1. ЦАГААН БУДААНЫ ЗАХ
ЗЭЭЛИЙН ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ
1

2. Гарчиг
I. Дэлхийн цагаан будааны зах зээлийн өнөөгийн хандлага ........................................................ 3
II. Импортлогч, экспортлогч улсууд .................................................................................................. 6
III. Дэлхийн цагаан будааны нөөц, үйлдвэрлэл, хэрэглээ, ......................................................... 9
IV. Монголын цагаан будааны импорт ......................................................................................... 11
V. Цагаан будааны үнэ .................................................................................................................... 12
VI. Салбарын эрх зүйн орчин ........................................................................................................ 14
VII. Салбарын тулгамдаж буй асуудлууд ...................................................................................... 15
VIII. Хавсралтууд............................................................................................................................... 16
2

3. I. Дэлхийн цагаан будааны зах зээлийн өнөөгийн хандлага
Дэлхийн зах зээл дээрх цагаан будааны үнэ 2007 оны дунд үеэс эхлэн аажмаар өссөөр 2008
оны 2 дугаар сараас огцом өссөн нь уг бvтээгдэхvvний импортын эрэлт хэрэгцээ өсч,
долларын ханшны уналт болон оны эцсийн vлдэгдэл нөөцөөс шалтгаалж байна.
Зураг №: I-1 Цагаан будууаны дэлхийн зах зээл ба худалдаа
Дэлхийн цагаан будааны хамгийн том экспортлогч орон болох Тайланд, Вьетнам зэрэг
улсуудын цагаан будааны дэлхийн зах зээлийн үнэ 2008 оны 3, 4 дүгээр саруудад огцом өсч 5
дугаар сард хамгийн их буюу 1 тонн нь 863-963 ам.долларт хүрчээ. 2008 оны 3 дугаар сард
дэлхийн цагаан будааны дундаж үнэ оны эхэн үеэсээ 74 хувиар өссөн байна.
Зураг №: I-2 Цагаан будаа, буудай, эрдэнэ шишийн дэлхийн зах зээлийн үнэ
Мөн Энэтхэг, Египет зэрэг орнууд дотоод зах зээлээ хамгаалахын тулд экспортын хориг тавьж
эхэлсэн нь дэлийн экспортыг 10.5 сая тонноор багасгахад хүргэсэн байна.
Хүснэгт№: I-1 Дэлхийн цагаан будааны зах зээл / Сая тонн/
2006/07 2007/08 2008/09 Өөрчлөлт:%
2008/09
2007/08
Үйлдвэрлэл 428.7 439.5 450.2 2.4
Худалдаа 32.3 31.0 30.5 -1.6
Нийт хэрэглээ 427.1 436.5 444.4 1.8
Хүнс 372.2 377.4 384.2 1.8
Нөөц 104.6 109.3 115.4 5.5
3

4. Харин 2008 оны сүүлийн саруудад шинэ ургац арвин гарснаар цагаан будааны дэлхийн зах
зээлийн үнэ 2008 оны 6 дугаар сараас эхлэн аажмаар буурч 8 дугаар сарын байдлаар 1 тонн нь
548-787 ам.доллар болж буурсан байна.
Дэлхийн зах зээл дээр худалдаалагдаж буй цагаан будааны экспортын үнэ 2008 онд 658 сая
тонн буюу түрүү жилийнхээс 2.5 хувиар их байсан байна. 2009 оны эхний 4 сарын байдлаар
манай улсын нийт импортын 10.7 хувийг хүнсний бэлэн бүтээгдэхүүн эзэлж байна.
Зураг №: I-3 Дэлхийн зах зээлийн цагааны будааны хэрэглээ ба үйлдвэрлэл
Импортын гол нэр төрлийн бараа, бүтээгдэхүүнийг илгээгч улсаар нь авч үзэхэд гурилыг
ОХУ-аас, төмс цагаан будааг БНХАУ-аас, элсэн чихрийг Тайланд болон Малайз улсаас
оруулжээ. Хүнсний гол нэрийн бүтээгдэхүүнээс цагаан будаа, элсэн чихэр, ургамлын тосыг 100
хувь импортоор оруулж байгаа бөгөөд цагаан будааны 100 хувийг, элсэн чихрийн 70 хувийг
БНХАУ-аас, ургамлын тосны 68.4 хувийг, импортын гурилын 97 хувийг ОХУ-аас тус тус
импортолсон байна.
Хүснэгт№: I-2 Ази Номхон Далайн Орнуудын цагаан будааны ФОБ үнэ/ ам.дол/тн
дунда
Улс Жил 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
ж
5% 2007 341 340 344 345 343 355 356 360 356 357 373 397 523
Кампуж
будаа
2008 404 510 515 760 897 796 725 738 666 668
25% 2007 355 211 239 225 250 266 275 260
Мянмар
будаа 2008 277 287 305 323 319 380 315
Хомм
2007 529 537 551 554 552 553 568 559 563 564 595 621 562
Тайланд али
будаа
2008 672 739 821 1, 103 1,205 1,079 991 924 883 820 795 793 902
5% 2007 290 295 305 304 301 301 303 311 315 318 335 338 310
Вьетнам
будаа
2008 355 425 510 810 925 845 715 565 530 530 400 601
Хүснэгт№: I-3 2008 оны 1 дүгээр сард импортоор оруулж ирсэн цагаан будааны мэдээ, компаниар
/кг/
№ Аж ахуйн нэгж, хувь Импортлогч Нийт хэмжээ Нийт мөнгөн Эзлэх
хүмүүс нэр орон /кг/ дүн хувийн
жин
1 Мөнхцэцэг Хятад 556.650 166.995 30%
4

