1.
GÜNƏŞİN
HƏRƏKƏTİ
@Asan Fizika
@fizika_physics

2.
Ətrafımıza baxsaq, çox güman ki, Yer kürəsinin hərəkətsiz olduğunu, Günəşin Yerin
ətrafında fırlandığını düşünürük. Çünki həqiqətən günəş hərəkət edir kimi görünür.
Halbuki biz bilirik ki, bütün göy cisimləri Günəş sistemində Günəş adlandırdığımız
ulduzun ətrafında fırlanır. Günəş hər hansı bir günəş sistemi cismi ətrafında
fırlanmır. Oturduğumuz yerdə hər hansı bir hərəkət hiss etmədiyimiz üçün səhv
düşünməmiz normal haldır. Halbuki bilirik ki dünya öz oxu ətrafında saniyədə 460
m/san sürətlə fırlanır. Buna görə də 1 gün 23 saat 56 dəq 4 saniyə qədərdir.
Təxminən 24 saat edir. 24 saat içində dünya üzərindəki bir nöqtə dünyanın ətrafında
bir tam dövr edərək başlanğıcda olduğu yerə geri qayıdır.

3.
• Dünya həmçinin Günəş ətrafında da
fırlanır. Dünyanın Günəş ətrafındakı 1
tam dövrünü 1 il adlandırırıq. Bu 1
il – 365 günə bərabərdir. Günəş
ətrafında fırlanan hər bir göy cisminin
həm öz ətrafında fırlanması dünyaya
görə fərqli sürətlərdə, həm Günəş
ətrafındakı fırlanmaları dünyaya görə
fərqli sürətlərdədir. Yəni, həm 1 illəri
həm də 1 günləri fərqlidir. Məs: Yupiter
öz oxu ətrafında 1 tam dövrü 10 saata,
Venera isə 116 gündə tamamlayır.
Dünya o qədər sabit sürətlə hərəkət edir
ki, demək olar ki təcil olmadığı üçün
biz dünyanın fırlandığını hiss etmirik.

4.
Günəş öz ətrafında fırlanır?
• Günəş də digər göy cisimləri kimi öz ətrafında fırlanır.
Günəşin öz ətrafında 1 tam dövrü = 27 dünya günü.
Amma Sabit fırlanmır. Fərqli nöqtələrində fərqli
sürətlərlə rastlaşırıq. Məs: Ekvatora daha yaxın
hissələrdə bir tam dövr 25 gündürsə, qütblərə doğru
getdikcə 31-35 günə qədər uzana bilir. Günəş sabit
deyil. Günəş Samanyolu qalaktikası içərisində (yəni
içərisində 200-400 milyard ulduz olan qalaktika
içərisində) qalaktikanın mərkəzində yerləşən qara
dəliyin ətrafında fırlanır. Günəşin Samanyolu
qalaktikası ətrafındakı 1 tam dövrü = 200-250 milyon
il-ə bərabərdir. Yəni günəş Samanyolu qalaktikasının
mərkəzinə görə indi olduğu nöqtədə ən son olduğunda
Dünya üzərində dinazavrlar var idi. Günəşin hal
hazırda sadəcə 18 yaşı vardır.

5.
Təsəvvür edin ki, kamera sabit bir yerə qoyulur. Hər gün, bütün il boyu. Eyni
zamanda səmanın şəklini çəkdiniz. Və bütün şəkilləri bir-birinin üstünə qoyursan.
Yaranan görüntüdə günəş necə görünəcək? Hələ bir nöqtə? Bu dairəvi yoldur? Heç
biri. Qəribədir ki, Günəşin səkkizinci gün kimi tanınan səkkiz rəqəmli forması
görünür, bəs niyə? Yerin hərəkəti bir neçə dövrə fayda verir. Hər şeydən əvvəl öz
oxu ətrafında fırlanır, orta hesabla hər 24 saatdan bir səhər və axşam əmələ gətirir.
O, həmçinin daha yavaş bir dövrədə təxminən 365 gün Günəş ətrafında fırlanır.
Ancaq səhv bir şey var. Yer öz orbitinin müstəvisinə nisbətən Şimal qütbü yuxarıya
doğru fırlanmır. Bunun əvəzinə, onun oxu 23,4 dərəcə sabit bir meylə malikdir. Bu,
Yerin eksenel əyilməsi və ya əyilməsi kimi tanınır. 23 dərəcə yamac böyük bir şey
kimi görünməyə bilər, amma buna görə fərqli fəsilləri yaşayırıq. Çünki Yer illik
orbitini tamamladıqca, ox eyni istiqamətdə əyilmiş qalır və hər il planetin şimal
yarısının Günəşdən, cənub yarısının isə Günəşdən uzaqlaşdığı və ya əksinə uzun
dövrlər olur.

