2. 2 Marcel van der Pol, Keridwen
Voorwoord
In 2007 ontstond De dans van de held na een aantal jaren denken en
experimenteren hoe ik op een andere dan de meer gebruikelijke manieren
klanten van Keridwen kon helpen hun vraagstukken, zowel professioneel als
persoonlijk, aan te pakken.
In de praktijk zag ik echter te vaak mensen en organisaties hun vraagstukken
keer op keer volgens dezelfde, dus vaak niet-effectieve, denkprocessen
benaderen. Zelfs tijdens creatieve sessies kon je mensen zo zien worstelen
om een eenmaal ingenomen visie of standpunt weer los te kunnen laten, als
dat nodig was. Vaste denkpatronen bleken soms héél dwingend te zijn.
Met De dans van de held probeerde ik met klanten voorbij deze vaste
patronen te komen, door gebruik te maken van fantasie, verbeelding en
verhalen. Laat mensen gewoon vertellen over wat hen bezighoudt, wat ze
doen, waar ze mee worstelen, waar ze naar verlangen. In hun verhalen
herken je hoe mensen hun werkelijkheid beleven. Het verhaal als paradigma,
of met een verwijzing naar Marten Toonder’s Kweetal uit de Ollie B. Bommel
boeken: het verhaal als denkraam.
Ga aan de slag met zo’n verhaal. Gebruik fantasie en verbeelding om te
schakelen in perspectief. Ervaar hoe op die manier het verhaal, en daarmee
de beleving van de werkelijkheid, kan veranderen. Ontdek hoe daardoor
nieuwe mogelijkheden ontstaan.
De dans van de held blijkt zeer succesvol voor mensen om relatief eenvoudig
uit hun vaste patronen te breken en de sprong (als in een dans) te maken naar
andere perspectieven en denkramen. De grootste troeven uit De dans van de
held, zijn de “helden”, die iedereen kan inzetten om vraagstukken steeds
weer vanuit andere invalshoeken fris en nieuw aan te pakken. De focus van
De dans van de held ligt daarmee primair op de beweging naar andere visies
op de werkelijkheid, naar andere denkramen. De dans van de held is
daarmee voor mensen een belangrijke stap om nieuwe wegen te vinden.
In de praktijk bleek steeds vaker, dat vóóraf aan deze sprong naar nieuwe
denkramen het verhaal per se, zoals mensen dat vertellen, steeds meer om
een eigen focus vroeg: van het herkennen van denk- en vertelpatronen, tot
het inzetten van narratieve technieken om het verhaal dynamisch te maken
en te houden. Aan de andere kant, ná de sprong in een nieuwe denkraam,
bleken mensen vaak terecht te zijn gekomen in een relatief onbekende
situatie, waarvan ze lang niet alle ‘ins’ en ‘outs’ overzagen. Ga maar eens
dwalen over ongebaande paden! Wat is er dan nodig om overeind te blijven
en optimaal gebruik te maken van nieuwe mogelijkheden? Dus ook het
rondwalen in ‘terra incognita’ bleek een eigen focus te behoeven, meer
specifiek: de vertaalslag naar de eigen (werk-) praktijk.
Hieronder een korte inleiding in Zelfregie 3.3, met uitwerking van alle drie
focussen:, respectievelijk, Zelfregie 3.3: De dans van de held, Zelfregie 3.3:
Wachter & Lantaarn en Zelfregie 3.3: Het Gordiaanse ei.
3. Zelfregie 3.3 – Een korte inleiding 3
Zelfregie 3.3: een korte inleiding
2.1 Inleiding
Zelfregie 3.3 is niet hetzelfde als zelfregie. Zelfregie is een veel gebruikte term
die verwijst naar methoden voor professionals, die werken met mensen in
kwetsbare situaties.
Zelfregie 3.3 is een concept ontwikkeld door Keridwen. Zelfregie 3.3 wil
mensen en organisaties met behulp van verhaal- en theatertechnieken en -
kennis helpen de regie over eigen werk en leven (terug) te pakken, door eerst
vastgeraakte patronen los te maken en de blikveld te verruimen en
vervolgens nieuwe molgelijkheden te ontdekken. Wie durft te dwalen vindt
nieuwe wegen!
