Bilanci i pagesave dhe politika makroekonomike në ekonomi të hapur 2015

1. BILANCI I PAGESAVE DHE POLITIKA
MAKROEKONOMIKE NË EKONOMI TË HAPUR

2. Hyrje
Financat ndërkombëtare, thënë shkurt, objekt studimi i kanë relacionet monetare dhe
makroekonomike ndërmjet shteteve. Financat ndërkombëtare evoluojnë në mënyrë
konstante, ndërsa merren shumë me çështjet e botës reale, siç janë: politikat dhe
problemet e bilancit të pagesave, rastet e lëvizjes së kurseve të këmbimit,
implementimin e ndërlidhjeve makroekonomike midis ekonomive të vendeve të
ndryshme. Gjithashtu, leksionet nga financat ndërkombëtare ju ndihmojnë
menaxherëve që të marrin vendime se si ngjarjet ndërkombëtare ndikojnë në
ndërmarrje dhe cilat masa – vendime duhet të merren që të shfrytëzohen zhvillimet
pozitive, ndërsa firma të mbrohet (izolohet) nga zhvillimet e dëmshme. Shembull: ulja e
kurseve të këmbimit ka prirje të shoqërohet me norma relativisht të larta të interesit
dhe të inflacionit.
Disa çmime të aseteve janë pozitivisht të ndikuara nga valutat e zhvlerësuara, siç janë
çmimet e aksioneve të kompanive me orientim eksporti, të cilat janë më profitabile pas
devalvimit. Në anën tjetër, çmimet e aseteve të tjera ndikohen negativisht, siç janë
çmimet e aksioneve të kompanive të cilat kanë borxhe të denominuara në valuta të
jashtme, sepse ato humbin kur valuta vendore devalvohet: borxhi i jashtëm rritet në
raport me valutën vendore. D.m.th. ekziston ndërlidhje midis kursit të këmbimit, vlerës
së aktivit (aseteve) dhe të detyrimeve dhe inflacionit.
E thënë shkurt:
a) Çdo produkt apo shërbim që na vjen nga jashtë involvon financat
ndërkombëtare;
b) Përfitimi kryesor nga tregtia ndërkombëtare është shtimi i standardit jetësor që
edhe është i lejuar, sepse vjen nga eksploatimi relativ i diferencave në efiçiencë në
prodhim në vende të ndryshme dhe shfrytëzimi i avantazheve konkurruese;
c) Kostot e tregtisë ndërkombëtare janë humbjet/përfitimet nga kurset e këmbimit
dhe rreziku vendor (country risk);
d) Financat ndërkombëtare janë bërë subjekt edhe më i rëndësishëm për shkak të
rritjes së trendit të globalizimit të tregjeve financiare.
2

3. e) Sistemi financiar ndërkombëtar definohet si strukturë e marrëveshjeve,
rregullave, procedurave dhe institucioneve që e qeverisin drejtimin e relacioneve
financiare midis shteteve.
Globalizimi financiar ka qenë një ndër trendet më të rëndësishme të ekonomisë botërore
gjatë këtyre shekujve. Ky proces ka përfshirë rritjen e konsiderueshme të aseteve të
huaja dhe pozicioneve të detyrimeve të ndarë sipas BP apo variablave tjerë financiarë.
Në përgjithësi globalizimi financiar është një nga trendet që ka riformuar ekonominë
globale, ndryshe nga ajo ekonomi e dizajnuar nga sistemi i Bretton Woods i vitit 1944
dhe i ka bërë botës me dije që faktorët ekonomikë kanë ndikim krucial në formimin e
qëndrimit për drejtimin adekuat të së ardhmes së sistemit monetar ndërkombëtar.
Njëra ndër shkaqet e globalizimit financiar është se refleksionet (efektet)
ndërkombëtare nga ndryshimi në çmimet e aseteve dhe në lëvizjen e kursit të valutave
janë rritur. Dinamika e ndryshimit të çmimeve të pasurive ndikon në ndryshimin e
vlerësimit të pozicioneve ekzistuese të investimeve. Për shembull, vlera e pozicionit të
detyrimeve të SHBA është mjaft sensitive në faktin se këto detyrime (borxhe) a janë në
tregjet e kapitalit të SHBA-së, apo janë Offshore-s, ndërsa kjo ndikon në vlerën e dollarit
amerikan. Në fakt, efektet e këtij vlerësimi mund të jenë aq të rëndësishme sa ç’ekuilibri
i llogarive rrjedhëse të shtetit.
Ne jetojmë në kohën e globalizimit, kohë në të cilën qeveritë, kompanitë dhe individët
bëjnë marrëveshje midis tyre, jashtë kufijve të tyre shtetërorë. Kjo i bënë të gjithë të jenë
të ekspozuar ndaj rrezikut të kurseve devizore që rezulton nga fluktuimi (lëvizja) e
kurseve të këmbimit devizor. Edhe nëse një kompani nuk bën marrëveshje me pjesën
tjetër të botës, megjithatë, ajo është e ekspozuar ndaj rrezikut të kurseve devizore pasi
që ndryshimet në kurse të këmbimit e afektojnë pjesëmarrjen e asaj kompanie në tregun
vendor. Për shembull, (mbi)vlerësimi i valutës nacionale i tërheq kompanitë e huaja që
të hyjnë në tregun vendor, ndërsa kjo e rrezikon pjesëmarrjen e kompanive vendore në
tregun vendor. Ky është nje shembull i efektit mikroekonomik nga lëvizja e kurseve
devizore.
Nga aspekti makroekonomik, lëvizja e kurseve devizore afekton prodhimin, punësimin,
inflacionin, bilancin e jashtëm, normat e interesit dhe politikat fiskale (politikat
makroekonomike në përgjithësi).
3

4. Disa analistë thonë që kalimi nga sistemi i normave fikse të këmbimit në normat
fleksibile të këmbimit, e përcjellur nga falimentimi i sistemit të Bretton Woods në vitet e
hershme të 1970, ka rezultuar në promovimin e operatorëve të telefonave (fiks) në dilerë
të transaksioneve me valuta të huaja. Pas humorit të kësaj thënjeje, ky kalim nga sistemi
fiks ne sistemin fleksibil të kursit të kurseve devizore ka qenë me ndikim të thellë në
rritjen e pasigurisë që na rrethon në lidhje me përfundimin e transaksioneve të jashtme
tregtare dhe financiare. Poashtu, ky kalim ka ndihmuar në krijimin e menjëhershëm të
dy lëmive të reja, atraktive dhe të ndërlidhura: parashikimin e kursit të këmbimit dhe në
menaxhimin e rrezikut nga kurset e këmbimit.
Një aspekt i rëndësishëm i globalizimit që shpiu në ballë të studimeve kurset devizore
(në kuptimin e rëndësisë si variabël makroekonomike) është ndërkombëtarizimi (apo
globalizimi) i tregjeve financave. Ky process ka qenë i ndjekur nga avancimet e
teknologjisë informative dhe kompjuteristike, globalizimi i ekonomive nacionale,
liberalizim dhe derregullimi i tregjeve financiare nacionale dhe konkurrenca në mes të
ofruesve të shërbimeve të ndërmjetësve financiarë.
Faktorët që ndikojnë në rritjen e shkallës së ndërkombëtarizmit të financave
ndërkombëtare janë faktorët e mëposhtëm të cilët domosdoshmërisht varen edhe nga
kurset e këmbimit të valutave dhe lëvizjet e tyre në tregjet devizore ndërkombëtare:
• Rritja e vëllimit të huadhënies nga bankat ndërkombëtare (duke përfshirë
huadhënien jashtë kufijve dhe huadhënien në vend, por të denominuar në valuta të
huaja);
• Vlera e transaksioneve të investimeve të huaja;
• Rrjedha e portfolios së investimeve dhe investimet e huaja direkte;
• Vlera e qarkullimit ditor në tregjet globale devizore;
• Përqindja e lartë e tregtimit (transaksioneve) në valuta të huaja me shtete të tjera.
1. Tregu devizor (The Foreign Exchange Market)
Kurset e këmbimit afektojnë prodhimin dhe punësimin përmes normave reale të
këmbimit. Kurset e këmbimit afektojnë inflacionin përmes shpenzimeve të importit dhe
4

5. çmimeve të mallrave. Kurset e këmbimit afektojnë rrjedhat nderkombetare të kapitalit
përmes riskut dhe kthimit të aseteve të ndryshme.
Prandaj, me shumë arsye, Kurset devizore jane në fokus të politikëbërësve, të publikut
dhe, patjetër, edhe të mediave. Por, a është ky tregues makroekonomik në fokus apo në
studime të politikëbërësve të Kosovës, të qytetarëve dhe të mediave?
Mirëpo, nuk do të ishte ekzagjerim nëse do të theksonim se kurset devizore janë variabël
shumë e rëndësishme makroekonomike në ekonomitë e hapura, vecmas ne ekonomite
me derregullim financiar dhe globalizim te tregjeve financiare.
1.1. Roli dhe rëndësia e tregut devizor
Kurset devizore me shumë arsye jane në fokus të politikëbërësve, të publikut dhe
patjetër që edhe të mediave. Kurset e këmbimit afektojnë prodhimin dhe punësimin
përmes normave reale të këmbimit. Kurset e këmbimit afektojnë inflacionin përmes
shpenzimeve të importit dhe çmimeve të mallrave. Kurset e këmbimit afektojnë rrjedhat
ndërkombëtare të kapitalit përmes riskut dhe kthimit të aseteve të ndryshme. Por, a
është ky tregues makroekonomik në fokus apo në studime të politikëbërësve të Kosovës,
të qytetarëve dhe të mediave?
Mirëpo, nuk do të ishte ekzagjerim nëse do të theksonim se kurset devizore janë variabël
shumë e rëndësishme makroekonomike në ekonomitë e hapura, vecmas në ekonomitë
me derregullim financiar dhe globalizim të tregjeve financiare.
Kur i studiojmë ekonomitë e hapura, të cilat tregtojnë me njëra tjetën, ekziston një
dallim i madh në transaksione midis tregtarëve vendorë dhe të jashtëm, krahasuar me
transaksionet midis vendorëve në të njëjtin vend; domethënë, këtë dallim e bënë
ndryshimi në kurset e këmbimit të valutave nacionale.
Një importues amerikan, zakonisht, një eksportues japonez do ta paguajë në jen, ndërsa
një eksportues gjerman në euro dhe një eksportues britanez në sterlina britanike. Për
këtë shkak, importuesi amerikan do t’i blejë këto valuta me dollarë në treg, të njohur si
treg devizor.
Tregu devizor nuk është një vend fizikisht i izoluar, por ai definohet si një treg ku valuta
të ndryshme nacionale janë blerë dhe shitur. Thënë më shtruar, cilët faktorë e
5

6. përcaktojnë se sa njësi të valutës vendore duhet të ipen në këmbim për një njësi të
valutës së jashtme në një ekonomi, është një nga fushat më të rëndësishme të studimit
të ekonomiksit ndërkombëtar dhe është objekt studimi në vijim të këtyre leksioneve.
Një nga gjërat fascinante lidhur me tregun devizor janë shumat e mëdha të parave të
cilat këmbehen (qarkullojnë), në baza ditore (për një ditë), që sipas BIS sillet rreth 4
mijë miliardë dollarë në ditë1
. Sipas burimit të analizës statistikore të bërë nga po kjo
bankë (BIS), qendra kryesore për tregtim devizor është Londra, me një shumë prej 753
miliardë dollarë qarkullim ditor, shumë kjo e jashtëzakonshme, kur dihet se Bruto
Prodhimi Vendor i Britanisë së Madhe (GDP) është pak më tepër se dyfishi i kësaj
shume.
Qendër tjetër e rëndësishme është Nju Jorku, me 461 miliardë dollarë, qarkullim ditor,
Tokyo me 199 miliardë dollarë, Singapori 125 miliarë dollarë, Frankfurti 118 miliardë
dollarë dhe Parisi 64 miliardë dollarë.
1.2. Definimi i kursit të këmbimit
Që të kemi një mprehtësi të të analizuarit të të dhënave nga transaksionet
ndërkombëtare, duhet që të vlerësohen kurset e këmbimit të valutave.
Si shembull ilustrativ do ta marrim dollarin amerikan, si valutën më të fortë dhe më
stabile, tanimë të afirmuar kudo në botë dhe euron, si valutë zyrtare që përdoret jo
vetëm në eurozonë, por edhe në Kosovë dhe në disa vende të tjera.
Në anën tjetër, qëkur tregu devizor është bërë komponentë, segment shumë aktiv i
tregjeve financiare dhe qyshkur tregjet tjera financiare (tregjet e aksioneve) janë gjithnjë
e më tepër të influencuara nga kursi i këmbimit valutor, një shkoqitje jo e komplikuar
për këtë çështje, mund të na ndihmojë për kuptimin e esencës dhe rolit të tregut devizor.
Indekset e vlerës së kursit të këmbimit të dollarit Amerikan
1
Anthony Harrington, February 18, 2011 (Bank for International Settlements).
6

