2. Roma e lashtë ishte një qytetërim që u zhvillua prej një komuniteti te vogël bujqësor të
themeluar në Gadishullin Italik që në shekullin e 10-të para Krishtit. I vendosur
përgjatë detit Mesdhe, ajo u bë një nga perandoritë më të mëdha në botën e lashte
Në shekujt e ekzistencës së saj, qytetërimi romak nga një monarki adoptoi
një republikë oligarkike dhe më vonë një perandori autokratike. Romakët arritën të
dominojnë Evropën jugperëndimore, Evropën juglindore (Ballkanin) dhe tërë rajonin
mesdhetar me anë të asimilimit kulturor dhe pushtimit.
Për shkak të paqëndrueshmërisë së brendshme dhe sulmeve nga popuj të ndryshëm
migrues, pjesa perëndimore e perandorisë, duke
përfshirë Italinë,Hispanjën, Galinë, Britaninë dhe Afrikën u nda në mbretëri të pavarura në
shekullin e pestë pas Krishtit.
Perandoria Lindore Romake, që drejtohej nga Konstandinopoja, e përbërë
nga Greqia, Ballkani, Azia e Vogël, Siria dheEgjipti, i mbijetoi krizës. Edhe pse këta të fundit
i humbën territoret e Sirisë dhe Egjiptit nga Perandoria Islamike Arabe, Perandoria Romake
e Lindjes do të mbijetonte edhe për një mijëvjeçar, derisa territoret e fundit të saj u
pushtuan ngaPerandoria Otomane. Kjo fazë mesjetare dhe e krishterë e Perandorisë njihet
nga historianët me emrin Perandoria Bizantine.
Qytetërimi romak shpesh grupohet në periudhën e antikitetit klasik bashkë me Greqinë
e lashtë, një qytetërim që pati ndikim të madh në kulturën e Romës së lashtë. Roma e lashtë
kontribuoi jashtëzakonisht shumë në zhvillimin
e ligjeve,luftërave, artit, letërsisë, arkitekturës, teknologjisë dhe gjuhës dhe historia e saj
vazhdon të ketë një ndikim të madh në botë sot.
5. Sipas një legjende, Roma u themelua më 21 Prill, 753 para lindjes
së Krishtit nga vëllezërit binjakë që e kishin origjinën nga princi
trojan Enea. Romuli dhe Remi ishin nipa të mbretit latin,
Numitorit të Alba Longës. Mbreti u rrëzua nga froni nga vëllai i tij
mizor Hamuli ndërsa vajza e Numitorit, Rea Silva, lindi Remin
dhe Romulin. Rea Silva ishte një virgjëreshë e Vestës që u
përdhunua nga Marsi, duke i bërë vëllezërit gjysmë-hyjnorë.
Mbreti i ri ishte i frikësuar prej Romulit dhe Remit se mos ata ia
merrnin fronin, kështu që ai vendosi t’i mbysë.Një ujkonjë
(ose gruaja e një bariu në disa versione) i shpëtoi dhe i rriti ata
dhe kur arritën moshën e pjekurisë, i rikthyen fronin e Alba
Longës Numitorit.
Binjakët themeluan qytetin e tyre, por Romuli e vrau Remin gjatë
një grindjeje për sundimin si mbret i Romës, megjithëse disa
burime thonë se grindja ishte për arsyen se emri i kujt do t’i
vendosej qytetit. Romuli ishte burimi i emrit të qytetit.Meqë
qyteti kishte ngelur me shumë pak gra, legjenda thotë se latinët
ftuan sabinët në një festival dhe vodhën femrat e tyre që ishin të
pamartuara, duke çuar në integrimin e latinëve me sabinët.
7. Sipas një tradite dhe sipas shkrimtarëve të mëvonshëm si Tit Livi,
Republika Romake u krijua rreth vitit 509 p.e.s, kur i fundit nga shtatë
mbretërit romakë, Tarkuin Krenari u rrëzua dhe një sistem i bazuar në
magjistratë të zgjedhur një herë në vit dhe kuvende me përfaqësues të
ndryshëm u vendosën. Një kushtetutë vendosi një varg normash dhe
balancimesh dhe ndarje pushtetesh. Magjistratët më të rëndësishëm
ishin dy konsujt, që së bashku ushtruan pushtetin ekzekutiv në formën
“imperium”, ose me urdhër ushtarak. Konsujt duhet të punonin me
senatin romak, që fillimisht ishte një këshill i përbërë nga patricë
(fisnikë), por që u rrit në madhësi dhe fuqi me kalimin e kohës.