Cocreatie
De eerste 3 (voor de punt) uit Zelfregie 3.3 is een speelse verwijzing naar de
ontwikkelingen van internet en het gebruik van sociale media. Internet 1.0, de
eerste internetgeneratie, betekende vooral zenden door de websitebouwers
en -eigenaars. De tweede internetgeneratie, internet 2.0 bood al veel meer
ruimte om te reageren. Tussen eigenaars en bezoekers ontstonden
uitwisselingen van allerlei informatie. Hier en daar ontstond zelfs een serieuze
dialoog.
De huidige, derde internetgeneratie, Internet 3.0, richt zich op co-creatie. De
stringente scheiding bij de vorige versies van internet, bijvoorbeeld die tussen
zender en ontvanger, bestaan nu niet meer. Samen creëren makers en
bezoekers de virtuele werkelijkheid (zie de sociale media).
Die co-creatie is precies wat Zelfregie 3.3 beoogt. Jouw versie van de
werkelijkheid is geen absoluut, vaststaand gegeven, waarover je louter hoeft
te zenden. Je kunt jouw versie van de werkelijkheid ook als iets dynamisch en
flexibels beschouwen . Door zowel regisseur, publiek als speler te zijn, co-
creëer je wisselende versies van de werkelijkheid. Vraagstukken kunnen nu
worden aangepakt met nieuwe wijzen van denken, met een grotere kans op
duurzamere, effectievere antwoorden en oplossingen.
Aanvliegroutes
De tweede 3 (na de punt) verwijst naar de drie centrale methodes in Zelfregie
3.3 respectievelijk, De Dans van de Held, Wachter & Lantaarn en Het
Gordiaanse Ei.
Omdat, afhankelijk van vraagstuk en situatie, Zelfregie 3.3 begint vanuit een
van deze drie methodes, maar gaandeweg altijd gebruik maakt van de
inzichten en vaardigheden uit de andere twee methodes, gebruik ik liever de
term 'aanvliegroutes'.
4. 4 Marcel van der Pol, Keridwen
De drie aanvliegroutes zijn:
•De Dans van de Held begint vanuit de klant (Zelfregie 3.3: Verteller) , de
eigenaar van een vraagstuk, en diens blik (Zelfregie 3.3: Denkraam) op de
werkelijkheid.
• Wachter & Lantaarn begint vanuit het vraagstuk (Zelfregie 3.3: Verhaal).
• Het Gordiaanse Ei begint vanuit de dagelijkse werkelijkheid (Zelfregie 3.3:
Voorstelling) van de klanten en hoe de klant zijn antwoorden en oplossingen
(Zelfregie 3.3: Zelfregie) in de praktijk realiseert.
2.2 Een voorbeeld
Ter kennismaking met Zelfregie 3.3 staat hieronder een casus beschreven
zoals ik mij die kan herinneren uit een tv-documentaire. De uitnodiging is om
de casus een aantal keren door te lezen en je in te leven in de situatie.
De eerste keer richt je je op de persoon, die het dichtst bij je eigen
werkpraktijk ligt. Ben je bijvoorbeeld manager of ondernemer, kies dan voor
Frank, de restauranteigenaar. Ben je een professionele begeleider (zoals
coach, adviseur, trainer of mediator), kies dan voor de business coach. Ben je
een praktische vakspecialist, kies dan bijvoorbeeld voor de kok. Niet alle
betrokkenen zijn in deze casus even uitgebreid beschreven, maar probeer je
toch in te leven in de persoon van je keuze en vraag je af hoe jijzelf in deze
situatie zou handelen.
Lees daarna de casus nog een keer, maar nu als de regisseur van de tv-
documentaire Francesco’s Pizza & Pasta. Waar richt je nu je aandacht op?
Welke keuzes maak je?