7. Vlera ndërkombëtare e dollarit amerikan përcaktohet nga dy masa vlerash. Këto masa
vlerash rezultojnë nga numrat indeks, sepse kemi disa kurse bilaterale të këmbimit të
dollarit amerikan. Masa e parë e vlerës së këmbimit, që quhet “nominale“, pranon vlerat
e këmbimit ashtu siç janë të kuotizuara në tregjet e parasë, ndërsa masa tjetër, që quhet
“reale“, inkorporon përshtatjet që i bëhen shkallës së inflacionit në Shtetet e Bashkuara
dhe në secilin vend tjetër respektiv.
Këto indekse reflektojnë vlerën e dollarit amerikan në raport me valutat e dhjetë
vendeve industrialisht më të zhvilluara; vlera e dollarit bazohet në tregtimin e Shteteve
të Bashkuara me secilën nga këto vende (deri në fund të vitit 1998).
Në fund të vitit 1998, Stafi i Bordit të Rezervës Federale ka prezantuar një seri të re të
indekseve të vlerës së kursit të këmbimit të dollarit amerikan. Stafi e bëri këtë kalim,
nga indekset që kishin qenë përdorur që nga fundi i viteve 1970-të, për dy arsye:
Së pari, pesë nga dhjetë valutat në indeksin e mëparshme kryesor të stafit të vlerës së
dollarit në këmbim ne valuta të jashtme ishin gati për t'u zëvendësuar me një monedhë
të re të vetme, euron.
Së dyti, zhvillimet në tregtinë ndërkombëtare që nga fundi i viteve 1970-të bënë thirrje
për zgjerimin e fushëveprimit të indekseve të stafit të dollarit dhe për një lidhje më të
ngushtë të peshimit (ponderimit) të monedhës me modelet (mostrat) e tregtisë së
SHBA-së. Indekset e kursit të këmbimit grumbullojnë (agregojnë) dhe përmbledhin
informacionin e përfshirë në një koleksion të normave dypalëshe të kurseve të këmbimit
valutor. Objektivi kryesor i indekseve aktuale të Stafit është të përmbledhë efektet e
vlerësimit dhe zhvlerësimit të dollarit kundrejt valutave të huaja në konkurrencën e
produkteve të SHBA, të ngjajshme me mallrat e prodhuara nga partnerë të rëndësishëm
tregtarë të Shteteve të Bashkuara.
Për të kapur natyrën ndryshuese të modeleve të tregtisë ndërkombëtare, indekset e
tanishme të Stafit të kursit të këmbimit të dollarit lejojnë ndryshime në komponentet
përbërëse dhe peshimin (ponderimin) e tyre në përcaktimin e kursit të këmbimit.
Ponderimet valutore në indekset e dollarit janë të bazuara në të dhënat vjetore të
tregtisë, që ndryshojnë nga viti në vit, ndërsa janë përditësuar çdo vit, që nga viti 1998.
Për të krijuar një indeks operacional të kursit të këmbimit, nuk duhet vetëm të zgjedhim
një formulë për të përmbledhur kurset dypalëshe të këmbimit në një numër të vetëm
7

8. por edhe krijon metodat për llogaritjen e ponderimeve të këtyre monedhave dhe për
përzgjedhjen e monedhave që do të përfshihen në indeks. Për shkak se indekset e kursit
të këmbimit të stafit janë të destinuara kryesisht për të matur konkurrencën e mallrave
të SHBA-së në tregtinë ndërkombëtare, kurset e këmbimit në indekse janë ato të
ekonomive të tjera të cilat tregojnë rëndësisinë e tyre në tregtinë ndërkombëtare me
Shtetet e Bashkuara.
Këto ekonomi mund të jenë të rëndësishme, ose për shkak se Shtetet e Bashkuara
importojnë sasi të konsiderueshme të mallrave prej këtyre vendeve, ose për shkak se
Shtetet e Bashkuara eksportojnë produkte që konkurrojnë me mallrat e prodhuara në
këto ekonomi.
Kurset e këmbimit e ndikojnë konkurrencën, sepse ato ndikojnë në çmimet relative të
mallrave, siç perceptohen nga shitësit dhe blerësit. Ponderimet që ndërlidhen me secilën
nga valutat janë të dizajnuara për të reflektuar rëndësinë e ekonomive përkatëse në
konkurrencën tregtare.
Përzgjedhja e Stafit të Bordit të Rezervave Federale të valutave bëhet për përfshirje në
tri indekse:
• Indeksi i plotë (the broad index),
• Indeksi kryesor i valutave (the major currencies index), dhe
• Indeksi për partnerë të tjerë të rëndësishëm tregtarë (the other important trading
partners index).
Indeksi i plotë (i gjerë)
Valutat e zgjedhura për përfshirje në indeksin e plotë (indeksin e gjerë) të dollarit në
1998 ishin të përcaktuara në mënyrë pragmatike si ato të ekonomive, pjeësmarrja
bilaterale e importeve, ose eksporteve të SHBA të të cilave kanë tejkaluar 1/2 për qind
në 1997, viti i fundit për të cilin të dhënat e plota vjetore të tregtisë ishin atëherë në
dispozicion.
Në bazë të këtij kriteri, stafi ka zgjedhur njëzet e gjashtë monedha. Duke pritur
adoptimin e valutës euro, në fund të 1998, nga njëmbëdhjetë vende anëtare të Bashkimit
Evropian (BE), stafi ka projektuar indeksin ashtu që një ponderim i vetëm për euron
8

9. mund të kapë ndikimin e kursit të këmbimit euro-dollar në konkurrencën tregtare
ndërmjet Shteteve të Bashkuara dhe Euro zonën.
Tregtia me njëzet e gjashtë ekonomitë e përfaqësuara në indeksin e plotë (të gjerë)
përbënte ende mbi 90 për qind të totalit të importeve dhe të eksporteve të SHBA, në
vitin 1997. Edhe pse ponderimi i importit dhe eksportit të SHBA me disa prej këtyre
ekonomive ka ndryshuar në vitet në vijim, mandje në disa raste në mënyrë të
konsiderueshme , këto njëzet e gjashtë ekonomi ende përbëojnë gati më shumë se 90
për qind të tregtisë së SHBA, në vitin 2003.
Indeksi i valutave kryesore
Shtatë nga njëzet e gjashtë valutat në indeksin e gjerë - euro, dollari kanadez, jeni
japonez, funta britanike, franga zvicerane, dollari australian, dhe Krona suedeze –
tregtojnë gjerësisht në tregjet devizore jashtë zonave të tyre përkatëse vendore, ndërsa
këto valuta (kundrejt dollarit amerikan) nga stafi i Bordit (të Rezervave Federale) janë të
referuara si valuta “kryesore”.
Nëntëmbëdhjetë valutat e mbetura në indeksin e plotë (të gjerë) janë ato qëë stafi ju
referohet si ''partnerë të tjerë të rëndësishëm tregtar'' (other important trading partners)
të Shteteve të Bashkuara.
Pjesëmarrja e shtatë valutave kryesore në indeksin e plotë (gjerë) të dollarit ka rënë në
mënyrë të moderuar në mes tëviteve 1997 dhe 2003, nga 58,4 për qind në 54,8 për qind,
kryesisht për shkak të rritjes së rëndësisë relative të Kinës dhe Meksikës në tregtinë
ndërkombëtare të SHBA-ve dhe zvogëlimit të rëndësisë relative të Japonisë në këtë
tregti.
Për shkak se valutat kryesore përgjithësisht janë të tregtuara në tregjet likuide
financiare, indeksi i valuatve kryesore (the major currencies index) mund të përdoret
për të vlerësuar presionet e tregut financiar mbi dollarin. Në këtë rol, indeksi i valutave
kryesore është pasues i indeksit kryesor të mëparshëm të dollarit, i ashtuquajturi
indeksi G-10 (G-10 index), të cilin stafi më nuk e mban.
Dy indekset e dollarit, indeksi i valutave kryesore dhe pararendës i tij, indeksi G-10,
mbulojnë valutat e ekonomive që kanë përjetuan norma afërsisht të ngjashme të
inflacionit me atë në Shtetet e Bashkuara gjatë tre dekadave të fundit. Kështu, edhe pa
9

10. ndonjë rregullim të çmimeve, evolucioni i këtyre indekseve mund të jetë informativ në
lidhje me tendencat afatgjata në aftësinë konkurruese të mallrave amerikane në raport
me ato të ekonomive të tjera industriale.
Indeksi G-10 i dollarit, i krijuar në fund të viteve 1970, u bazua në dhjetë valutat
kryesore, duke përfshirë pesë valutat evropiane, që më vonë u shkrinë në euro. Me
miratimin e euros nga Gjermania, Franca, Italia, Holanda, Belgjika, Luksemburgu, në
fillim të 1999, ky indeks në mënyrë efektive u bë një indeks i gjashtë valutave.
Indeksi i valutave kryesore përfshinë gjashtë valutat e njëjta të indeksit G-10 - euro,
dollari kanadez, jeni japonez, paundi britanik, franga zvicerane dhe Krona suedeze –
dhe gjithashtu dollari australian.
Dallimi kryesor në mes të dy indekseve është se indeksi i valutave kryesore i jep, në
mënyrë të konsiderueshme, më pak peshë euros, ndërsa më shumë e ponderon (peshon)
dollarin kanadez siç e bënte indeksi G-10.
Duhet shtuar se indekset e tilla (indeksi G-10) nuk ishin plotësisht të plota, sepse
bazohen vetëm në dhjetë vendet më të zhvilluara, ndërsa nuk merret në konsideratë,
fjala vjen, Meksika dhe Kina, që janë partnerë shumë të rëndësishëm të tregtisë
amerikane. Sidoqoftë, në tregjet financiare të parasë, vëmendje zgjojnë, veçmas në
gazetat financiare dhe kanalet televizive, kurset e këmbimit: dollari amerikan – jeni dhe
dollari amerikan – euro (deri në janar 2002 ishte marka gjermane).
Lëvizja ndërkombëtare e kapitalit është shumë sensitive në normat e këmbimit valutor,
që mbizotërojnë në vende të ndryshme. Pse? Sepse, kur letrat me vlerë në Gjermani
sjellin të ardhura më të mëdha se sa, për shembull, në Britani të Madhe, ekziston prirja
logjike që trendi i lëvizjes së kapitaleve do të ketë një kahje nga Britania e Madhe drejt
Gjermanisë dhe se, huamarrësit do të pretendojnë që të kenë qasje më shumë në fondet
e kursimit në Britani të Madhe se sa në Gjermani.
Pra, meqenëse kurset e këmbimit valutor mund të ndryshojnë, çdo lëvizje e kapitalit
është, në një masë, e “determinuar“ nga shkalla e rrezikut e fluktuacionit të kurseve të
këmbimit. Por, ky rrezik mund të kufizohet edhe përmes intervenimit të bankave
qendrore, përmes politikave monetare.
Indekset e vlerës së kursit të këmbimit të euros
10