Poste të tjera magjistratësh në Republikë ishin pretorët, edilët dhe
kuestorët.Në fillim, postet e magjistratëve i kishin vetëm patricët, por
më vonë ato u bënë të mundura edhe për njerëzit e thjeshtë, ose
plebenjtë.Institucionet votuese të Republikës ishin comitia
centuriata (asambleja e centurionëve), që votonte për çështjet e luftës
dhe paqes dhe zgjidhte njerëzit më të rëndësishëm, dhe comitia
tributa (asambleja tribunale), që zgjidhte postet më pak të
rëndësishme
9. Me armiqtë e mundur, Oktaviani mori emrin Augustus dhe pothuajse pushtetin
absolut duke ruajtur vetëm një shtirje të formës republikane të
qeverisë. Pasardhësi i tij i përcaktuar, Tiberiusi, mori pushtetin pa kundërshtim,
duke vendosur dinastinë Julio-Klaudiane, që zgjati deri në vdekjen e Neronit në
vitin 68.Zgjerimi territorial i asaj që ishte tani Perandoria Romake vazhdoi dhe
shteti mbeti i sigurt,pavarësisht një serie perandorësh gjerësisht të konsideruar
si të shtrembëruar dhe të korruptuar (për shembull, për Kaligulën thuhet se
ishte i çmendur dhe Neroni kishte një reputacion për mizorinë dhe që ishte më
shumë i interesuar për shqetësimet e tij private sesa për çështjet e shtetit).
Sundimi i tyre u pasua nga Dinastia Flaviane.Gjatë sundimit të Pesë Perandorëve
të Mirë (96-180), Perandoria arriti zenitin e saj territorial, ekonomik dhe
kulturor.Shteti ishte i sigurt edhe nga kërcënimet e jashtme dhe të brendshme
dhe Perandoria qe e begatë gjatë Pax Romana (Paqja romake). Me pushtimin e
Dakisë gjatë sundimit të Trajanit, Perandoria arriti kulmin e zgjerimit territorial;
dominioni I Romës në këtë kohë kishte një sipërfaqe prej 6.5 milion km².Murtaja
e Antoninit që u shpërnda në Perandori gjatë viteve 165-180 vrau afërsisht pesë
milionë njerëz.
Periudha ndërmjet viteve 193 dhe 235 u dominua nga dinastia Severane dhe pa
disa sundues të pazotë, si Elagabalusi.
Perandoria Romake ngacmohej vazhdimisht nga dyndjet e barbarëve dhe rënia
graduale e Perandorisë Perëndimore vazhdoi me kalimin e shekujve.
11. Qyteti perandorak i Romës ishte qendra urbane më e madhe e
kohës, me një popullsi rreth 1 milion persona (sa madhësia e
Londrës në shekullin e 19-të, kur Londra ishte qyteti më i madh
në botë). Hapësirat publike në Romë zhurmonin kudo nga
tingëllima e rrotave të hekurta të karrocave. Madje Jul Çezari
dikur propozoi ndalimin e trafikut të karrocave gjatë ditës.
Përafrimet historike tregojnë se rreth 20 % e popullsisë që ishte
nën juridiksionin e Romës së lashtë (25-40%, në varësi të
standardeve të përdorura, në Italinë romake) jetonin në qendra
urbane të panumërta, me popullsi mbi 10,000 ose më shumë dhe
gjithashtu jetonin në vendbanime ushtarake. Kjo është një shifër
shumë e lartë urbanizimi për standarde para-industriale.
Shumica e këtyre qendrave kishin një forum dhe tempuj dhe
ndërtesa me stile të ngjashme me ato të Romës, por në shkallë
më të vogla.