Francesco’s Pizza & Pasta
Frank had een droom. Eerlijk gezegd, Frank had dríe dromen. Zijn eerste
droom was een gelukkig huwelijk, waarin hij een goede echtgenoot, een
geweldige vader en bovenmodale kostwinner kon zijn. Frank was kortgeleden
getrouwd, het eerste kind was al onderweg Zijn tweede droom was zijn
restaurant, dat hij recentelijk dankzij een lening van zijn schoonfamilie voor
een schappelijk prijsje had kunnen overkopen en nu onder naam “Francesco’s
Pizza & Pasta” tot een groot succes wilde maken. Zijn derde droom was
eigenlijk meer een jongensdroom, maar niet minder wezenlijk. Frank droomde
ervan een gevierd filmacteur te worden. Het was hem nog niet gelukt om
meer dan een paar zwijgende figurantenrollen te vervullen, maar dat
5. Zelfregie 3.3 – Een korte inleiding 5
weerhield hem er niet van elke avond zijn restaurantgasten te vermaken met
grappige anekdotes over zijn acteercarrière.
Om zijn betrokkenheid bij de film te benadrukken huurde hij werkzoekende
acteurs en actrices in voor de bediening. Bovendien stonden deze meestal
bekend om hun goede sociale vaardigheden. Voor de keuken trok hij een kok
met klinkende referenties aan. Zij had weliswaar meer ervaring met de
Mexicaanse keuken, maar dat was niet zo’n probleem, want in de keuken was
Frank toch zelf de baas. Hij wist precies wat hij wilde. Zij en haar
keukenhulpen moesten gewoon hun kookvaardigheden optimaal inzetten.
Frank had zelf geen koksopleiding genoten, maar wel van zijn Italiaanse
moeder vroeger thuis alle kans gekregen om uitgebreid, en naar eigen zeggen
tot volle tevredenheid van iedereen, te experimenteren met allerlei pasta en
pizza-varianten. In die ervaring zag Frank de sleutel tot zijn succes. Francesco’s
was in zijn ogen geen eenvoudig Pizza & Pasta Restaurant. Francesco’s moest
beroemd worden om zijn Pizza & Pasta Concèpt: een klant stelde volledig zijn
pasta of pizza menu samen, door naar hartelust te combineren uit een lijst van
negenentwintig ingrediënten.
Aan het einde van een lange werkdag en onder het genot van een glas wijn,
kon Frank het al helemaal voor zich zien: Francesco’s werd steeds bekender
vanwege zijn “concept”. Eerst landelijk en later wereldwijd zou hij zijn
Francesco’s Pizza & Pasta Concept als franchise-formule uitrollen en een
gevierd ondernemer zijn.
Het ging op dit moment echter nog niet goed met Francesco’s Pizza & Pasta.
Er kwamen te weinig klanten. Die waren ook niet altijd tevreden over de
kwaliteit. Bovendien kon niet iedereen goed overweg met het concept. Omzet
en inkomsten liepen terug. De afbetaling van de lening moest Frank een
aantal keren opschorten. Het ongeduld en irritatie van zijn schoonfamilie nam
toe. Zijn vrouw voelde zich bekneld tussen twee partijen. Ze was stiekem bang
dat Frank’s ondernemerszorgen van invloed zouden zijn op hun ongeboren
kind en anders wel op de bevalling.
Voor zijn gevoel stond Frank er helemaal alleen voor. Thuis werd veel
gezwegen. In het restaurant nam het verloop in de bediening steeds meer toe.
Zodra er een kansje was op een acteerbaantje verdween er weer een
serveerster plotseling. De kok was ook niet tevreden. Zij wenste meer
zeggenschap en overzicht en eenduidigheid dan binnen het huidige “concept”
mogelijk was.
Frank wist geen andere oplossing dan extern hulp en steun te zoeken. Hij vond
een businesscoach bereid te helpen, mits deze de vrije hand kreeg om
krachtdadig in te grijpen. Schoorvoetend ging Frank akkoord. Diezelfde dag
nog verdween zonder veel omhaal het concept in het restaurant en werd
vervangen door een elders beproefd standaard pasta en pizza-menu. Het
inkoopbeleid ging op de schop en werd toegewezen aan de kok. Deze kreeg
ook meer zeggenschap over de keuken en de manier waarop de bestelde
maaltijden werden bereid. De inrichting van het restaurant, de keuken en de
voorraadkamer werden kritisch onder de loep genomen en waar nodig
aangepast. Geen bank wilde echter, gezien de bedrijfsmatige toestand van de
restaurant, financieel bijspringen. Frank moest bij zijn schoonfamilie vragen
om een extra lening, die hij dankzij tussenkomst van zijn vrouw ook ontving.