11. Euro është valuta e vetme e përdorur nga 19 shtete anëtare të Bashkimit Evropian, të
cilat, së bashku, përbëjnë eurozonën2
. Vendet anëtare janë: Belgjika, Gjermania, irlanda,
Spanja, franca, Italia, Luksemburgu, Holanda, Austria, Portugalia, Finlanda (1999);
Greqia (2001); Sllovenia (2007); Qipro, Malta (2008); Sllovakia (2009); Estonia (2011);
Letonia (2014); Lituania (2015).
Prezantimi i euros në vitin 1999 ishte një hap i madh në integrimin evropian. Ajo ka
qenë edhe një nga sukseset e saj të mëdha: më shumë se 337.5 milionë qytetarët të BE-
së tani e përdorin euron si monedhë të tyre dhe gëzojnë përfitimet e saj të cilat do të
përhapen edhe mëshumë sikur vendet e tjera të BE-së të miratojnë euron.
Kur euroja u lëshua në përdorim më 1 Janar 1999, ajo u bë valuta e re zyrtare e 11
shteteve anëtare, duke zëvendësuar valutat e vjetra kombëtare - të tilla si markën
gjermane dhe frangën franceze – ajo u bë në dy faza.
Së pari, euro u prezantua si një valutë e përllogaritjes për pagesat e mjeteve monetare jo
në kesh dhe për qëllime të përllogaritjes (kontabilitetit), ndërsa monedhat e vjetra
vazhduan të përdoren për pagesat në para të gatshme (kesh).
Që nga 1 Janari 2002, euro ka qenë në qarkullim në formë fizike, si kartëmonedha dhe
monedha.Euro nuk është valutë e të gjitha shteteve anëtare të BE-së. Dy vende
(Danimarka dhe Mbretëria e Bashkuar) kanë klauzola "opt-out" në Traktat që ato i
përjashtojnë nga pjesëmarrja, ndërsa pjesa tjetër (disa prej tyre të aderuara kohët e
fundit si vende anëtare të BE, plus Suedia) kanë ende për të përmbushur kushtet për
adoptimi e monedhën e përbashkët.
Kurset efektive të këmbimit të euros
Kursi efektiv i këmbimit është indeksi që përshkruan fuqinë relative të një valute në
raport me shportën e valutave të tjera). Mund te jene nominale dhe reale.
Kurset Nominale Efektive të Këmbimit: mesatarja gjeometrike e ponderuar e kurseve
bilaterale (dypalëshe) të këmbimit të euros kundrejt valutave të partnerëve tregtarë të
përzgjedhur.
2
http://ec.europa.eu/economy_finance/euro/index_en.htm
11

12. Kurset Reale Efektive të Këmbimit: marrin parasysh zhvillimet në çmimet relative në
mes të zonës së euros dhe partnerëve të saj tregtarë. Ato llogariten në bazë të indekseve
të çmimeve të konsumit, indekseve te çmimit të prodhuesit, deflatorëve të BPB-së dhe
indekset e kostos së njësisë së punës - kjo e fundit për ekonominë e përgjithshëm, si dhe
për sektorin e prodhimit. Këto kurse sigurojnë matjen e kostos ndërkombëtare dhe
konkurrencën e çmimeve të zonës së euros.
Llogaritja e kurseve nominale dhe reale efektive të këmbimit
Indekset nominale dhe reale efektive të këmbimit aktualisht llogariten kundrejt:
• një grupi të ngushtë prej 12 vendeve partnere (EER-12),
• një grupi prej 20 vendeve partnere (EER-20), i përbërë nga EER-12 plus Kina dhe
shtatë shtetet anëtare të BE-së jashtë eurozonës që nuk përfshihen në EER-12,
• një grupi të gjerë prej 39 vendeve partnere (EER-39), që përfshinë EER-20, plus 19
partnerët shtesë të tregtimit përkatës (shih tabelën më poshtë për listën e plotë).
Kurset Efektive të Këmbimit ndërtohen duke përdorur shifrat qe lëvizin ne tregti, që
llogariten në bazë të pjesëmarrjes së tregtisë së jashtme në eurozonë në mallrat
industriale. Skema kombinon informacionet mbi importet dhe eksportet dhe llogaritë
për të ashtuquajturat efekte të treta të tregut, dmth konkurrenca me të cilën përballen
eksportuesit e eurozonës në një vend partner nga eksportuesit e një vendi të tretë.
Koeficientet për KEK llogariten mbi bazën e të dhënave të tregtisë së jashtme nga
periudhat e mëposhtme: 1995-1997 për seritë deri në 1997; 1998-2000, 2001-2003,
2004-2006; dhe 2007-2009 për seritë nga 2007 e tutje (shih Box 1 në Buletinin Mujor
BQE, Mars 2012). Zhvillimet në EER-20 në bazë të treguesve të janë komentuar
rregullisht në Buletinin Mujor të BQE.
12

13. 13

14. Gjëja e parë që duhet kuptuar për kurset e kembimit (devizore) është që ato janë vetëm
çmime. Apo në anën tjetër, mund të themi që çmimet, ashtu siç ne e kuptojmë termin,
normalisht janë vetë kurset devizore: çmimi i një libri në SHBA është norma e këmbimit
në mes të të mirës/produktit të dhënë (librit) dhe vlerës së valutës së SHBA. Po
14

15. supozojmë që libri kushton 30 USD, që do të thotë që libri shitet për 30 USD apo mund
të blehet me atë çmim. Libri këmbehet në vlerën një libër është e njëjtë me 30 USD.
Kursi devizor i këmbimit definohet si shumë e një njësie të valutës e cila mund të
këmbehet për një njësi të valutës tjetër, respektivisht si çmim i një njësie të valutës i
shprehur në valutë tjetër. Pra, kursi devizor i këmbimit është thjesht çmimi i një valute
në valutë tjetër, dhe ekzistojnë këto mënyra të shprehjes së kursit devizor të këmbimit:
• Njësitë e valutës vendore për një njësi të valutës së jashtme – për shembull, nëse e
marrim euron si njësi valutore vendore, atëherë, me 8 Mars 20113
, për të blerë një
dollarë nevojiteshin 0,7195 euro, respektivisht €0.7195/$1.
• Njësitë e valutës së jashtme për një njësi të valutës vendore – prapë nëse e marrim
euron si njësi vendore, me 8 Mars 2011, për të blerë një euro, nevojiteshin
përafërsisht 1. 3898 dollarë, respektivisht $1. 3898/1€.
Lexuesi i vëmendshëm do të hetojë se metoda e dytë është thjeshtë një metodë inverse
(reciproke) e të parës. Derisa nuk është e rëndësishme se me cilën metodë e shprehim
kursin e këmbimit të valutave, është shumë e rëndësishme që të jemi të kujdesshëm kur
flasim për rritje ose rënje të kursit të këmbimit, sepse domethënja do të jetë e ndryshme,
varësisht se cilin definicion e përdorim.
Rritja e kursit të këmbimit të euros karshi dollarit nga, le të themi, €0.7073/$1 në
€0.7373 /$1, atëherë kjo do të thotë se duhet të ipen më shumë euro për të blerë një
dollar, që do të thotë se euroja është zhvlerësuar4
në vlerë, ose, në mënyrë ekuivalente,
themi se dollarit i është rritur vlera5
.
Nëse merret definicioni i dytë i kursit të këmbimit, rritja e kursit të këmbimit nga
$1.4138/1€ në, le të themi, $1.61/1€, atëherë kjo do të reflektohet në dhënje të më
shumë dollarëve për të blerë një euro, prandaj, themi se euros i është shtuar vlera,
ndërsa njëjtë themi se dollari është zhvlerësuar në vlerë.
Për t’i thjeshtësuar gjërat dhe, që kjo materie të jetë më afër studentit, kursin e
këmbimit, thejesht, për probleme praktike, do ta definojmë si shumë të njësive të
3
http://www.ecb.int/stats/exchange/eurofxref/html/eurofxref-graph-usd.en.html
4
depreciated
5
appreciated
15

16. valutës së jashtme për një njësi të valutës vendore, ndërsa ky definicion përdoret më së
shumti në Britani të Madhe, ku edhe është qendra kryesore për tregtim devizor;
definicioni i parë, është shumë i përdorshëm në shqyrtimet dhe literaturën teorike
ekonomike.
Në anën tjetër, tregu i kurseve devizore është një mekanizëm përmes së cilit të gjithë
pjesëmarrësit e këtij tregu realizojnë transferimin e fuqisë blerëse në mes të shteteve të
ndryshme, sigurojnë kredi/fonde për transaksionet e tregtisë ndërkombëtare dhe
zvogëlojnë rrezikun e ekspozimit ndaj ndryshimit të kurseve devizore.
Njëra ndër funksionet kryesore të këtij tregu është transferimi i fuqisë blerëse, pasiqë
tregtia ndërkombëtare dhe transaksionet e kapitalit sigurisht që mundësojnë
pjesëmarrjen e kompanive të shteteve të ndryshme dhe me valuta të ndryshme
nacionale. Kompanitë e ndryshme botërore zakonisht preferojnë të bëjnë marrëveshje
në valutën e tyre nacionale, gjithashtu edhe palët e tyre kontraktuese. Mirëpo, tregtia
ndërkombëtare dhe transaksionet e kapitalit mund të bëhen vetëm në një valutë. Kështu
që njëra palë gjithmonë duhet të përdorë valutën e huaj.
Funksion tjetër është financimi. Në tregun devizor mundësohet kredimarrja dhe lëshimi
i instrumenteve të ndryshme bankare dhe financiare në valuta të huaja, instrumente
këto që janë të nevojshme gjatë lëvizjes së të mirave në mes të shteteve të ndryshme,
marrëveshje këto që kërkojnë kohë.
Tregu i kurseve devizore gjithashtu siguron mundësi hexhingu për transferimin e
rrezikut të kurseve devizore te një palë tjetër që më me dëshirë e përballon këtë risk.
1. 3. Karakteristikat dhe pjesëmarrësit në tregun devizor
Tregu devizor është treg botëror dhe është krijuar në rend të parë nga bankat
komerciale, brokerët devizorë dhe agjentët tjerë, të autorizuar për tregti me valutat më
kryesore të jashtme në botë. Këto grupe janë në lidhje të drejtpërdrejtë midis tyre dhe
me të tjerët, përmes telefonëve, terminale kompjutorësh , tekeksit dhe faksit.
16

17. Valuta që tregtohet më së lehti dhe më së shumti është dollari amerikan, i cili është i
njohur si “valutë transporti”6
– sepse kjo valutë ka përdorim të gjerë në denominimin
(vlerësimin) e transaksioneve ndërkombëtare.
Nafta dhe shumë produkte të tjera të një rëndësie të veçantë, siç është kallaji, kafja, ari,
etj., që të gjitha kanë prirje që çmimet e tyre t’ju caktohen në dollarë. Me të vërtetë, për
shkak se dollari është aq i tregtueshëm, për dilerin francez të devizave, nëse dëshiron të
blejë pezos meksikan, zakonisht është më lirë që, së pari, të blejë dollarë amerikanë me
euro dhe pastaj, t’i shesë dollarët që të blejë pezos, se sa të blejë drejtpërdrejt pezos me
euro.
Pjesëmarrësit kryesorë në tregun devizor mund të kategorizohen siç vijon:
• Klientët me pakicë – janë bizneset, investitorët ndërkombëtarë, korporatat
multinacionale dhe, thënë me një fjali, të gjithë ata që kanë nevojë për të blerë deviza
për të kryer biznesin e tyre. Normalisht, ata nuk do të blejnë ose të shesin
drejtpërdrejt valuta të jashtme përsonalisht, por sigurisht se ata do t’i drejtohen për
shërbime të tilla bankave komerciale, përmes dhënjes së urdhërave për shitblerje të
tyre.
• Bankat komerciale – bankat komerciale i kryejnë urdhërat e shitblerjes të klientëve
të tyre me pakicë, nga kontot e tyre, për të kryer këmbimin (ndryshimin) e strukturës
së aseteve dhe të borxheve në valuta të ndryshme. Për më tepër, bankat punojnë
drejtpërdrejt me bankat tjera, apo përmes brokerëve devizorë.
• Brokerët devizorë – bankat shpeshherë nuk tregtojnë drejtpërdrejt me ndonjë bankë
tjetër, por ato ofrohen të blejnë dhe të shesin valuta të jashtme përmes brokerëve
devizorë. Operimi përmes këtyre brokerëve është avantazh, sepse meqenëse ata
(brokerët) i mbledhin quotizimet e blerjes dhe të shitjes së shumë valuta nga shumë
banka, atëherë kuotizimi më i favorshëm sigurohet shpejt dhe me kosto shumë të
lirë. Një disavantazh i punës së bankave me këta dilerë është se pagesa e vogël për
brokerim7
është e pagueshme, ndërsa nuk është e shkaktuar nga marrëveshja midis
bankave. Çdo qendër financiare, normalisht, e ka një grusht të brokerëve të
autorizuar përmes të cilëve bankat komerciale i kryejnë punët në tregun devizor.
6
vehicle currency
7
brokerage fee
17