13. Shoqëria romake shihet gjerësisht si hierarkike me skllevërit (servi) në fund, të
liruarit (liberti, ish skllevër që janë të lirë) sipër tyre dhe qytetarë të lindur të lirë
(cives) në krye. Qytetarët e lirë ndaheshin më tej në klasa. Ndarja më e madhe
dhe më e hershme ishte ndërmjet patricëve, që mund të gjurmonin origjinën e
tyre te një nga 100 patriarkët në themelimin e qytetit dhe plebenjtë, që nuk
kishin paraardhës njërin prej 100 patriarkëve. Kjo ndarje u bë më pak e
rëndësishme gjatë pjesës së fundit të Republikës, sepse disa familje plebeje ishin
shumë të pasura dhe kishin hyrë në politikë dhe disa familje patrice patën kohë
të vështira. Çdokush, patric apo plebe, që mund të numëronte njërin nga
paraardhësit e tij si konsull ishte një fisnik (nobilis); një burrë që ishte i pari në
familjen e tij që bëhej konsull, si Marius oseCiceroni, njiheshin me emrin novus
homo (njeri i ri) dhe i fisnikëronte pasardhësit e tij. Origjina patrice, prapë se
prapë të akordonin prestigj shumë të lartë dhe shumë poste fetare ishin vetëm
për patricët.
Një ndarje klasash e bazuar në shërbimin ushtarak u bë më e rëndësishme.
Anëtarësia në këto klasa ishte e vendosur periodikisht nga çenzorët, sipas
pronave. Më të pasurit ishin senatorët, që dominonin politikën dhe kishin
komandën e ushtrisë. Pastaj vinin ekuestrianët ose ekuitët (disa herë e
përkthyer si kalorësit) që fillimisht ishin ata që mund të përballonin për të
paguar për një magazinë, por që më vonë formuan një lasë të fuqishme
tregtarësh..
14. Replika moderne e një parzmoreje të quajtur lorica
segmentata, e përdorur bashkërisht me thurakun që ishte
popullor pas shekullit të parë
15. Njësitë bazë të shoqërisë romake ishin familjet dhe
fiset. Familjet përfshinin kreun e familjes (zakonisht
babai), pater familias (babai i familjes), gruan e tij,
fëmijët dhe të afërmit e tjerë. Në shtresat e larta,
skllevërit dhe shërbyesit gjithashtu ishin pjesë e
familjes. Kreu i familjes kishte fuqi të madhe (patria
potestas, fuqia e babait)mbi ata që jetonin me të: ai
mund të detyronte martesat (zakonisht për para) dhe
divorcin, t’i shiste fëmijët për skllevër, të deklaronte
pronat e vasalëve si të tijat dhe mund edhe të dënonte
ose të vriste pjesëtarë të familjes (megjithëse kjo e
fundit pushoi së ushtruari pas shekullit të 1-rë p.e.s.
17. Jeta në Romën e lashtë rrotullohej rreth qytetit të Romës, i gjendur në
shtatë kodra. Qyteti kishte shumë struktura monumentale si Koloseu,
Forumi i Trajanit dhe Panteoni. Atje kishte shatërvanë me ujë të
pijshëm të freskët të furnizuar nga akueduktë qindra kilometra të gjatë,
kishte teatro, palestra, banja publike të mbushura me biblioteka dhe
dyqane, tregje dhe kanalizime funksionale. Përmes territorit që ishte
nën kontrollin e Romës së lashtë, arkitektura rezidenciale varionte nga
shtëpitë modeste deri te vilat në fshat. Në kryeqytetin e Romës, kishte
rezidenca perandorake në që gjendeshin në kodrën elegante Palatin, që
vinte nga fjala pallat. Klasat e ulëta plebeje dhe të mesme ekuite jetonin
në qendër të qytetit, që ishte plot apartamente, ose insula që ishin si
getot moderne. Këto shpesh ndërtoheshin pronarë të shtresës së lartë
për të mbledhur të ardhurat e qirave. Këta njerëz, të pajisur me një
furnizim falas të grurit dhe të argëtuar nga lojërat e gladiatorëve
regjistroheshin si klientë të patronëve të shtresës së lartë, prej të cilëve
mund të përfitonin.