Het bedienend personeel kreeg nieuwe instructies over hoe met klanten om te
gaan. Frank kreeg de exclusieve taak gasten welkom te heten.
Uiteraard gingen deze veranderingen niet zonder slag of stoot. Soms daverden
de ruzies tussen restauranteigenaar en businesscoach door het restaurant.
Toch schikte Frank zich elke keer. Het personeel was echter tevreden. Zij
vonden het werk zo duidelijker, eenvoudiger en leuker. Klanten bleken de
vernieuwde Francesco’s te waarderen. De omzet nam toe. De schoonfamilie
6. 6 Marcel van der Pol, Keridwen
ontving de eerste afbetaling van de lening. Frank’s vrouw kon weer alle
aandacht richten op de aanstaande bevalling.
Toch was Frank niet gelukkig met de nieuwe situatie. Hij had een dure
businesscoach die hem naar zijn gevoel veel te veel en veel te dicht op de huid
zat. Hij voelde zich absoluut niet serieus genomen. Daarnaast vielen zijn
medewerkers hem af in de realisatie van zijn dromen, vond hij. De bediening
leek te genieten van de standaardmenu’s volledig en de kok zette met haar
hulpen vrolijk een nieuwe keukenkoers uit. Zijn eigen vrouw had nauwelijks
aandacht voor hem en de nieuwe ontwikkelingen in het restaurant. Welke
droom bleef er eigenlijk nog voor hem over?
Op een top-avond, na het nuttigen van drie glazen wijn, nam Frank een
drastisch besluit. Hij stapte het restaurant binnen en verkondigde luid en
duidelijk voor klanten en personeel hoorbaar, dat vanaf die avond het concept
dat Francesco’s Pizza & Pasta zó beroemd had gemaakt per direct weer werd
ingevoerd. Klanten konden nu kiezen tussen een standaard menu of het
negentwintigdelige concept-menu. Zij moesten nog wel even het concept
(opnieuw) uitgelegd krijgen. Dat deed Frank persoonlijk en met plezier. Zowel
de medewerkers in de bediening als in de keuken kregen de opdracht met
twee verschillende menusystemen werken. Verwarring in het restaurant.
Verwarring in de keuken. Oude en nieuwe werkprocessen liepen kronkelend
door elkaar. Frank schudde het hoofd over zoveel onkunde en nam krachtig
het heft weer in handen. Dit voelde goed voor hem. Nu was hij eindelijk weer
de baas over zijn bedrijf en zijn eigen dromen.
Met opzet stop ik hier de casus. Het verhaal kan nog alle kanten op. Wellicht
lijkt het erop dat een bepaald vervolg onvermijdelijk is. Waarom denk je dat?
Vanuit welk perspectief of positie kijk je dan naar de situatie?
Vraag de verschillende betrokkenen bij Francesco’s Pizza & Pasta (zoals Frank,
de business coach, de kok, andere personeelsleden, Frank’s vrouw, haar
familie, klanten) ernaar hoe zij tegen de situatie aankijken, dan zul je heel
uiteenlopende verhalen te horen krijgen, inclusief uiteenlopende scenario’s,
oplossingen en wensen voor de toekomst.
Jazeker, het is wel heel goed mogelijk dat Francesco’s Pizza & Pasta binnen
drie maanden na bovenstaande gebeurtenissen is opgehouden te bestaan.
Komt dat dan omdat Francesco’s Pizza & Pasta werkelijk economisch en
bedrijfskundig geen overlevingskansen heeft, of omdat belangrijke figuren in
deze situatie zijn gaan gelóven dat er geen overlevingskansen voor
Francesco’s Pizza & Pasta zijn en daar coûte-que-coûte aan vast houden (self
fulfilling prophecy!)? Wiens geloof in dezen is dan doorslaggevend?
Vanuit Keridwen heb ik met grote belangstelling vooral Frank en de
businesscoach gevolgd. Frank zou een klant voor Zelfregie 3.3 kunnen zijn.
Zelfregie 3.3 kon ik vergelijken met de aanpak door deze businesscoach. Je
kreeg van tijd tot tijd het gevoel dat het alleen maar oorlog was tussen Frank
en de businesscoach.