5. 2 Эрдэнэбаатар Хятад 486.100 145.830 26%
3 Яруу- Эрдэнэ Хятад 300.850 90.255 16%
4 Даваажав Хятад 183.350 55.005 10%
5 Гансамбуу Хятад 126.000 37.800 6.7%
6 Бусад Хятад 227.020 68.038.1 12.1
7 Хаанпалас ХХК Япон 1500 3407,4 0
8 Скай Трейдинг ХХК БНСУ 934 4191 0
9 Эвридэй ХХК Япон 340 765,61 0
Нийт дүн 1.881.244 572.286.54 100%
Доорх хүснэгтээс харахад импортлогчоос эцсийн хэрэглэгчдэд очиход 3-4 зуучлан
борлуулагчдыг дамжиж байгаа болох нь харагдаж байна. Энэ явцад 1 кг цагаан будааны үнэ
558-1400 төгрөг болж, 160%-иар өссөн байна.
Хүснэгт№:I-4Дотоодын цагаан будааны зах зээлийн дундаж үнэ (2009 оны байдлаар (кг/ төг-өөр)
Үнийн өөрчлөлт төг, өсөлтийн хувиар
Гаал Импортлог Хүнсний Сүлжээ Имп-
Суурь Имп- Хүнсн Сүлжээ Хүнсн Сүлжээ
ийн чийн захын дэлгүүр чийн
үнэ чийн ий дэлгүүри ий зах Дэлгүүри
үнэ үнэ үнэ үүдийн үнэ
үнэ захын йн үнэ йн үнэ
үнэ
үнэ үнэ
/%- /%- /%-аар/
аар/ аар/
485 558 1000 1300 1400 442 300 100 79% 30% 7%
Зураг №: I-4 Цагаан будууаны гол экспортлогч орнуудын эзлэх хувь хэмжээ, цаашдын хандлага
Хүснэгт№: I-5Дэлхийн худалдааны прогноз
Дундаж
2010 2011 2012 2013 2014
Экспорт
Цагаан будаа Мян.т 4891 4950 5017 5063 5112
5