19. Gjuha mëmë e romakëve ishte
latinishtja, një gjuhë italike
gramatika e së cilës mbështetet
pak në rregullin e fjalëve, duke
përcjellë kuptimin nëpërmjet një
sistemi ndajshtesash të lidhura
me rrënjët e fjalëve.Alfabeti latin
bazohet në alfabetin etrusk, dhe
ky i fundit në atë grek.Megjithëse
letërsia latine që akoma ka
ngelur përbëhet pothuajse e
gjitha nga latinishtja klasike, një
gjuhë letrare artificiale dhe
shumë e stilizuar që daton nga
shekulli i 1 p.e.s, gjuha që flitej
në Perandorinë Romake ishte
latinishtja vulgare, që
ndryshonte konsiderueshëm nga
latinishtja klasike në gramatikë
dhe fjalor, madje dhe në
shqiptim
Feja në Romën arkaike, të paktën sa i
përket perëndive, nuk përbëhej nga
tregime të shkruara por nga raporte
komplekse midis njerëzve dhe
perëndive.Ndryshe nga mitologjia greke,
perënditë nuk personifikoheshin, por
përkufizoheshin jo qartësisht si shpirtra
të shenjtë të quajtur numina. Romakët
gjithashtu besonin se çdo njeri, vend ose
send kishte geniusin e tij, ose shpirtin
hyjnor. Gjatë Republikës romake, feja
romake organizohej në një sistem të
rreptë për postet e priftërinjve, që
zotëroheshin nga meshkuj të gradës
senatoriale. Kolegji i Pontifikëve ishte
organi më i lartë në këtë hierarki dhe
kryetari i priftërinjve Pontifex Maximus,
ishte kreu i fesë në shtet. Priftërinjtë
romakë (flamen) kujdeseshin për kultet e
shumë perëndive, kurse falltarët (augur)
u besohej dhënia e profecive. Në
Perandorinë Romake, perandorët
mbaheshin për perëndi dhe kulti
perandorak sa erdhi e u bë më i
rëndësishëm.
20. Piktura romake shfaq ndikimin grek dhe shembujt ekzistues janë
kryesisht afreske të përdorura për të zbukuruar muret dhe tavanet e
vilave në fshat, megjithëse letërsia romake përmend piktura në dru,
fildish dhe materiale të tjera.Disa ekzemplarë të pikturës romake janë
gjetur në Pompeii dhe nga këto historianët e artit e ndajnë historinë e
pikturës romake në katër periudha. Stili i parë i pikturës romake
praktikohej nga fillimi i shekullit të dytë p.e.s deri në fillimin ose mesin
e shekullit të parë p.e.s. Kryesisht përbëhej nga imitime në mermer dhe
piktura murore, megjithëse ndonjëherë përfshinte vizatime të
personazheve mitologjike. Stili i dytë filloi në fillim të shekullit të parë
p.e.s dhe kishte si qëllim vizatimin e peizazheve ose tiparet
arkitekturore në mënyrë sa më realiste në tre dimensione. Stili i tretë u
shfaq gjatë sundimit të Augustit (27 p.e.s – 14), dhe refuzoi realizmin e
stilit të dytë në favor të zbukurimeve, stolisjeve të thjeshta.
përshkruante skena nga mitologjia, ndonëse ruajti detajet
arkitekturore
Letërsia latine ishte që nga fillimi i saj tepër e influencuar nga
shkrimtarët grekë. Disa nga punët më të vjetra ekzistuese janë epika
historike që tregojnë historinë e hershme ushtarake romake. Kur
Republika u zgjerua, shkrimtarët filluan të shkruajnë poei, komedi,
histori dhe tragjedi.
22. Muzika romake ishte e bazuar tërësisht në muzikën greke
dhe luajti një rol të rëndësishëm në shumë aspekte të jetës
romake.Në ushtrinë romake, instrumentet muzikorë
si tuba (një trombë e gjatë) osecornu (e ngjashme me një
bri) përdoreshin për të dhënë komanda të ndryshme
dhe lituus (një instrument i zgjatur në formë J-je), përdorej
në ceremonitë e ndryshme.Muzika përdorej në amfiteatro
midis akteve dhe në odeone (salla për performimin e
muzikës), dhe në këto ambiente njihet që janë
përdorur cornu dhe hydraulis (një tip organoje që punon
me ujë).Shumica e ritualeve përfshinin muzikën, me
instrumente si tibiae (fyell) në flijime, çambaret dhe
tamburinat në kulte të shfrenuara (orgjiastike).Disa
historianë të muzikës besojnë se muzika përdorej në
pothuajse të gjitha ceremonitë publike.