Businesscoach vs. Frank
De businesscoach heeft duidelijke ideeën over hoe je een restaurant
winstgevend moet maken. Hij houdt strak hier strak aan vast en is bereid deze
met kracht onveranderd te voeren. Aanvankelijk besluit Frank, weliswaar
schoorvoetend, om hierin mee te gaan. Al snel voelt hij zich echter niet meer
serieus genomen en beledigd en kiest voor de aanval. De businesscoach wijkt
geen duimbreed. Frank blaast de aftocht. Hij trekt zich somber en broedend
tijdelijk terug achter een goed glas wijn. Ondertussen gaan de veranderingen
en ontwikkelingen in het restaurant wèl door: klanten tevreden, personeel
tevreden, omzet groeit, inkomsten nemen toe, schoonfamilie ontvangt de
eerste afbetaling van de lening. Frank daarentegen ziet waarschijnlijk alleen
7. Zelfregie 3.3 – Een korte inleiding 7
maar dat zijn oorspronkelijke mooie dromen nu langzaam maar zeker in het
niets verdwijnen.
De bom barst op een avond als alles op rolletjes loopt, het restaurant is
volgeboekt, een bijdrage van Frank nauwelijks nodig is. Frank staat er in de
drukte verloren bij naast de deur tussen keuken en restaurant. Dan neemt hij
een besluit en pakt luidkeels de leiding terug, met alle verwarrende gevolgen
van dien. De businesscoach ziet het aan en schudt het hoofd.
Als jij ten behoeve van Francesco’s Pizza & Pasta als businesscoach zou zijn
ingehuurd. Hoe zou jij je dan hebben opgesteld?
Hoe groot zouden de overlevingskansen voor Francesco’s Pizza & Pasta zijn,
als de verschillende betrokkenen (Zelfregie 3.3: Spelers) bereid zijn hun self
fulling prophecy los te laten en te luisteren naar de ervaringen en andere
belevingen van de andere Spelers, inclusief hun inzichten, suggesties en
ideeën? Hoeveel zouden de overlevingskansen toenemen, als een Speler ook
de rol en positie van Regisseur zou innemen?
Elke Speler in de Francesco’s Pizza & Pasta casus (Zelfregie 3.3: Voorstelling)
beleeft de situatie op zijn eigen manier. De belevingen wijken onderling sterk
af.
Elke individuele Speler is primair met zichzelf bezig en daarna pas met de
andere Spelers om zich heen, met de situatie en met de omgeving. Een Speler
heeft een beperkte blik (Zelfregie 3.3: Denkraam) op de werkelijkheid. Hun
belevingen zijn verschillend, hun verhalen zijn verschillend. Toch kun je
zeggen, dat hoe uiteenlopend de verhalen ook zijn, zij zich op grofweg
hetzelfde individuele niveau afspelen, het niveau van de Spelers
De Regisseur is actief op een ander niveau. De Regisseur heeft te maken met
àlle Spelers, zowel binnen als buiten beeld, en zelfs met een niet direct
betrokken Publiek: de restaurantgasten bijvoorbeeld die geen directe invloed
hebben en de ontwikkelingen bij Francesco’s Pizza & Pasta van buitenaf
waarnemen.
De Regisseur kan schakelen in perspectief. Hij bepaalt vanuit welke Speler hij
het verhaal vertelt. Hij kan ook overschakelen naar een ander perspectief. Hij
kan inzoomen op elke Speler die hij wil. Hij kan ook uitzoomen naar een
groter deel van de situatie. Hij kan aandacht besteden aan hoe een Speler zich
gedraagt en waarom, wat er bij hem van binnen gebeurt. Hij kan er ook voor
kiezen slechts zo objectief en feitelijk mogelijk te registreren. Hij bepaalt wat
en hoe het Publiek deze werkelijkheid krijgt voorgeschoteld. De Regisseur
richt zich op de totále situatie.
Met Zelfregie 3.3 wil ik je stimuleren niet alleen aandacht te hebben voor je
eigen rol en aandeel in een situatie, dus voor jouw beleving van de
werkelijkheid, maar ook voor de rollen en aandelen van andere betrokkenen,
dus ook voor hoe zij in deze situatie de werkelijkheid beleven. Vooral als je
jouw versie van de werkelijkheid als een behoorlijk vaststaand gegeven
beschouwt, wil ik je uitdagen jouw versie los te laten en je in te leven in de
versies van anderen. Door hun ogen krijg je een andere blik op de
werkelijkheid, waardoor nieuwe inzichten en andere mogelijkheden ontstaan
om adequaat met de situatie en de daarbij behorende vraagstukken om te
gaan.