18. • Bankat qendrore – normalisht, autoritetet monetare në një vend nuk janë
indiferente në ndryshimet në kursin e këmbimit të valutave të tyre dhe, aq më tepër,
kurset e këmbimit të valutave të vendeve më të industrializuara kanë qenë në
regjimin e kurseve fluktuive, që nga viti 1973, kur bankat qendrore shumë më shpesh
intervenonin që të blenin dhe të shisnin valutat e tyre në mënyrë që të ndikojnë në
kursin me të cilin tregtohej valuta e tyre. Nën sistemin e kurseve fikse të këmbimit,
autoritetet (financiare) janë të obliguara që të blejnë valutat e tyre kur ekziston ofertë
e tepërt dhe të shesin valuta, kur ka kërkesë të shtuar.
1.4. Arbitrazhi8
në tregun devizor
Në përgjithësi, arbitrazhi definohet si përfitim nga ndryshimet në çmime ose në të
ardhura në tregje të ndryshme. 'Arbitrazherët' blejnë një mall, valutë, letra me vlerë, apo
ndonjë instrument tjetër financiar, në një vend dhe menjëherë e shesin atë me një çmim
më të lartë tek një blerës i gatshëm, në ndonjë vend tjetër, duke përmbyllur të dy skajet
e transaksionit, zakonisht brenda disa sekondave. Arbitrazhi është një formë e
sofistikuar e bastit jospekulativ, pa rrezik, sepse ajo përfshinë marrëdhëniet me ç”rast të
ardhurat (fitimi) dhe çmimet janë të përcaktuara, fikse dhe të njohura.9
Një nga komplikimet më të rëndësishme që rrjedhë nga komunikimi i afërt i dhe direkt i
blerësve dhe shitësve dhe rritja e transparencës përmes përdorimit të internetit në
tregun devizor është ajo se ekziston gati një shitje e njëkohshme e çastit10
e valutave në
qendra të ndryshme financiare (në Forex-në tregun devizor).
Arbitrazhi i valutave është strategji11
e tregut devizor në të cilën një tregtar valutash,
gjatë tregtimit, përfiton nga shpalosjet e ndryshme (different spreads) të brokerëve, të
ofertave për një ‘dyshe’ të caktuar të valutave. Shpalosjet e ndryshme për një dyshe të
valutave do të thonë pabarazi (disparitet) në mes të çmimeve të ofertës dhe të kërkesës
(bid and ask prices). Arbitrazhi i valutave përfshinë blerjet dhe shitjet e dysheve të
valutave nga brokerë të ndryshëm për të përfituar nga ky disparitet (pabarazi).
8
shitja e njëkohshme në disa qendra financiare - tregje devizore
9
http://www.businessdictionary.com/definition/arbitrage.html
10
instantaneous arbitrage
11
http://www.investopedia.com/terms/c/currency-arbitrage/
18

19. Dikush mund të realizojë fitime të arbitrazhit nëse çmimi (norma) e kërkesës e një
banke (a bank’s ask rate) është më e ulët se çmimi (norma) ofertuese e një banke (bank’s
bid rate) në një treg me qasje të lirë. Kjo do të thotë se dikush mund të ketë fitim nga
blerja e dollarëve nga një ofertë më e mirë, pra çmimi më i ulët i kërkuar nga një bankë
dhe shitja me ofertën më të mirë, pra, me çmimin më të lartë të ofruar nga një bankë
tjetër.12
Për shembull, dy banka të ndryshme (Banka A dhe Banka B) ofrojnë kurse
(kuota) për dyshen valutore USD/EUR. Banka A përcakton kursin në 3/2 e dollarit për
një euro, ndërsa Banka B vendos kursin e saj në 4/3 dollarë për një euro. Në arbitrazh të
valutës, tregtari do të marrë 1 €, ta konvertojë atë në dollarë me Bankën A dhe pastaj do
t’i konvertojë prapë në euro me Bankën B. Rezultati përfundimtar është se tregtari i cili
ka filluar me 1 €, tani ka 9/8 euro. Tregtari ka realizuar një fitim 1/8 e euros, nëse nuk
janë marrë parasysh tarifat tregtare [ 17 cent/USD (1.50 min 1.33=17 cent), ose 12
cent/EUR (9/8=1.12)]
Arbitrazhi paraqet të përfituarit nga divergjencat në kursin e këmbimit në tregje të
ndryshme të parasë, duke blerë një valutë në një treg dhe shitur atë në një tjetër treg.
Me fjalë të tjera, arbitrazhi i valutave mund të definohet si shitblerje simultane e
valutave të jashtme, për të përfituar nga diskrepanca midis kursit ekzistues të këmbimit,
në të njëjtën kohë (moment), në qendra të ndryshme financiare13
.
Që ta ilustrojmë këtë që e thamë më lartë, do të supozojmë se shpenzimet e
transaksionit janë të papërfillshme dhe se ekziston vetëm një quotizim i vetëm i kursit të
këmbimit, duke lënë mënjanë efektin ofertë-kërkesë në treg.
Ekzistojnë dy forma të arbitrazhit: arbitrazhi i qendrës financiare dhe arbitrazhi i
tërthort i valutave.
a). Arbitrazhi i qendrës financiare (Financial centre arbitrage)14
: kursi i këmbimit të
dy valutave është i njëjtë në të gjitha tregjet devizore. Siguron atë që kuotizimi i kursit të
këmbimit dollar-funtë në New York do të jetë i njëjtë sikuse quotizimi në Londër dhe në
qendrat tjera financiare. Kjo është kështu, sepse, nëse norma e këmbimit e dollarit është
$1.89/£1 në New York, por vetëm $1.87/£1 në Lonëdr, për bankat do të ishte profitabile
që të blejnë funta në Londër dhe njëkohësisht t’i shesin ato në New York dhe, kështu, 2
12
Do Arbitrage Opportunities Exist in the Foreign Exchange Market? Heajin Heidi Ryoo La Trobe University /
2006/
13
Giancarlo Gandolfo, “International finance and open-economy macroeconomics,” Published by Birkhäuser, 2001.
14
arbitrazha e qendrës financiare
19

20. cent të jenë të garantuar për çdo funtë të blerë dhe të shitur. Akti i blerjes së funtave në
Londër do të ndikojë në zhverësimin e dollarit në Londër, ndërsa shitja e e funtave në
New York do të ndikojë në ngritjen e vlerës së dollarit në New York. Ky proces do të
zgjasë derisa kursi i këmbimit, në të dy qendrat, do të koincidojë në, le të themi,
$1.88/£115
(4 janar 2005: $1.883/£1).
b). Arbitrazhi i tërthort i valutave (Cross currency arbitrage)16
: kursi i këmbimit i dy
valutave kundrejt një valute të tretë është i lidhur me kursin e tyre të këmbimit. Që ta
ilustrojmë se çka nënkuptojmë me arbitrazhë valutash, le të supozojmë se kursi i
këmbimit të dollarit është $1.88/£1 dhe kursi i këmbimit të dollarit kundrejt euros është
$1.30/€1. Arbitrazhi valutor implikon atë që kursi i këmbimit të euros kundrejt funtës
do të jetë €1.4462/£1 (1.88/1.30=1.4462). Nëse ky nuk do të ishte kështu, le të themi, do
të ishte 1.50 euro për një funtë, atëherë për dilerët e Britanisë së Madhe, për dollarët që i
duan t’i kenë, do të ishte më mirë që së pari ata t’i sigurojnë me 1.50 euro, e pastaj t’i
blejnë me $1.95, duke bërë, kështu, nonsense të quotizimit prej $1.88/£1. Kërkesa e
shtuar për euro do të ndikojë me të shpejtë në shtimin e vlerës së saj kundrejt funtës, në
nivelin e €1.4462/£1.
Arbitrazhi i tërthort i valutave është akt i shfrytëzimit të një mundësie të arbitrazhit që
rezulton nga një mospërputhje e çmimeve midis tri valutave të ndryshme në tregun
valutor.
Një strategji tipike e arbitrazhit të tërthortë përfshinë tri transaksione tregtare:
1) Shkëmbimin e valutës fillestare për një të dytë;
2) Tregtimin e valutës së dytë për një të tretë; dhe
3) Tregtimin e valutës së tretë për valutën fillestare.
Gjatë tregtisë së dytë, arbitrazhisti shikon për një fitim me rrezik zero nga
mospërputhjet që ekzistojnë kur kursi i tërthortë i këmbimit në treg nuk është në një
linjë me kursin e këmbimit implicit (të nënkuptuar).
15
burimi: Financial Times, 5 Janar 2005.
16
Arbitrazha tërthore e valutave
20

21. 1.5. Kurset spot dhe forvard të këmbimit
Dilerët e devizave nuk punojnë vetëm me një numër të madh të valutave, por ata,
gjithashtu, kanë një mori kursesh këmbimi për secilën valutë, të njohura si kurset spot
dhe forvard të këmbimit.
1.5.1. Kursi spot i këmbimit
Kursi spot i këmbimit17
është kursi midis dy valutave për shitblerje imediate (të
menjëhershme). Me fjalë të tjera, kursi spot i këmbimit është kursi i tanishëm (aktual) i
këmbimit i dy valutave vis-a-vis (përballë) njëra tjetrës.
Në tregun devizor, një transaksion spot involvon blerjen e valutës së huaj,
debitimin/kreditimin e fondeve ne llogari normalisht në atë sekond të ditës së kryerjes
së marrëveshjes. Data e kryerjes së transfereve (settlement date) quhet data e valutimit
të transaksionit.
Në praktikë, normalisht ekziston një interval kohor, dy ditësh, midis blerjes ose shitjes
spot (të menjëhershme) dhe këmbimit aktual të valutave, që të mundësojë verifikimin,
rregullimin e letrave dhe kliringun (përmbylljen) e pagesave (transaksioneve).
1.5.2. Kursi forvard i këmbimit
Përveç kursit spot të këmbimit, për agjentët ekonomikë është e mundur që të pajtohen
sot që të këmbejnë valuta në një kohë të përcaktuar në të ardhmen, në të shumtën e
rasteve, për një muaj (30 ditë), 3 muaj (90 ditë), 6 muaj (180 ditë), 9 muaj (270 ditë)
dhe një vit (360 ditë).
Kursi i këmbimit me të cilin do të kryhen shitblerjet e valutave në të ardhmen, ndërsa
çmimi dhe sasia e valutave përcaktohen sot, është i njohur si kursi Forvard i këmbimit.
Pagesa dhe shlyerja e transaksionit të tillë bëhet në datën e paracaktuar (forward), pra
në maturim të transaksionit, ndërsa fiksimi i kursit bëhet në atë moment. Këto
transaksione përbëjnë pothuajse 10% të të gjitha transaksioneve të kurseve devizore.
Kursi Forvard i këmbimit, në thelb, është një mjet mbrojtës që nuk ka të bëjë me asnjë
parapagesë.
17
The spot exchange rate
21