6.
Yarımkürədə yayda günəş səmadan yüksəkdə dayanaraq günləri uzadır və
istiləşdirir. Günəşin meyli, ekvator ilə Yerin Günəşin birbaşa üstündəki
mövqeyi arasındakı bucaq ildə bir dəfə ən yüksək həddə çatır. Bu gün yay
gündönümü kimi tanınır. Bu, ilin ən uzun günüdür və günəşin səmada ən uzun
müddət göründüyü yeganə gündür. Yer oxunun Günəşin səmadakı mövqeyində
niyə qismən yerdəyişdiyini və səkkiz günlük uzunluğun Günəşin il boyu 46,8
dərəcə əyilməsini necə əks etdirdiyini izah edəcəyik. Bəs niyə düz xətt deyil,
səkkiz rəqəmi? Bu, Yerin fırlanmasının başqa bir xüsusiyyəti, onun mərkəzdən
kənar olması ilə bağlıdır. Yerin Günəş ətrafında fırlanması onun Günəşdən
məsafəsi müxtəlif nöqtələrdə dəyişdiyi üçün ellips forması yaradır. Yerin
gücünün ahəngdar dəyişməsi Yerin Günəşə ən sürətli fırlanmasını yanvarda
Günəşə ən yaxın olduğu zaman və ən yavaş olduğu iyulda etməyə imkan verir.
yəni günəş ən uzaq nöqtədə olur.

7.
Yerin ekssentrikliyi o deməkdir ki, Günəşin göydə ən yüksək
olduğu zaman günəş vaxtı həmişə günün eyni nöqtəsində baş
vermir. Yəni günəş saatı adi saatdan 16 dəqiqə qabaqda və ya
14 dəqiqə sonra gələ bilər. Əslində saatın vaxtı ilə Günəşin
vaxtı ildə cəmi 4 dəfə üst-üstə düşür. Səkkizinci günün eni bu
sapmanın dərəcəsini əks etdirir. Bəs insanlar illər əvvəl
düzgün vaxtı necə bilirdilər? Bəşəriyyət tarixinin çox hissəsi
üçün Günəşin mövqeyini izləmək kifayət idi. Ancaq müasir
dövrdə günəş saatları ilə mexaniki saatlar arasındakı fərq
əhəmiyyət qazandı. Ptolemey tərəfindən tapılan və daha
sonra İohannes Keplerin işi ilə tənzimlənən zaman
bərabərliyi, görünən günəş vaxtı ilə hamımızın etibar etdiyi
əsas vaxt arasında dəyişir. Əslində, qlobuslarda səkkizinci
günlər yazılmışdır ki, insanlar ilin gününə görə saat vaxtı ilə
günəş vaxtını ayırd edə bilsinlər. Səkkizinci günün necə
görünməsi harada olduğunuzdan asılıdır. Cənub
yarımkürəsində olsanız, o, sizin eninizə bucaq altında
əyiləcək və ya tərsinə çevriləcək. Başqa bir planetdəsinizsə,
tamamilə fərqli bir şey tapa bilərsiniz. Həmin planetin orbital
ekssentrikliyinə və eksenel meylinə görə, səkkizinci gün

8.
• Günəşin hər gün eyni saatda çəkilən şəkili, burada görülən,
analemma kimi tanınan vizual nümunəni verəcəkdir. Sıxılmış, 8-ə
bənzər forma, Dünyanın kosmosdakı orbitinin müxtəlif amilləri ilə
bağlıdır.