24. Koloseumi ose i njohur fillimisht si Amfiteatri
Flavian (latinisht:Amphitheatrum Flavium, italisht Anfiteatro
Flavio ose Colosseo), është një amfiteatër gjigant në qendër të qytetit
të Romës, Itali. Struktura origjinale e tij ka një kapacitet rreth 45,000-50,000
ulëse spektatorësh. Kolosumi u shfrytëzua për garime gladiatorësh në sy të
publikut. Filloi të ndërtohej në lindje të Forumit Romak gjatë viteve 70 dhe
[72]] nga imperatori Vespasian. Amfiteatri si një ndërtesë më e madhja e gjithë
historisë së Perandorisë Romake u përfundua në vitin 80 nën udhëheqjen e
perandorit Titus, kurse disa modifikime pësoi dhe gjatë sundimit
të Domitianit.Koloseumi u shfrytëzua rreth 500 vjet me garimet e fundit të
evidentuara në shekullin e VI pas datës tradicionale të dështimit të Romës në
vitin 476. Sikurse mbajtja tradicionale e garave të gladiatorëve në këtë godinë
janë mbajtur dhe shumë spektakle tjera të cilat kishin gjithmonë karakter
gjakderdhës - dëfrim në vuajtje të të tjerëve qofshin njerëzit nga njerëzit,
njerëzit nga kafshët ose kafshët nga njerëzit. Edhe përskaj dëmtimeve të fituara
nga dridhjet e tokës dhe vjedhësit e gurëve, Koloseumi prap se prap ka mbetur
simbol i Romës perandorake dhe është një nga simbolet që ka mbijetuar më me
sukses nga arkitektura e Perandorisë Romake. Koloseumi është një nga
simbolet më atraktive dhe më të vizituara në kohën e sotme në Romë dhe ka
lidhje të ngushtë me Kishën Katolike Romake lidhur me disa rituale fetare.
26. Trevi Fountain (Italian: Fontana di Trevi) është një
burim në rrethin Trevi në Romë, Itali, projektuar nga
arkitekti italian Nicola Salvi dhe kompletuar nga
Pietro Bracci. Qëndrimi 26.3 metra (86 ft) lartë dhe
49,15 metra (161,3 ft) e gjerë, është burimi më i madh
barok në qytet dhe një nga burimet më të famshme në
botë. Burimi eshte shfaqur në disa filma të
rëndësishem, duke përfshirë edhe Federico Fellini La
Dolce Vita, dhe është një tërheqje popullor turistik.
28. PiazzaVenezia
Piazza Venezia është një cirk i
madh dhe qendër në qendër
të Romës, Itali, në të cilën
shumë rrugët ndërpritet, si
Via dei Fori Imperiali dhe Via
del Corso. Ajo merr emrin e
vet nga Venecia ("Venezia" në
italisht) pasithe venecian
Kardinali Pietro Barbo (më
vonë Papa Pali II), i cili kishte
ndërtuar Palazzo Venezia, një
pallat në shtator pranë kishës
e afërt të Shën Markut, shenjt
mbrojtës i Venecias . Palazzo
Venezia ishtethe ish-
Ambasada e qytetit të
Republikës së Venedikut në
Romë.
29. PiazzadiSpagna
Piazza di Spagna është një
nga vendet më të njohura në
Romë, por dhe një nga
sheshet më të këndshme për
t’u parë. Shpesh herë të
famshmit e modës e kthejnë
atë në pasarela. Kombinimi i
një shkallë monumentale,
shkallët spanjolle, një obelisk
dhe një kishë të bukur tërheq
vëmendjen e turistëve.
Milena, shoqëruesja jonë, na
shpjegon se emri që lidhet
me Spanjën nuk ka të bëjë
aspak me këtë shesh, por ka
marrë këtë emër për shkak të
vendndodhjes së Ambasadës
Spanjolle.
31. Pantheoni
Pantheoni është kubeja
më e madhe në botë deri
në shek. XV dhe është
ende më e madhja kube
konkrete e papërforcuar
ndonjëherë. Drita hyn
nëpërmjet oculus, një
hapje në kupolë që ka
shërbyer gjithashtu si një
lidhje simbolike ndërmjet
tempullit dhe Perëndive,
32. PiazzaNavona
Piazza Navona një nga
sheshet më të bukur, më të
mëdhenj dhe më të gjallë në
Romë. Sheshi përmban tre
shatërvanë të
mrekullueshëm, ndërsa nuk
mund të ikësh prej tij pa
vizituar Kishën e
Sant’Agnese.
Objektet më tërheqëse në
shesh janë shatërvanet që
formojnë një trio
harmonike. Më i madhi prej
tyre, ai i katër lumenjve,
përfaqëson me skulpturat e
veta një lum nga kontinente
të ndryshme; Nili, Gange,
Danubi dhe Rio de la Plata.