Artikel in Stedenbouw & Architectuur 2015-6 van Acquire Publishing: Stedenspecial Leeuwarden, over burgerparticipatie, groene maatschappelijke initiatieven en gemeentelijke programmasturing op duurzaamheid en vergroening van Leeuwarden. Met dank aan Gjalt Faber, Daniel Appelo en Sjoerd Jelle Wiersma.

1. 17stedebouw & architectuur | nr. 6 | december 201516
hun enthousiasme voor de groene omgeving
in dit deel van Leeuwarden een enorm verschil.
Operatie Steenbreek
Leeuwarden is één van de eerste icoon-
steden van Operatie Steenbreek. Ook De
Groene Apotheek werkt mee met Steenbreek,
genoemd naar een plantje dat door steen en
asfalt heen groeit. Steenbreek betekent de
verstening van de openbare ruimte en de eigen
tuinen tegen gaan. Elke tegel die eruit gaat,
helpt daaraan mee. “Kinderen zijn gek op
aardbeien en tomaten. Dus dat bieden we aan
om in te zaaien en te planten als er weer een
tegel gelicht wordt. Ons motto is: ‘Eet gezond,
tegel uit de grond’.” Met de scholen wordt
samengewerkt volgens ‘Jelle’s Makkelijke
Moestuin’, een vierkante meter tuin waar
kinderen zelf hun groenten en fruit kunnen
kweken. En er zijn al zeventig boomspiegel-
adopties afgesproken met bewoners. “Voor mij
komt dat uit de permacultuur,” zegt Wiersma.
“Daar is de boom het middelpunt”.
In samenwerking met burgers
Gjalt Faber, beleidsadviseur bij de gemeente
Leeuwarden, is erg enthousiast over de
vergroening van Leeuwarden. “Enkele jaren
geleden vroeg de gemeenteraad om een
beleidsnotitie ‘Leeuwarden Bijenstad’. Mede
door de samenwerking met de hogeschool
Van Hall-Larenstein (VHL) en het Kenniscentrum
Burgers en Biodiversiteit hebben studenten
veel onderzoek gedaan naar de gewenste
ecologische omstandigheden voor bijen in de
stad. Gezien ook de initiatieven van burgers
om de stad groener en eetbaarder te maken,
is de gemeenteraad in 2012 voorgesteld om
in te zetten op vier pijlers, te weten ecologie,
bijen en biodiversiteit, meer groen in en om
de stad en stadslandbouw onder het motto
‘Groen, gezond voor mens en dier’. Dat kun-
nen we als gemeente natuurlijk niet alleen
vormgeven, dat moet in samenwerking met de
inwoners gebeuren.” Samen met een stagi-
aire is Faber toen begonnen de initiatieven te
inventariseren, te faciliteren en te verbinden.
Het motto daarbij was ‘Ja, tenzij’ wat inmiddels
een gemeentebrede werkwijze geworden is.
T
egelijkertijd is de locatie tijdelijk.
Binnenkort wordt er al uitgekeken naar
een nieuwe locatie, want het terrein,
dat prachtig gelegen is aan de Dokkumer Ee,
wordt gereed gemaakt voor woningbouw.
De Oldegalileën - Bloemenbuurt is divers van
samenstelling, met goedkope koopwoningen
en sociale huurwoningen. Daniël Appelo, wijk-
manager van Oud-Oost, vertelt dat het een van
de vijf aandachtswijken van Leeuwarden is. Dat
betekent onder meer dat er extra (financiële)
mogelijkheden zijn, bijvoorbeeld voor groene
burgerinitiatieven als De Groene Apotheek
De Tuindag ‘Bakkie in de Buurt’
Wiersma en Koch organiseren elke maand
de Tuindag ‘Bakkie in de Buurt’. Dat doen
zij samen met het Sociale Wijkteam Oost,
want door bij de mensen te flyeren en langs
te gaan komt er ook zicht op diverse sociaal-
maatschappelijke problemen. “Vaak komen
we wijkbewoners tegen die niet zelf kunnen
tuinieren. Zij willen wel, maar kunnen het niet.
Dan maakt het een groot verschil als wij een
handje helpen. Want ook deze wijkbewoners
willen heel graag ergens bij horen en dat kan
bij ons”. Sociale tuinmannen en –vrouwen,
echte trekkers en verbinders, maken zo met
“Wij hebben geen groene vingers, wij hebben Inge,” zegt Sjoerd Jelle Wiersma van
de Kruidentuin De Groene Apotheek. Samen met Inge Koch is hij één van de trekkers
van dit groene burgerinitiatief, dat als Community Art project in 2013 begon. De
Kruidentuin is toen aangelegd zoals te zien is op een van de eerste tekeningen van
kloostertuin Sankt Gallen in Zwitserland. Sinds de start van De Groene Apotheek
blijkt het een katalysator te zijn voor verdere activiteiten in de buurt. Het terrein
is ongeveer 5.000 m2 groot en omvat, naast de kruidentuin, een moestuin, een
bloementuin en een speelweide. De uitlaatplek voor honden is er niet gekomen.