22. Swap i valutës është një shkëmbim që përfshin shkëmbimin e principalit dhe të interesit
në një valutë për të njëjtën shumë në një valutë tjetër. Ajo është konsideruar të jetë një
transaksion i këmbimit valutor dhe nuk kërkohet me ligj që të shfaqet në pasqyrën e
bilancit të kompanisë.
1.6. Kursi nominal, real dhe efektiv i këmbimit
Politikë-bërësit dhe ekonomistët janë shumë të preokupuar me analizën e implikimeve
të ndryshimeve të kursit të këmbimit në ekonomi dhe bilanncin e pagesave. Vetë kursi i
këmbimit nuk ofron (përçon) informacione të mjaftueshme, prandaj që të analizojmë
efektet dhe implikimet e ndryshimeve në kursin e këmbimit, ekonomistët i studiojnë
(dhe i mbledhin) treguesit e kurseve nominale, reale dhe efektive.
1.6.1. Kursi nominal i këmbimit
Kursi i këmbimit i cili ekziston në një datë të caktuar, quhet kurs nominal i këmbimit,
ndërsa paraqet shumën e dollarëve (amerikanë) që mund të sigurohen me një funtë në
treg devizor. Në mënyrë të ngjajshme, nëse kursi i këmbimit të euros është €1.40/£1, ky
prapë është kuotizim nominal i kursit të këmbimit18
. Kursi nominal i këmbimit thjesht
është çmimi i një valute në krahasim me një tjetër, pa e marrë parasysh fuqinë blerëse të
produkteve dhe shërbimeve. Kursi nominal i këmbimit zakonisht shprehet me formë të
indeksit; nëse në periudhën bazë, kursi i këmbimit është $2/£1 dhe në një periudhë më
të vonshme është $1.80/£1, indeksi nominal i funtës do të ndryshojë nga perudhës bazë
në vlerë nga 100 në 90.
1.6.2. Kursi real i këmbimit
Kursi real i këmbimit është kursi nominal, i përshtatur me çmimet relative midis
vendeve që trajtohen valutat e tyre. Kursi real i këmbimit normalisht në formë të
indeksit, algjebrikisht, shprehet me këtë formulë:
P
St = S ----
P
Me ç’rast:
18
Nominal exchange rate quotation
22

23. St është indeks i kursit real të këmbimit;
S është kursi nominal i këmbimit (njësitë e valutës së jashtme për një njësi të valutës
vendore) në formë indeksi;
P është indeksi i nivelit vendor të çmimit;
P
është indeksi i nivelit të jashtëm të çmimit.
1.6.3. Kursi efektiv i këmbimit
Qëkur shumë vende në botë nuk e përcjellin tërë tregtinë e tyre me një vend të veçantë
të jashtëm, politikë-bërësit nuk janë aq shumë të preokupuar me atë se çka po ndodhë
me kursin e tye të këmbimit kundrejt një valute të vetme, por më shumë merren me atë
se çka po ndodh me kursin e tyre të këmbimit kundrejt një shporte valutash të jashtme,
me të cilat vendi bënë tregti. Kursi efektiv i këmbimit është kurs i ponderuar (nominal
ose real) i këmbimit i një valute kundrejt shportës së valutave relevante (përkatëse),
ndërsa përfaqëson rëndësinë (vlerën) e tregtisë me vendet respektive.
Koncepti i kursit efektiv të këmbimit nuk duhet të ngatërrohet me kursin real të
këmbimit, sepse kursi efektiv i këmbimit mund të jetë nominal ose real. Derisa kursi i
këmbimit (nominal ose real) involvon vetëm dy valuta, është e dëshirueshme që të kemi
idenë e vlerës së përgjithshme të një valute tjetër të jashtme, nga pjesa tjetër e mbetur e
botës. Në fakt, në regjimin e kurseve fluktuive të këmbimit, valuta ka mundësi që në
mënyrë simultane të zhvlerësohet, karshi njërës (ose më shumë) valutave të jashtme,
ndërsa mundët tejçmohet kundrejt tjetrës valutë të jashtme (ose më shumë sosh). Ky
indeks quhet kursi efektiv i këmbimit.
Kursi efektiv i këmbimit është tregues matës që tregon nëse një valuta është apo nuk
është e zhvlerësuar, respektivisht e mbivlerësuar, kundrejt shportës së matur të valutave
të jashtme. Me qëllim që ta ilustojmë se si përpilohet kursi efektiv i këmbiit, do të
marrin një shembull hipotetik, ku Britania e Madhe tregtinë e saj të jashtme do ta bëjë
30% me SHBA, ndërsa 70% me Evropën. Kjo do të thotë ngarkesa prej 0.3 do t’i
bashkangjitet indeksit bilateral të kursit të këmbimit me dollar, ndërsa 0.7 me euro.
23

24. 2. Bilanci i pagesave
2.1. Çka është bilanci i pagesave?
Bilanci i pagesave është përmbledhje e të dhënave statistikore për të gjitha transaksionet
ekonomike midis rezidentëve (banorëve) të vendit raportues dhe rezidentëve (banorëve)
të pjesës tjetër të botës, gjatë një periudhe të caktuar kohore.
Periudha e zakonshme e raportimit, për të gjitha të dhënat statistikore, është një vit.
Megjithatë, disa shënime statistikore, që reflektojnë në bilancet e pagesave, janë të
publikuara në periudha të rregullta kohore, në çdo muaj dhe në çdo tre muaj.
Pa diskutim, bilanci i pagesave është një nga pasqyrat më të rëndësishme statistikore
për çdo vend. Kjo pasqyrë nxjerr në shesh se sa një vend ka eksportuar dhe importuar
produkte dhe shërbime dhe, nëse vendi ka marrë hua, prej nga i ka marrë dhe ku ka
dhënë hua, për pjesën e mbetur të botës. Veç kësaj, kjo pasqyrë financiare raporton, me
të dhëna statistikore, nëse autoritetet qendrore monetare (zakonisht bankat qendrore)
kanë shtuar ose jo rezervat e tyre në valutë të jashtme.
Definicioni kryesor që duhet të zbërthehet, që në fillim, është koncepti për rezident
vendor dhe të jashtëm. Është me rëndësi që të ceket se, shikuar nga pikëvështrimi i të
dhënave nga bilanci i pagesave, qytatari (shtetasi) dhe rezidenti (me seli në një vend)
nuk janë domosdo gjëra të njëjta (sinonime).
Me termin rezidentë nënkuptojmë individët, ekonomitë familjare, firmat dhe autoritetet
publike.
Ekzistojnë shumë probleme që lindin për sa i përket definimit të rezidentëve, sepse fjala
vjen, korporatat multinacionale, sipas definicionit, janë rezidente në më shumë se në një
vend. Për qëllime të raportimit të bilancit të pagesave, kompanitë subsidiare (bijë) të
korporatave multinacionale trajtohen si rezidente në vendin ku ato janë të dislokuara,
ngjajshëm me ato nëse aksionet e tyre janë në pronësi të rezidentëve vendorë.
Problem tjetër paraqet trajtimi i organizatave ndërkombëtare, siç është Fondi Monetar
Ndërkombëtar, Banka Botërore, Kombet e Bashkuara, Komisioni Evropian, e të tjera.
Këto institucione trajtohen si rezidentë të jashtëm, edhe nëse ato aktualisht mund të
jenë të vendosura në vendin raportues. Për shembull, derisa Fondi Monetar
24

25. Ndërkombëtar është i vendosur në Washington, kontributet e qeverisë amerikane për
Fondin janë të përfshira në statistikat e Bilancit të pagesave të SHBA-ve, sepse ato
(kontributet) janë të konsideruara si transaksione me rezident të jashtëm. Turistët
konsiderohen si rezidentë të jashtëm nëse ata qëndrojnë në vendin raportues më pak se
një vit.
Kriteri për transaksione që të jenë të përfshira në Bilanc të pagesave është se duhet të
përfshijë transaksionet midis rezidentit të vendit raportues dhe rezidentit nga pjesa
tjetër e botës. Blerjet dhe shitjet midis rezidentëve nga i njëjti vend, nuk hyjnë në bilanc
të pagesave.
Të dhënat statistikore në Bilancin e pagesave tregojnë për të gjitha transaksionet mids
rezidentëve vendorë dhe të jashtëm, qoftë blerje apo shitje të mallrave ose shërbimeve,
ose të aseteve (aktiveve) financiare, siç janë obligacionet, aksionet dhe transaksionet
bankare. Të dhënat raportuese normalisht janë të shprehura në valutë vendore të vendit
raportues. Sidoqoftë, mbledhja e të dhënave për çdo transaksion midis rezidentëve
vendorë dhe të jashtëm është detyrë (ngarkesë) e pamundshme. Autoritetet i mbledhin
informacionet e tyre nga shërbimet doganore, hulumtimet e numrit dhe të shpenzimeve
të turistëve, ndërsa të dhënat e hyrjes dhe të daljes së kapitalit sigurohen nga bankat,
fondet pensionale, korporatat multinacionale dhe shtëpitë investive. Informacionet për
të hyrat buxhetore dhe shpenzimet qeveritare me rezidentë të jashtëm mirren nga
autoritetet lokale dhe agjencitë e qeverisë qendrore.
Në SHBA, të dhënat statistikore mbledhen nga Departamenti Amerikan i Tregtisë19
,
ndërsa në Britani të Madhe nga Departamenti i Tregtisë dhe Industrisë20
.
2.2. Llogaritaria dhe struktura e Bilancit të pagesave
Shiquar nga aspekti i kontabilitetit, bilanci i pagesave i një vendi, gjithmonë është i
balancuar. Kjo është kështu, sepse bazohet në parimet e mbajtjes së kontabilitetit të
dyfishtë. Çdo transaksion midis rezidentit vendor dhe të jashtëm, i ka dy anë të
medaljes, hyrje dhe dalje (marrje dhe pagesë)21
dhe, që të dyja, janë të regjistruara në
statistikat e bilancit të pagesave. Çdo marrje (e hyrë) e valutave nga rezidentët e pjesës
19
The US Department of Commerce
20
The Department of Trade and Industry
21
A receipt and a payment
25

26. tjetër të botës është e shënuar si kredi (plus në llogari), ndërsa çdo pagesë e rezidentëve
të pjesës tjetër të botës është e shënuar si debi (minus në llogari).
Edicioni i gjashtë i Manualit të Bilancit të Pagesave dhe Pozicionit Ndërkombëtar të
Investimeve (BPM6, 2008) i Fondit Monetar Ndërkombëtar shërben si kornizë
standarde për statistikat rreth transaksioneve dhe pozitës së një ekonomie kundrejt
pjesës tjetër të botës. Ky Manual (doracak) është harmonizuar me Sistemin i Llogarive
Kombëtare (System of National Accounts - 2008), i cili është përmirësuar (azhurnuar)
njëkohësisht.
Tri çështjet (temat) kryesore që kanë sjellë rishikimin e Manualit dhe të Sistemit të
Llogarive Kombëtare janë: globalizimi, elaborimi i shtuar i çështjeve të Bilancit të
Pagesave dhe inovacionet financiare.
Llogaritë ndërkombëtare për një ekonomi përmbledhin marrëdhëniet ekonomike midis
rezidentëve dhe jorezidentëve të asaj ekonomie. Ato përbëhen nga këto komponente:
(a) Pozicioni Ndërkombëtar i Investimeve (the international investment position - IIP);
- pasqyrë që tregon se, në një moment në kohë, sa është vlera e aseteve financiare të
rezidentëve të një ekonomie që janë kërkesa (pretendime) ndaj jorezidentëve, ose vlera e
shufrave në ari që mbahen si asete rezervë dhe sa është vlera e detyrimeve të rezidentëve
të një ekonomie ndaj jorezidentëve.
(b) Bilanci i Pagesave (the balance of payments - BoP); - Pasqyrë që përmbledhë
transaksionet ekonomike midis rezidentëve dhe jorezidentëve, gjatë një periudhe të
caktuar kohore.
(c) Ndryshime të tjera në llogari të aseteve dhe detyrimeve financiare (the other changes
in financial assets and liabilities accounts ); - Pasqyrë që tregon flukset e tjera, të tilla si
ndryshimet në vlerësim, që pajtojne Bilancin e Pagesave dhe Pozicionin Ndërkombëtar
të Investimeve për një periudhë të caktuar kohore, duke treguar ndryshimet për shkak
të ngjarjeve ekonomike se sa si rezultat i transaksioneve ndërmjet rezidentëve dhe
jorezidentëve.
Bilanci i pagesave duhet të organizohet në kuadër të një strukture koherente për të
lehtësuar përdorimin e tij dhe përshtatjen për qëllime të shumta: formulimin e
politikave, studime analitike, projeksione, krahasime bilaterale të komponentëve të
veçanta ose transaksioneve në tërësi, agregime rajonale dhe globale, etj.
26