In Zelfregie 3.3 leer je wisselend de rol van Speler, Publiek en Regisseur in te
nemen. Hierdoor krijg je een veel beter overzicht over de totale situatie, met
alle ins en outs.
De rol van Regisseur helpt je om gemakkelijk te schakelen tussen je eigen
perspectief als Speler (Hoofdrolspeler?) en die van de andere Spelers. Indien
nodig stap je er zelfs helemaal uit en gaat in het Publiek (alle niet direct
betrokkenen in de situatie, die van de zijlijn kunnen toekijken) zitten, om te
ontdekken wat deze situatie betekent voor de wereld om ons heen. Je
8. 8 Marcel van der Pol, Keridwen
ontdekt gaandeweg of, waar, wanneer en hoe je het beste als Regisseur de
situatie kunt bijsturen. Je hebt diverse technieken ter beschikking om
adequaat te kunnen sturen.
Frank: Speler, Publiek èn Regisseur
In de Francesco’s Pizza en Pasta casus is Frank primair een Speler, de
Hoofdrolspeler zelfs. Het gaat om zijn dromen. Het is zijn restaurant. Vanuit
zijn rol als Hoofdrolspeler heeft hij ook een hele specifieke inbreng in de
casus. Hij heeft een specifieke visie op de situatie. In Zelfregie 3.3 heet dat
Denkraam. Hij beleeft de situatie op een specifieke manier en toont dat ook in
de Verhalen die hij erover vertelt.
Elke positie, van Speler of Publiek of Regisseur, brengt zijn eigen denkramen
en verhalen mee.
Hoe zou de casus zich ontwikkelen als Frank schakelt naar de positie van een
ander Speler, of van het Publiek of de Regisseur?
Deze vraag raakt de kern van Zelfregie 3.3: als één Speler in een situatie heb
je slechts een beperkte blik op de werkelijkheid. Door jezelf aan te leren ook
als Regisseur naar jouw situatie te kijken, ontwikkel je een omvangrijker
blikveld op de werkelijkheid met meer kansen en mogelijkheden. Als
Regisseur sta je ook stil bij de andere Spelers, bij hun blik op de werkelijkheid
en hun verhalen. Je bent geïnteresseerd in de verbale en non-verbale
interacties tussen de verschillende spelers, in de onderhuidse gevoelens en
verborgen motieven, in de verschillende perspectieven. Je kijkt naar de
setting waarin zich alles afspeelt: naar beeld, ruimte, structuur en dynamiek.
Je houdt rekening met waar het om gaat in de situatie, het plot, en met de
buitenwacht (Publiek).
De Speler is vooral doelgericht. De regisseur helpt je om tegelijkertijd ook
aandacht te houden voor wat er nog meer om je heen gebeurt en welke
andere mogelijkheden er nog zijn. Je kunt altijd een vaste koers volgen, je
kunt ook, als dat nodig of wenselijk, gaan dwalen en de kans lopen nieuwe
wegen te vinden.
Uiteindelijk is elk mens zelf verantwoordelijk voor de keuzes die hij maakt.
Zelfregie 3.3 helpt echter om deze keuzes afgewogen te maken. Je analyseert
hoe jezelf nu de situatie beleeft. Je onderzoekt je Denkraam (De Dans van de
Held) en je Verhaal (Wachter & Lantaarn) en experimenteert met andere
denkramen en verhalen. Je neemt de regie (Het Gordiaanse ei) om in je eigen
praktijk verschillende denkramen en verhalen en de consequenties daarvan te
vergelijken en toe te passen. Dan kun je ook de verantwoordelijkheid nemen
voor de keuzes die je maakt.
Deze korte inleiding is een ‘teaser’ voor het boek Zelfregie 3.3 – Wie durft
te dwalen vindt nieuwe wegen van Marcel van der Pol. Een uitgave van
Keridwen. Publicatiedatum: 11 juni 2015.
Meer weten? Ga naar www.KERIDWEN.nl