Groen en smaakvol Leeuwarden
Gjalt Faber, beleidsadviseur
gemeente Leeuwarden.
Foto: Geertje Andringa
stedenSPECIAl leeuwarden
Auteur: Mark Verhijde
i
Meer lezen:
eetbaarleeuwarden.nl ; degroene-
apotheekleeuwarden.nl ; operatie-
steenbreek.nl ; leeuwarden.nl/
leeuwardendoetgroen ; priuw.frl ;
lwdsmaakstad2015.nl ; tijdelijk-
andersbestemmen.nl

2. 18 19stedebouw & architectuur | nr. 6 | december 2015
Groenbeleidsplan
Nu, na drie jaar experimenteren en daarbij
opgedane ervaringen, wordt de gemeenteraad
een nieuw Groenbeleidsplan voorgelegd, dat
meer ruimte biedt aan burgerinitiatieven en
duidelijk maakt waar bewoners aan de slag
kunnen met als uitgangspunt ‘Ja, tenzij’.
Tegelijkertijd is ook duidelijk dat niet op
iedere plek in Leeuwarden groene initiatieven
gerealiseerd kunnen worden. “Zo hebben we
voor het fantastische idee om het logo van
de Culturele Hoofdstad in bloembollen uit
te drukken toch een andere locatie gezocht.
Oorspronkelijk wilde de initiatiefnemer het
uitvoeren in een beschermd stadsgezicht. En
dat wilden we niet, want dergelijke historische
stukken openbare ruimte hebben een ander
ontwerp en beheer regiem.”
Meer dan 40 eetbare burgerinitiatieven
Volgens Faber zijn er momenteel meer
dan veertig eetbare burgerinitiatieven in
Leeuwarden en directe omgeving. Allemaal
moestuinen en pluktuinen waar bewoners
samen aan het werk zijn. Daarnaast zijn er
zestien groene initiatieven in de stad en
dorpen. Meer dan twintig groene projecten
van bewoners zijn bekend en worden in
2015-2016 uitgevoerd. Ten slotte worden
er ook in de hele stad boomspiegels geadop-
teerd, komen er steeds meer groene daken,
geveltuinen, groene speelterreinen en groene
(eetbare) schoolpleinen. Leeuwarden wordt
stap voor stap steeds groener.
Werk- en woonomgeving vergroenen
Vergroenen in de stad Leeuwarden is niet altijd
even makkelijk. Om een aanloopwinkelstraat
zoals de Nieuwe Oosterstraat aan te pakken is
lastiger. De ondernemers en bewoners van de
Nieuwe Oosterstraat, een aanloopwinkelstraat
in het centrum van de stad, wilden graag
ook hun werk- en woonomgeving vergroe-
nen. Vorig jaar is er een heuse groene wand
gerealiseerd, boven de winkelplint. De groene
wand heeft een eigen irrigatiesysteem en staat
er op dit moment prima bij (of beter gezegd,
hij hangt er prima bij). Het stenige karakter
van de Nieuwe Oosterstraat is zo drastisch ver-
minderd, ook omdat de diverse ondernemers
aanvullende vergroeningen in de winkelstraat
hebben aangebracht.
Voor bezoekers en passanten is het een fijne
straat om te gebruiken, om te winkelen of om
te verblijven. Dat is weer goed voor het nieuw
ondernemerschap in de panden en die inves-
teren weer in de straat en activiteiten, enzo-
voort. Zo bezien is de Nieuwe Oosterstraat dan
ook een sprekend voorbeeld hoe meer groen
kan bijdragen aan economische ontwikkelin-
De groene wand
boven de winkel-
plint heeft een
eigen irrigatie-
systeem.
gen. Hier heeft Hielkje van der Molen sinds
augustus 2012 haar Friese Streekwinkel Priuw,
schuin tegenover de groene wand. Zij verkoopt
een keur aan streekproducten, onder andere
de verschillende honingsoorten van de bijen uit
Leeuwarden. “Kijk, dat is mooi,” vindt Faber.
“Wij stimuleren de biodiversiteit en ondersteu-
nen dat er steeds meer bijenhotels in de stad
komen en de producten komen dan terecht in
de winkel van Hielkje.” Zo komen meer groen
en biodiversiteit, eetbare initiatieven en onder-
nemerschap bij elkaar. In 2015 is Leeuwarden
trouwens de Hoofdstad van de Smaak.