27. Tradicionalisht, të dhënat statistikore janë të ndara në dy seksione kryesore – llogaria
rrjedhëse (aktuale) dhe llogaria kapitale, të cilat mund të ndahen edhe në nënseksione.
Arsyeja e ndarjes së bilancit të pagesave në mënyrë të tillë qëndron në atë se zërat e
llogarisë rrjedhëse përfshijnë të hyrat rrjedhëse22
, ndërsa llogaria kapitale i regjistron
ndryshimet në asete dhe në obligime.
Në pajtim me përkufizimin e FMN-së (IMF's Balance of Payments and International
Investment Position Manual-BPM6-2008), komponentët standarde të Bilancit të
Pagesave përbëhen nga dy grupe kryesore të llogarive:
a) Llogaritë rrjedhëse (korrente) të mallrave dhe shërbimeve, të ardhurat dhe transfertat
korente.
b) Llogarive kapitale dhe financiare, të cilat kanë të bëjnë me: transfertat kapitale dhe
përvetësimet (acquisition), ose shitjet (disposal) të aseteve joprodhuese, jofinanciare,
dhe asetet dhe detyrimet financiare.
Shprehur me përkufizimin e FMN-së, Bilanci i Pagesave mund të shkruhet kështu:
llogaria rrjedhëse + llogaria fiannciare + llogaria kapitale + zërat bilancuese = 0
FMN përdorë nocionin Llogari rrjedhëse (korrente) me të njëjtin kuptim sikurse ai që
përdoret nga organizata të tjera, edhe pse ajo ka emrat e saj për tri nënndarjet e saj
kryesore, të cilat janë:
• Llogaria për mallra dhe shërbime (bilanci i përgjithshëm tregtar);
• Llogaria e të ardhurave primare (të ardhurat kryesore, të tilla siç janë nga kreditë
dhe investimet);
• Llogaria e të ardhurave sekondare (pagesat e transfereve).
Komponentët kryesore të BP janë:
a) Llogaria rrjedhëse (Current account) paraqet flukset e mallrave dhe të shërbimeve,
flukset e të ardhurave primare dhe të ardhurave sekondare në mes të rezidentëve dhe
jorezidentëve.
b) Llogaria kapitale (Capital account) tregon hyrje/daljet në kredi dhe debi për asete
jofinanciare joprodhuese dhe transfertat kapitale midis rezidentëve dhe jorezidentëve.
Ajo regjistron blerjet (përvetësimet-acquisitions) dhe shitjet (disposals) e aseteve
jofinanciare joprodhuese, të tilla si:
22
Income flows
27

28. i. burimet natyrore;
ii. kontratat, qiratë dhe licencat;
iii. Asetet e marketingut (emri i mirë - goodwill).
c) Llogaria financiare (financial accounts) tregon përvetësimet (blerjet) dhe shitjet neto
të aseteve dhe të detyrimeve financiare. Transaksionet në llogarinë financiare paraqiten
në bilancin e pagesave dhe për shkak të efektit të tyre në shumën e aseteve dhe të
detyrimeve, e edhe në pasqyrën e përbashkët të Pozicionit Ndërkombëtar të Investimeve
(IIP-së).
Llogaria e të ardhurave primare (kryesore) tregon rrjedhat e të ardhurave kryesore në
mes të njësive institucionale rezidente dhe jorezidente. Të ardhurat primare
përfaqësojnë kthimin (fitimet) që u shkojnë njësive institucionale për kontributin e tyre
në procesin e prodhimit, ose për provizionet nga mjetet financiare si dhe nga burimet
natyrore të dhëna me qira njësive të tjera institucionale.
Janë të njohura dy lloje të të ardhurave primare:
(a) të ardhurat e lidhura me procesin e prodhimit. Kompensimi i të punësuarve është e
ardhur për kontributin e inputeve të punës në procesin e prodhimit. Taksat dhe
subvencionet në produkte dhe prodhim janë gjithashtu të ardhura të lidhura me
prodhimin; dhe
(b) Të ardhurat e lidhura me pronësinë e mjeteve financiare dhe mjeteve të tjera
joprodhuese. E ardhura nga prona është fitimi (return) për plasimin e aseteve financiare
dhe dhënien me qira të burimeve natyrore. Të ardhurat nga investimet janë përfitimet
nga investimi i aseteve financiare, që përbëhet nga dividendët(dividends) dhe tërheqjet
(withdrawals) nga të ardhurat e quasi-korporatat, fitimete investuara dhe nga kamatat.
Llogaritë ndërkombëtare dallojnë këto lloje të të ardhurave primare: (a) kompensimet e
punëtorëve; (b) dividendët; (c) Fitimet e riinvestuara; (d) kamatat; (e) të ardhurat nga
investimet që u atribuohen të disponuarit të polisave të sigurimit, të garancive të
standardizuara dhe të Fondeve pensionale; (f) qiratë; dhe (g) taksat dhe subvencionet
për produkte dhe prodhim.
Llogaria e të ardhurave sekondare tregon transferet rrjedhëse (current transfers)
ndërmjet rezidentëve dhe jorezidentëve. Në këtë llogari (ne Llogarine e të ardhurave
sekondare) janë të regjistruara lloje të ndryshme të transfereve korrente, për të treguar
28

29. rolin e tyre në procesin e shpërndarjes së të ardhurave në mes të ekonomive. Transferet
mund të bëhet në para të gatshme ose në natyrë.
Në përshkrimin e përmbajtjes së Llogarisë së të ardhurave sekondarë, duhet bërë dy
dallime të rëndësishme:
(a) transfertat dallohen nga llojet e tjera të transaksioneve, dhe
(b) Transfertat rrjedhëse dallohen nga transfertat kapitale.
Çdo transaksion është ose një këmbim, ose një transfer. Këmbimi përfshinë një
provizion nga diçka me vlerë ekonomike në këmbim për një diçka tjetër
(korrespondues) me vlerë ekonomike. Transferta është një hyrje që korrespondon me
një provizion nga një mall, shërbim, aset financiar, ose aset tjetër joprodhues, nga një
entitet institucional te një tjetër entitet institucional, kur nuk ka kompenzim
korrespondues të një gjësendi me vlerë ekonomike.
Transfertat mund të jenë: a) Transfertat kapitale dhe b) Transfertat rrjedhëse.
Transfertat kapitale janë transferta në të cilat pronësia e një aseti (përveç parave të
gatshme ose inventarët) ndryshon nga një palë të një tjetër; ose që i detyron njërën ose
të dyja palët për të blerë ose shitur një aktiv (tjetër, përveç parave të gatshme ose
inventarëve); apo kur një detyrim është falur nga kreditori. Transfertat rrjedhëse
përbëhet nga të gjitha transfertat që nuk janë transferta kapitale. Transfertat rrjedhëse
drejtpërsëdrejt ndikojnë në nivelin e të ardhurave të disponueshme, ndërsa ndikojnë në
konsumin e mallrave ose të shërbimeve.
Llogaria kapitale (Capital account) regjistron blerjet (përvetësimet-acquisitions) dhe
shitjet (disposals) e aseteve jofinanciare joprodhuese (të drejtat), të tilla që dalin nga: (a)
burimet natyrore; (b) kontratat, qiratë dhe licencat; (c) Asetet e marketingut (emri i
mirë - goodwill).
Burimet natyrore përfshijnë: të drejtat minerare të tokës, të drejtat pyjore, të drejtat e
ujit, të drejtat e peshkimit, të drejtat nga hapësira ajrore, dhe të drejtat nga spektri
elektromagnetik.
Kontratat, qiratë dhe licencat i mbulojnë ato kontrata, ato qira dhe licenca që janë të
njohura si asete ekonomike. Këto asete janë krijime të shoqërisë dhe sistemit të saj
ligjor, ndërsa nganjëherë quhen edhe asete të paprekshme.
Asetet e marketingut përbëhen nga gjëra të tilla si emra të brendeve (brand names),
koka gazetash (mastheads), markat tregtare (trademarks), logot (logos) dhe emrat e
29

30. domeneve (domain names). Kur shitet ndaras nga entiteti që e zotëron, ato janë të
regjistruara si blerje (acquisitions) dhe shitjet (disposals) të aseteve jofinanciare,
joprodhuese.
2.2.1. Bilanci tregtar
Bilanci tregtar nganjëherë i referohet bilanict të dukshëm, sepse pasqyron ndryshimin
midis të hyrave nga eksporti i produkteve (mallrave) dhe shpenzimeve në importe të
produkteve që, qartë, mund të duket edhe si vendkalim kufijsh23
. Të hyrat nga eksporti
janë të regjistruara si kredi në bilancin e pagesave, ndërsa pagesat për importe janë të
regjistruara si debi. Kur bilanci tregtar është në suficit, kjo do të thotë se vendi ka fituar
më shumë nga eksportet e tij se sa ka paguar për importet e tij të produkteve.
2.2.2. Bilanci i llogarisë rrjedhëse
Bilanci i llogarisë rrjedhëse paraqet shumën e bilancit tregtar të dukshëm (vizibël)24
dhe
bilancit të padukshëm (invizibël)25
.
Bilanci tregtar i dukshëm (vizibël) tregon këmbimin e mallrave të prekshme (fizike)
midis vendeve, duke përfshirë eksportin, importin dhe ri-eksportin e mallrave, në etapa
të ndryshme të prodhimit.
Bilanci invisibël tregon diferencën midis të ardhurave vjetore të pranuara nga eksportet
e shërbimeve dhe pagesat e bëra për importe të shërbimeve, siç është transporti i
mallrave, turizimi, siguracionet, shërbimet bankare. Veç kësaj, të hyrat nga normat e
interesit, dividendet dhe profitet janë të regjistruara në bilancin invisibël, sepse ato
përfaqësojnë shpërblimet për investimet në kompanitë e jashtme, obligacione dhe
aksione, ndërsa pagesat reflektojnë shpërbimet për rezidentët e jashtëm për investimet
e tyre në ekonominë vendore.
Në bilancin e llogarisë invisibël është një pozicion, që i referohet transfereve unilaterale,
të cilat janë pagesa ose të hyra për të cilat nuk ekziston kompenzim korrespondues26
.
23
Crossing frontiers
24
Visible Trade Balance
25
Invisible Balance
26
Corresponding quid pro quo
30

