden met hoge
waterafvoeren op de Nederrijn en Lek: voor de 15e eeuw en in de 18e eeuw.
Ook ijsgang kon opstopping en doorbraken veroorzaken. Tegenwoordig
vormen wielen schilderachtige plekjes aan de dijk.
KANSEN VOOR DE TOEKOMST
• Dijkdoorbraken zichtbaar
maken als kwetsbare
plekken aan de stoere dijk:
wielen en mogelijk oude
dijkstukken herstellen.
• Kronkelig verloop van
de dijk koesteren, met
zoveel mogelijk een
continu dijkprofiel.
GROTE OVERSTROMINGEN
1321-22 Doorbraken van de Lekdijk. Grote
overstromingen in Holland en Utrecht.
1496 Dijkbreuken boven Schalkwijk en bij ’t Waal.
1624 Dijkbreuk in Tull en ‘t Waal. Water tot
in de binnenstad van Amsterdam.
1677 Doorbraak in het gebied De Batuwe.
1747 Dijkbreuk bij Wijk bij Duurstede.
1751 Doorbraken boven Jaarsveld.
DIJKDOORBRAAK
ROND 1277