De rol van de gemeente is voor deze groene
aanpak van de stad vooral die van onder-
steuner, verbinder en promotor. Faber: “Wij
hebben de afgelopen jaren diverse bijeen-
komsten en conferenties georganiseerd, zoals
‘Leeuwarden doet Groen’ in 2013 of het
doorlopende project ‘Groen gezond voor mens
en dier’.” Ook op bestuurlijk niveau is er veel
enthousiasme, mede door de inzet van Isabelle
Diks, wethouder Woon- en Leefomgeving.
Groencafé
Voor het te organiseren Groencafé worden
ongeveer 150 mensen uitgenodigd. Dat
Groencafé is een netwerkbijeenkomst, waar
diverse actieve bewoners, ondernemers en
organisaties met elkaar samenwerken en
groene activiteiten afspreken. Het wordt
gehouden op een bijzonder passende loca-
tie, namelijk in het nieuwe gebouw van
‘Neushoorn’, een poppodium met een
duurzaam hart en aandacht voor biodiver-
siteit en Leeuwarden als eetbare stad. Sinds
augustus wordt elke zaterdag in café De Bak
in de Blokuispoort het eetbare evenement ‘De
Streekboer’ georganiseerd, vanuit de wens om
consumenten en producenten van duurzame
streekproducten dichter bij elkaar te brengen.
“Leeuwarden is misschien wel het best bewaarde geheim van Nederland. Het is een stad
met een rijke historie die ook nog eens goed bewaard is gebleven. Met 600 rijksmonu-
menten heeft de stad een bijzondere sfeer, maar er is ook innovatie en vernieuwing. Het
meest moderne waterlaboratorium van Europa staat in Leeuwarden. Wetenschappers uit
alle delen van de wereld doen hier onderzoek naar oplossingen op het gebied van onder
andere drinkwater, afvalwaterzuivering en waterdistributie. De WaterCampus fungeert
hiermee als hub in een wereldwijd watertechnologisch netwerk. Dat is toch wel heel
bijzonder.”
Welke plekken zijn populair bij toeristen?
“De Prinsentuin, een prachtig park in het centrum van Leeuwarden en meteen de binnen-
haven voor watersporters. Maar ook het nieuwe Fries Museum, de Kleine Kerkstraat
(meermaals verkozen als mooiste winkelstraat van Nederland) en het Oldehoofsterkerkhof,
een plek waar vaak evenementen worden georganiseerd, waar ook onze toren van Pisa
staat, de Oldehove. De grachten door de stad, waar je met een sloep of praam doorheen
kan varen, zijn ook populair.”
Wat is uw eigen favoriete plek, wijk of gebouw in de stad?
“De Blokhuispoort, de voormalige gevangenis in het centrum van de stad. Hier is het
kantoor van Culturele Hoofdstad gevestigd en dus momenteel mijn werkplek. Het is
een prachtig historisch gebouw met een verhaal, dat op een goede manier een nieuwe
bestemming heeft gekregen.”
Tips voor Leeuwarden? Hoe kan de (toeristische) kwaliteit nog beter?
“Door ingrepen in de stad te combineren met het verhaal van die plek, daardoor ontstaat
er beleving voor de toerist. Een mooi voorbeeld vind ik de Passage de La Baleine, een
kunstwerk dat gecombineerd is met de renovatie van de Oude Lombardsteeg in
Leeuwarden. Het is een walvis met in de ribben blauw- en witkleurige ledlampjes die
middels een computeranimatie zorgen voor lichtbewegingen. Door dat bewegende licht
lijkt het alsof de walvis door de steeg zwemt. De kunstenaar heeft zich laten inspireren
door de locatie: vroeger stroomde daar de Middelzee.”
stedenSPECIAl leeuwarden
Tijdelijke grond?
Groene en eetbare burgerini-
tiatieven op tijdelijke grond
komt juist niet vaak voor in
Leeuwarden. Er is simpelweg
niet heel veel braakliggende
gemeentegrond. Zo vond
men bijvoorbeeld maar één
locatie om tijdelijke natuur te
kunnen realiseren, volgens
een onderzoek van studen-
ten van Hogeschool VHL.
Ook andere partners in de
stad bieden maar weinig
tijdelijke grond aan voor
groene initiatieven. Mogelijk
vinden woningcorporaties
en projectontwikkelaars het
lastig om hun niet gebruikte
grond tijdelijk uit te geven.
Wel wordt steeds meer
grond (tijdelijk) ingezaaid als
bloemenweide en met speci-
ale bijenmengsels, wat prima
bijdraagt aan de vergroening
van Leeuwarden.
Hanita van der Schaaf
is verantwoordelijk voor
de marketing van Culturele
Hoofdstad, en werkt voor
de organisatie Leeuwarden-
Fryslân 2018. Ze heeft in
Leeuwarden gestudeerd,
gewoond en werk ik er al
heel wat jaren.
Het best bewaarde
geheim van Nederland