31. Shembuj të këtyre transaksioneve janë paratë e punëtorëve emigrantë, të dërguara në
shtëpi për familjet e tyre, pagesat e pensioneve për rezidentët e jashtëm dhe ndihmat e
jashtme. Të hyrat dhe pagesat e tilla përfaqësojnë një rishpërndarje të të ardhurave
midis rezidentëve vendorë dhe të jashtëm. Pagesat unilaterale mund të shihen si
pakësim në të hyrat (ardhurat) vendore, për shkak të pagesave që ju bëhen të huajëve
dhe janë të regjistruara si debi, ndërsa të hyrat unilaterale mund të trajtohen si rritje të
të hyrave vendore për shkak të të hyrave nga të huajtë dhe, rrjedhimisht, janë të
regjistrura si kredi.
2.2.3. Bilanci i llogarisë kapitale
Bilanci i llogarisë kapitale i fakton (regjistron) transaksionet lidhur me lëvizjen e
kapitalit financiar brenda dhe jashtë vendit. Kapitali vjen në vend përmes huamarrjes ,
shitjes së aseteve të jashtme dhe investimet në vend nga të huajtë. Këto të dhëna kanë të
bëjnë me të hyrat e kapitalit dhe janë të regjistruara si pozicione krediti në bilancin e
pagesave.
Të hyrat kapitale janë, në të vërtetë, ulje (zvogëlim) i zotërimeve të vendit të aseteve të
jashtme, ose shtim (rritje) e detyrimeve ndaj të huajëve. Fakti se të hyrat kapitale janë të
regjistruara si kredi në bilancin e pagesave për studentët shpeshherë paraqet një
vështirësi. Mënyra më e lehtë e të kuptuarit pse ato janë pluse, është që huamarrja e
jashtme të trajtohet si eksport i IOU. Ngjajshëm me këtë, investimi i rezidentëve të
jashtëm është eksport i aksioneve ose i obligacioneve, ndërsa shitja e investimeve të
jashtme është eksport i këtyre investimeve për të huajtë. Anasjelltas, kapitali del nga
vendi përmes huadhënjes, blerjes së aseteve të jashtme dhe blerjes së aseteve vendore që
janë në pronësi të të huajëve. Këto pozicione paraqesin rrjedhjen (daljen) e kapitalit dhe
janë të regjistruara si debi në llogarinë kapitale. Daljet kapitale27
, në fakt, janë rritje të
zotërimeve të vendit të aseteve të jashtme, apo ulje në detyrimet ndaj rezidentëve të
jashtëm. Këto pozicione janë të regjistruara si debi, ndërsa paraqesin blerjet e IOU nga
të huajtë, blerjet e obligacioneve dhe aksioneve të jashtme dhe blerjet e investimeve në
ekonomitë e jashtme.
27
Capital outflows
31

32. 2.3. Regjistrimi i transaksioneve në bilancin e pagesave
Që ta kuptojmë me saktësi se pse shuma e debive dhe kredive në bilancin e pagesave do
të jetë zero, ne do t’i marrim parasysh disa shembuj të transaksioneve ekonomike midis
rezidentëve vendorë dhe të jashtëm. Në parim, ekzistojnë pesë lloje të transaksioneve
ekonomike që mund të ngjajnë midis rezidentëve vendorë dhe të jashtëm:
• Këmbim i produkteve/shërbimeve si kompenzim për aset finaciar;
• Këmbim i produkteve/shërbimeve si kompenzim për produkte/shërbime të tjera.
Kjo tregti është e njohur si trambë ose tregti banakiere;
• Këmbim i një poziiconi financiar28
si kompenzim për një pozicion tjetër financiar;
• Transferi i produkteve dhe shërbimeve pa kompenzim korrespondues (për
shembull, ndihma ushtarake dhe në ushqim);
• Transferi i aseteve financiare pa kompenzim korrespondues (për shembull,
paratë e dërguara familjes së tyre nga punëtorët e emigruar jashtë, dhuratat në
para).
2.4. Çka nënkuptohet me suficit dhe deficit në bilancin e pagesave
Siç është e njohur, bilanci i pagesave gjithmonë është i bilancuar, sepse secila kredi në
llogari e ka debinë korresponduese respektive (tjetërkund). Domethënë, derisa në
përgjithësi bilanci i pagesave është i bilancuar, kjo nuk do të thotë se secili pozicion i
veçantë që regjistrohet në bilancin e pagesave është domosdoshmërisht i bilancuar. Për
shembull, llogaria rrjedhëse mund të jetë në suficit, ndërsa llogaria kapitale është në
deficit.
Kur flasim për deficit ose suficit në bilancin e pagesave, ekonomistët e bëjnë dallimin
midis pozicioneve autonome dhe të përshtatura29
. Pozicionet autonome janë
transaksionet që zëjnë vend të pavarura në bilancin e pagesave, respektivisht janë ato
transaksione te cilat nuk kufizohen nga madhësia e transaksioneve të tjera ne bilancin e
pagesave, ndërsa pozicionet e përshtatura janë ato transaksione të cilat financojnë
cilëndo diferencë midis të hyrave ose pagesave të pavarura, respektivisht pozicionet e
28
Financial item
29
Autonomous and accommodating items
32

33. përshtatura janë të hyra homologe që sigurojnë që totali i kredive është i barabartë me
totalin e debive dhe zakonisht do të jenë pjesa homologe financiare, ose janë mjete të
pagesës për transaksionet origjinale autonome. Me fjalë të tjera, Pozicionet autonome
në BP janë ato transaksione të cilat janë të motivuara nga konsiderata e fitimit. Prandaj,
ato pozicione që kanë të bëjnë me transaksione ekonomike ndërkombëtare, të cilat janë
të motivuara nga fitimi, janë pozicione autonome, siç është importi dhe eksporti i
mallrave dhe shërbimeve, respektivisht të hyrat dhe të dalat nga transaksionet e
rezidentëve vendorë me rezidentë të jashtëm. Ndërsa, Pozicionet e përshtatura janë ato
transaksione të cilat e korrektojnë disekuilibrin në bilancin e pagesave. Llogaritë në BP
mund të pasqyrojnë deficit apo suficit. Ne e dimë se këto situata korrigjohen nga qeveria
duke injektuar ose tërhequr fonde. Këto transaksione kanë të bëjnë me financimin ose
tërheqjen nga sistemi i rezervës zyrtare, duke përdorur arin, të drejtat e tërheqjes
speciale (special drawing rights - SDR) dhe rezervat e valutave të jashtme - devizat.
Suficiti në bilancin e pagesave është i definuar si tejkalim i të hyrave autonome përtej
pagesave autonome, ndërsa deficiti është tejkalim i pagesave autonome përtej të hyrave
autonome.
• Të hyrat autonome > Pagesat autonome = Suficit
• Të hyrat autonome < Pagesat autonome = Deficit
Qështja që shtrohet në këtë pikë është ajo se cilat pozicione klasifikohen në autonome e
cilat në të përshtatura. Ka vështirësi në këtë klasifikim. Fjala vjen, nëse ekziston hyrje e
kapitalit në afat të shkurtër, si përgjigje ndaj kamatave të larta vendore, kjo do të
klasifikohet si pozicion autonom. Por, nëse pozicioni paraqet hyrjet që janë të dedikuara
për të mundësuar financimin e importeve, atëherë kjo do të klasifikohet si pozicion i
përshtatur. Këto vështirësi në klasifikimin e pozicioneve bilancore se a janë autonome
apo të përshtatura, kanë ndikuar që të paraqiten shumë koncepte të disekuilibrit në
bilancin e pagesave.
2.5. Çasjet përshtatëse dhe absorbuese të bilancit të pagesave
33

34. Në vijim, ne do t’i shohim marrëdhënjet midis kursit të këmbimit dhe të bilancit të
pagesave. Në veçanti, do të analizojmë dy modele të cilat e hulumtojnë impaktin e
ndryshimeve në kursin e këmbimit në pozicionin e llogarisë rrjedhëse në nivel
kombëtar. Këto dy çasje janë të njohura si çasje përshtatëse dhe çasje absorbuese. Që të
dy modelet ishin të dizajnuara që të kapin së analizuari një nga pyetjet më të
rëndësishme në ekonomiksin ndërkombëtar – ulja e kursit të këmbimit a do të ndikojë
në reduktimin e deficitit në llogarinë rrjedhëse? Përgjigja në këtë pyetje është e një
rëndësie të veçantë, sepse nëse ndryshimi i kursit të këmbimit nuk mund të përdoret për
të përshtaur llogarinë rrjedhëse, atëherë politikë-bërësit duhet të mbështeten në
instrumente të tjera që të përmirësojnë poziiconin respektiv.
Çasja përshtatëse e bilancit të pagesave ofron analizë e asaj se çka ndodhë me bilancin
në llogarinë rrjedhëse kur një vend e devalvon valutën e saj. Këto analiza janë bërë në
fillim nga Alfred Marshall (1923) dhe Abba Lerner (1944), ndërsa më vonë janë zgjeruar
nga Joan Robinson (1937) dhe Fritz Machlup (1939).
Mesazhi kryesor i këtij modeli është se ekzistojnë dy efekte direkte të devalvimit të
valutës në bilancin (llogarinë) rrjedhëse, njëri nga të cilët punon që të reduktojë
deficitin, ndërsa tjetri faktikisht kontribuon në bërjen e deficitit edhe më keq se sa më
parë.
Në anën tjetër, një nga defektet kryesore të çasjes përshtatëse (elastike) të bilancit të
llogarisë rrjedhëse është ajo se bazohet në supozimet se të gjitha gjërat tjera janë të
njëjta. Megjithatë, ndryshimet në vëllimet e eksportit dhe të importit, sipas definicionit,
do të kenë implikime në të hyrat kombëtare dhe, rrjedhimisht, efektet në të hyra duhet
të inkorporohen në analiza më gjithëpërfshirëse të efekteve të devalvimit. Alexander
(1952) është një nga autorët e rëndësihsëm që e ka bërë vlerësimin e këtij efekti; analiza
e tij fokusohet në faktin se çekuilibri në llogarinë rrjedhëse mund të trajtohet (shihet) si
diferencë midis outputit vendor dhe shpenzimit vendor (përvetësimit).
Në fillim besohej se çasja absorbuese ishte një alternativë e çasjes përshtatëse; çasja
elastike (përshtatëse) koncentrohej në efektet e çmimit, ndërsa çasja absorbuese
koncentrohej në efektet e të hyrave. Megjithatë, autorët siç janë Tsiang (1961) dhe
Alexander (1959) kanë treguar se dy modelet e cekura nuk janë aq substitute (të
zëvendësueshme), sa janë komplementare. Komplementariteti i tyre shihet po të merren
në konsideratë efektet e devalvimit të valutës vendore në të hyrat kombëtare. Përshtatjet
34

35. në kursin e këmbimit janë mjete të rëndësishme që ndikojnë në eliminimin e deficitit në
llogarinë rrjedhëse, por duhet të merren parasyh shumë parametra, siç është shkalla e
punësimit dhe parametrat strukturorë të ekonomisë në veçanti.
3. Politika makroekonomike në ekonomi të hapur
Në vijim do të trajtojmë çështjen: si ndikojnë ndryshimet në kursin e këmbimit dhe
politikat makroekonomike në një ekonomi të hapur. Dallimi kryesor midis ekonomisë së
hapur dhe asaj të mbyllur është se gjatë kohës30
vendi duhet të sigurohet që të ketë
balancë aproksimative në llogarinë e tij rrjedhëse. Kjo ndodhë sepse s’ka vend që mund
të ketë stoqe të detyrimeve neto për pjesën tjetër të botës duke ndjekur deficit të
vazhdueshëm në llogarinë rrjedhëse. Anasjelltas, kjo nuk do të kishte kuptim për vendet
që kanë suficit që pandërprerë të krijojnë stoqe të kërkesave neto në pjesën tjetër të
botës. Eventualisht, kjo do të donte të harxhonte këto kërkesa.
Nevoja që politikë-bërësit në ekonomi të kenë vëmendjen në implikimet e ndryshimeve
në politikat monetare dhe fiskale në bilancin e pagesave është një dimension shtesë që
duhet të merret në konsideratë gjatë formulimit të politikës ekonomike në një ekonomi
të hapur. Sigurimi i pozicionit të qëndrueshëm në bilancin e pagesave gjatë kohës është
një objektiv i rëndësishëm ekonomik që ët shkohet përpara, me ç’rast do të kishim shtim
të lartë ekonomik, papunësi të ulët dhe inflacion të vogël.
Ndryshimet në politikat fiskale dhe monetare, të cilat synojnë që të influencojnë në
nivelin e kërkesës agregate në ekonomi quhen politika të shpenzimeve të ndryshueshme
(expenditure changing policies), kurse politikat, siç është devalvimi/revalvimi i kursit të
këmbimet (valutave), e cila tenton që të influencojë në përbërjen e mallrave të
shpenzuara, vendore dhe të jashtme, quhen politika të shpenzimeve të lidhura
(expenditure switching policies).
Politikat e shpenzimeve të lidhura modifikojnë drejtimin e kërkesës, duke i shtyrë atë në
mes të prodhimit të brendshëm dhe importit.
Politikat e shpenzimeve të lidhura përfshijnë mbivlerësimin e monedhës, zhvlerësimin e
monedhës dhe kontrollet e drejtpërdrejta, të tilla si tarifat, kuotat dhe subvencionet.
30
Over time
35