9.
Günün istənilən vaxtında, Günəşin səmada
görünən mövqeyini əhatə edən mənzərənin
şəklini çəkmək üçün nəzəri olaraq kamera
quraşdıra bilərsiniz. Əgər ertəsi gün eyni vaxtda,
yəni 24 saat sonra geri qayıtsanız, Günəşin öz
mövqeyinin çox az da olsa dəyişdiyini
görərdiniz. Bunu bir il ərzində hər gün etsəniz,
iki vacib şeyi kəşf edərdiniz:
1) Dünya 1 il əvvəlki orbitindəki eyni nöqtəyə
qayıtdığı üçün, Günəş də nəhayət öz başlanğıc
nöqtəsinə qayıdacaqdır.
2) Ortaya çıxan şəkil, bir ilməyi digərindən daha
böyük olan 8-ə bənzər kimi görünəcəkdir. Hansı
ki biz onu analemma kimi tanıyırıq.

10.
• Günəşin görünən hərəkətinin ilk böyük töhfəsi Yerin öz oxu
ətrafında əyilmiş halda Günəş ətrafında fırlanmasıdır. Dünyanın
təqribən 23,5°-lik əyilməsi müxtəlif yerlərdə olan müşahidəçilərin,
il boyunca Günəşin üfüqün üzərində daha yuxarı və ya aşağı
mövqelərə çatdığını görmələrini təmin edir. Yarımkürəniz Günəşə
doğru əyik olduqda, Günəşin maksimum mövqeyi zenitə
yaxınlaşacaq, yarımkürəniz uzaqlaşdıqda isə Günəşin maksimum
mövqeyi ondan uzaqlaşacaq.

11.
• Dünyanın yarısı ana ulduzumuza tərəf əyildikdə, Günəşin səmadakı yolu
daha uzun görünür, daha yüksəklərə qalxır və bizə ortalamadan daha çox
saatlıq gün işığı verir. Oxun əyriliyi Yerdəki fəsillərin səbəbidir.

12.
Ümumiyyətlə, bütün Yer kürəsində Günəş səmanın şərq
hissəsindən yüksəlir, ekvator istiqamətinə doğru yuxarı
qalxır və sonra aşağı enərək Qərbdə batır.
23,5° S enindən cənubda, İyun gündönümü Günəşin ən
qısa, səmadan keçən ən aşağı yolunu, dekabr gündönümü
isə ən uzun, ən yüksək yolu göstərir.
23,5° N enliyindən şimalda, dekabr gündönümü Günəşin
ən qısa, səmadan keçən ən aşağı yolunu, iyun gündönümü
isə ən uzun, ən yüksək yolu qeyd edir.
2 tropik arasında (23.5° S və 23.5° N arasında) Günəş bir
gündönümündən bərabər məsafədə iki gündə birbaşa
yuxarıdan keçəcək.

13.
• İstənilən yerdən, il boyunca Günəşin
mövqeyini izləyəcək olsaydınız,
məsələn, pinhole (iynə deşiyi)
kamerası vasitəsilə - bunu görərdiniz.

14.
Günəş sistemimizə qalaktikanın
xaricindən baxmaq üçün uzaqlaşaq.
O zaman biz Günəşin və onun
ətrafında fırlanan bütün planetlərin
hərəkətindəki həqiqəti görəcəyik.
Günəş, bütün planetlərlə birlikdə
orbitində, orta hesabla 220 km/s
sürətlə fırlanır. Ancaq, bu qorxunc
sürətlə Günəş orbitini hər 226
milyon ildən bir dövrə tamamlayır.
Günəşin yaranmasından bu yana,
yəni 4,6 milyard il əvvəl
qalaktikanın mərkəzi ətrafında 18
dövrə tamamlamışdır.

15.
Qalaktikamız olan Süd Yolu, təxminən
100-400 milyard ulduzdan ibarətdir.
Günəşimiz qalaktika mərkəzindən
təxminən 27.000 işıq ili uzaqda olub,
hər hansı bir ulduzun yolunda ən kiçik
bir toqquşma və ya heç bir qüsur
olmadan, böyük ölçüdə harmonik
şəkildə fırlanan bu ulduzlardan biridir.
Ulduzların əksəriyyətinin planetləri var
və bu planetlərin əksəriyyətinin
peykləri var, və onların hamısı bir-
birinin ətrafında fırlanır. Günəş
sistemimizə və ucsuz-bucaqsız okeanın
ortasında üzürmüş kimi sprial (helix)
hərəkətlə necə hərəkət etdiyinə baxın.