36. Zhvlerësimi dhe mbivlerësimi i monedhës kryesisht ndikon në bilancin e pagesave të
ekonomisë, ndërsa ka efekte dytësore në punësim dhe në nivelin vendor te çmimeve.]
Shumica e vendeve industrialisht të zhvilluara, në përgjithësi, bilancin e brendshëm
(Internal balance) e konsiderojnë si qëllimin më të rëndësishëm ekonomik.
Bilanci i brendshëm në ekonomiks është një gjendje në të cilën një vend mbanë punësim
të plotë dhe stabilitetit të nivelit të çmimeve.
Bilanci i brendshëm = Konsumi [përcaktohet nga të ardhurat e disponueshme] +
Investimet + Shpenzimet qeveritare + Llogaria rrjedhëse (përcaktohet nga kursi real i
këmbimit, të ardhurat e disponueshme të vendit rezidentë dhe të ardhurat e
disponueshme të vendit të jashtëm).
Bilanci i jashtëm (External balance) nënkupton një gjendje në të cilën Llogaria
rrjedhëse31
e vendit (eksportet minus importet e saj), nuk është shumë larg as në suficit
e as në deficit. Ajo është e shprehur nga niveli i Llogarisë rrjedhëse e cila është në
përputhje me ruajtjen e niveleve ekzistuese (ose në rritje) të konsumit, punësimit dhe
prodhimit kombëtar në afat të gjatë.
Bilanci i jashtëm = shuma e përshtatshme e suficitit ose deficitit në llogarinë rrjedhëse
(External balance = the right amount of surplus or deficit in the current account).
Një politikë e shpenzimeve në rritje do të përbëhet (konsistojë) nga një rritje në ofertën
e parasë.
Një politikë e shpenzimeve në ulje do të përbëhet nga një rënie në shpenzimet e
qeverisë.
Politika e përshtatshme e shpenzimeve të lidhura për të korrigjuar suficitin në bilancin e
pagesave është mbivlerësimi i valutës (monedhës).
Politika e përshtatshme e shpenzimeve të lidhura për të korrigjuar deficitin në bilancin e
pagesave është zhvlerësimi i valutës (monedhës).
Por, është shumë vështirë që të bëhet dallimi midis faktit se politikat fiskale dhe
monetare janë politika plotësisht të ndryshme dhe të pavarura nga politikat e
ndryshueshme/ose të lidhura të shpenzimeve. Kjo kërkon që të përgjigjemi në pyetjen:
“nëse është ose jo e mundur (e arsyeshme) që të arrihen dy objektivat (binjake) të
bilancit intern dhe ekstern, përmes kombinimit të politikave fiskale dhe monetare, pa
31
Llogaria rrjedhëse (Current account) paraqet flukset e mallrave dhe të shërbimeve, flukset e të ardhurave primare
dhe të ardhurave sekondare në mes të rezidentëve dhe jorezidentëve.
36

37. pasur nevojë që të përshtatet kursi i këmbimit? Para se të provojmë të përgjigjemi në
këtë pyetje, ne duhet të marrim parasysh se si politika monetare dhe fiskale mund të
përdoren si instrumente të politikës për të arritur bilancin intern dhe ekstern dhe të
merret parasysh se si këto dy politika ndikojnë në aktivitetin ekonomik.
3.1. Politika monetare
Kur autoritetet (financiare) udhëheqin politikë monetare ekspansioniste, ata blejnë
obligacione nga publiku, me ç’rast çmimin e tyre e ndritë lartë, e rritë ofertën për para
dhe ndikon në rënien e normës vendore të interesit. Zvogëlimi i normës së interesit do
të stimulojë investimet, që, si rrjedhim, do të shkaktojë rritjen e outputeve. Derisa
bilanci i pagesave është “i shqetësuar”32
, të hyrat e shtuara qojnë deri te keqësimi i
llogarisë rrjedhëse, ndërsa normat e ulta të interesit do të shpijnë deri të rritja e
rrjedhave në llogarinë kapitale, prandaj, bilanci i pagesave shkon në deficit. Anasjelltas,
politika monetare shtrënguese i shtynë autoritetet që të shesin obligacione, me ç’rast bie
çmimi i obligacioneve, zvogëlohet oferta për para, ndërsa rritet norma e interesit, në
nivel vendi. Shtimi i normës së interesit ndikon në zvogëlimin e investimeve dhe uljen e
outputeve. Bilanci i pagesave do të tregojë ulje të importit, ndërsa norma më e lartë e
interesit tërheq rrjedhë më të madhe të kapitalit.
3.2. Politika fiskale
Me politikë ekspansioniste fiskale, qeveria i shton shpenzimet e saj dhe me politikë të
pastër fiskale financon këtë shtim të shpenzimeve përmes shitjes së obligacioneve.
Shitja e obligacioneve do të ulë çmimin e obligacioneve, gjë që, në këtë mënyrë, do të
vjen deri te ngritja e normës së kamatës (interesit), e cila pjesërisht do të kompensojë
ekspansionin në outpute. Efekti i saktë i politikës fiskale ekspansioniste në bilancin e
pagesave është i paqartë, sepse, derisa ekspansioni i outputeve do të keqësojë (pakësojë)
llogarinë rrjedhëse, shtimi i normës së interesit do të përmirësojë llogarinë kapitale. Për
politikën fiskale shtrënguese shpjegimi është i kundërt. Oferta e parasë nuk është e
32
Concerned
37

38. ndikuar nga politika fiskale ekspansioniste, derisa paraja që krijohet nga shitja e
obligacioneve do të përdoret për të financuar shtimin e shpenzimeve qeveritare.
Politikat fiskale dhe monetare përgjithësisht përdoren për të luftuar recesionin dhe
inflacionin vendor, ndërsa kanë efekte dytësore në bilancin e pagesave.
Me kursin fiks të këmbimit, një politikë fiskale restriktive do të përmirësojë bilancin e
pagesave të një vendi nëse suficiti në llogarinë tregtare e tejkalon defiçitin në llogarinë
kapitale.
Koordinimi i politikave ndërkombëtare është një shqetësim për shkak të objektivave të
ndryshme kombëtare ekonomike, institucioneve të ndryshme, klimave të ndryshme
politike dhe fazave të ndryshme në ciklin e biznesit.
3.3. Trilema makroekonomike
Trilema makroekonomike, në kohët e fundit, është bërë temë shumë e popullarizuar në
debatet e politikë-bërësve në ekonomi rreth sistemit ndërkombëtar monetar. Trilema do
të thotë atë që autoritetet duhet që të bëjnë zgjedhe për dy objektiva, nga tri gjithsej
(sepse thuhet se është e pamundur që të arrihen që të tri qëllimet-objektivat
njëkohësisht). Qëllimet e tilla janë:
• pavarësia monetare;
• norma fikse e këmbimit; dhe
• lëvizja e lirë e kapitalit ndërkombëtar.
Tri qëllimet e lartshënuara, të trilemës makroekonomike, mund të paraqiten edhe në
grafik, siç vijon:
38

39. Sipas Trilemën makroekonomike, autoritetet mund të zgjedhin vetëm një anë (krah) të
trekëndëshit.
Autoritetet mund të zgjedhin qëllimet 1 dhe 2, por që të bëjnë këtë, ato do të duhej që të
sakrifikojnë qëllimin 3, sepse është i “dekretuar” nga kontrollet e kapitalit. Shembull
prominent i një vendi që e bënë këtë është Kina. Autoritetet kineze aktualisht valutën e
tyre Juan (Renminbi-RMB) e mbajnë të lidhur (me paritet) për dollarin amerikan,
ndërsa mund t’i rrisin ose zvogëlojnë normat e interesit që t’i plotësojnë kërkesat
politike vendore. Megjithatë, ata duhet që të përdorin kontrollin e kapitalit që të
ndalojnë rrjedhën – hyrjen dhe daljen e madhe të kapitalit që, në të kundërtën, do të
minonte kursin fiks të këmbimit me dollarin amerikan.
Disa autoritete i zgjedhin qëllimet 1 dhe 3, ndërsa shembuj të veçuar janë Shtetet e
Bashkuara të Amerikës dhe Britania e Madhe; këto dy vende janë të lira që të rrisin ose
të zvogëlojnë normat vendore të interesit që të arrijnë qëllimet e tyre makroekonomike,
siç është kontrolli i shkallës së inflacionit dhe shtimi ekonomik, ndërsa lejojnë lëvizjen e
lirë të kapitalit brenda dhe jashtë vendit. Por, ato, që ta bëjnë këtë, duhet të heqin dorë
nga mundësia e normave fikse të këmbimit. Për shembull, ulja agresive e normave
afatshkurtra të interesit është drejtim i mundshëm i shtimit të rrjedhës së kapitalit,
Norma fikse e këmbimit
3. Lëvizja e lirë e kapitalit ndërkombëtarPavarësia monetare
39

40. ndërsa zhvlerësimi i valutave të tyre domethënë atë se ato nuk mund të mbajnë kurset
fikse të këmbimit të valutave të tyre.
Mundësi tjetër është kombinimi i qëllimit 2 dhe 3, që paraqet rastin kur një vend lejon
lëvizjen e lirë të kapitalit, ndërsa e mban kursin fiks të këmbimit. Një shembull të tillë të
mirë e paraqet Hong Kong-u, i cili e ka të fiksuar (mbërthyer) valutën e vet – Honk
Kong dollar, në mënyrë rigide (të ngurtë) me dollarin amerikan, ndërsa lejon lëvizjen e
lirë të kapitalit, brenda dhe jashtë vendit. Çmimi për këtë është ajo se Hong Kongu heq
dorë nga pavarësia monetare; nëse Sistemi i Rezervave Federale33
(banka qendrore në
SHBA) i rrisin normat e interesit (në depozite dhe hua), atëherë Autoritetet Monetare të
Hong Kongut34
do t’i shtojnë (ngrisin) normat e interesit, ose dollari i Hong Kongut do
të vie në pozitë që do të jetë nën sulmet (presionet) spekulative; anasjelltas, nëse
Rezervat Federale të SHBA-së i ulin normat e interesit, autoritetet monetare të Hong
Kongut, më shumë a më pak, automatikisht do t’i ulin normat e saja të interesit.
Trilema në veçanti është e rëndësishme për vendet në zhvillim, shumë nga të cilat e
zgjedhin që të fiksojnë kursin e këmbimit të valutave të tyre, për shembull, për kursin e
dollarit amerikan; Mirëpo, nëse ato vendosin që ta bëjnë këtë, atëherë duhet të të heqin
dorë, për më tepër, edhe nga kontrolli i politikës së tyre monetare, ose të imponojnë
kontrollin e kapitalit nëse ato duan që të kenë një shkallë të autonomisë monetare.
Imponimi i kontrollit të lëvizjes së kapitalit mund t’ju jap një shkallë të autonomisë
monetare, por qasja në tregjet financiare ndërkombëtare është çështje e rëndësisë së
veçantë në procesin afatgjatë të zhvillimit ekonomik.
Në anën tjetër, për vendet që zgjedhin liberalizimin e lëvizjes së lirë të kapitalit, do të
thotë se ato duhet të sakrifikojnë autonominë e tyre monetare, ndërsa duhet t’i rrisin ose
zvogëlojnë normat e interesit në vendet e tyre, nëse Sistemi i Rezervave Federale i
ndryshon normat afatshkurtra të interesit, konform me gjendjen e ekonomive të tyre,
nëse ato duan që të mbajnë normën fikse të këmbimit të valutave të tyre.
33
Federal Reserve System
34
The Hong Kong Monetary Authority (HKMA)
40