6. Үхрийн мах Мян.т 5068 5061 5116 5160 5194
Гахайн мах Мян.т 4395 4526 4620 4669 4778
Шувууны мах Мян.т 1827 1815 1817 1810 1807
Хонины мах Мян.т 265 265 274 282 292
Импорт Мян.т
Цагаан будаа Мян.т 4084 4151 4239 4426 4573
Үхрийн мах Мян.т 5113 5155 5231 5324 5407
Гахайн мах Мян.т 3478 3636 3733 3801 3938
II. Импортлогч, экспортлогч улсууд
Азийн Бангладеш, Малайз, Филиппин зэрэг улс орнуудын импорт буурч, Африк, Европын
холбооны улс болон АНУ-ын хэрэглээний өсөлт, дэлхийн үнийн боломжит бууралт зэргээс
импорт өсөхөөр хандлагатай байна.
Цагаан будаа экспортлогч доорхи орнууд нь дэлхийн цагаан будааны экспортын 97 хувийг
хангадаг байна.
Хүснэгт№:II-1 Цагаан будаа экпортлогч томоохон улсууд
Дэлхийн цагаан
Цагаан будаа экпортлогч улсууд /сая.тн/ будаа экспортод
эзлэх хувь
1 Тайланд 10 34.5%
2 Энэтхэг 4.8 16.5%
3 Вьетнам 4.1 14.1%
4 Америкийн Нэгдсэн Улс 3.1 10.6%
5 Пакистан 1.8 6.3%
6 Хятад (Тайваныг оруулан) 901.550 3.1%
7 Египет 836.940 2.9%
8 Итал 668.940 2.3%
9 Уругвай 609.170 2.1%
10 Испани 346.030 1.2%
Дэлхийн үр тариа, газар тариалангийн үйлдвэрлэлийн хамгийн том улс болох Хятад улс нь
өөрийн орны дотоодын нийлүүлэлтийн өсөлт, хүнсний бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийг
зохицуулах зорилгоор экспортын улаан буудай болон цагаан будаандаа 2008 оны 1 дүгээр
сараас эхлэн 2008 оныг дуустал татвар ногдуулах болсон. Үүнд 57 нэр төрлийн үр тарианы
бүтээгдэхүүн хамрагдаж байгаа бөгөөд экспортын улаан буудайн татвар 20 хувь, эрдэнэшиш,
цагаан будаанд 5 хувийн татвар тус тус ноогдуулсан.
Зураг №: II-1 Дэлхийн цагаан будааны үйлдвэрлэлт улс орноор
6

7. Бусад Хятад
14% 4% Тайланд
31%
Ветнам
17%
АНУ
Энэтхэг 12%
12%
Пакистан
10%
Зураг №: II-2 Үйлдвэрлэлт ба хэрэглээ /Мян.тн/
Хүснэгт№:II-2 Манай улсад цагаан будаа экспортлогч улсууд/2009.9сарын байдлаар
№ Импортлогч улс Импортолсон Зах зээлд эзлэх
цагаан будааны хувь хэмжээ %
хэмжээ / кг /
2009-IX 2009-IX
1 БНХАУ 2327485 98.8
2 БНСУ 2000 0.1
3 Япон 2280 0.1
4 Òàéëàíä 20844 0.9
5 Áóñàä 2424 0.1
6 Нийт 2355033 100.0
Хятад улс 2008 онд авах нийт ургацынхаа 95 хувийг өвлийн ургацаасаа авсан байна.
Хүснэгт№:II-3 Дэлхийн зах зээлийн экспорт / мян.тн /
№ 2004/05 2005/06 2006/07 2007/08 Dec 2008/09Jan-11 Эзлэх хувь
хэмжээ
1 Тайланд 7.274 7.376 9.500 9.000 9.000 30.8%
2 АНУ 3.862 3.307 3.100 3.500 3.500 12.0%
3 Энэтхэг 4.687 4.537 3.800 3.400 3.400 11.6%
4 Пакистан 3.032 3.579 3.600 3.200 2.900 9.9%
3 Веьтнам 5.174 4.705 4.600 5.000 5.000 17.1%
4 Хятад 656 1.216 1.300 1.600 1.300 4.4%
3 Египт 1.095 958 1000 1100 1100 3.8%
4 Урагвай 762 812 700 800 800 2.7%
3 Камбожи 200 350 450 450 450 1.5%
7

8. Бусад 27.365.8 26.743.2 1.915 1.797 1.797 6.1%
Дэлхийн нийт хэмжээ 29.009 28.888 29.015 29.847 29.247 100%
Хүснэгт№:II-4 Дэлхийн зах зээлийн импорт / мян.тн /
№ 2004 / 2005 / 2006 / 2007 /08 2008Jan- Эзлэх хувь
05 06 07 Dec 15 хэмжээ
2007/ 2008
1 Филиппин 1.890 1.791 1.800 1.900 1.900 6.4%
2 Нигери 1.777 1.600 1.700 1.700 1.600 5.7%
3 Саудын Араб 1.357 1.448 960 1015 1015 3.4%
4 Иран 983 1.251 1.200 900 900 3.0%
5 Ирак 786 1.306 700 1100 1100 3.7%
6 Өмнөд Африк 850 963 900 950 900 3.2%
7 Япон 787 681 650 700 700 2.3%
8 Бангладеш 785 531 650 1000 1000 3.4%
9 Малайз 751 886 800 700 700 2.3%
10 Moнгол 28.362.6 1.881.244 0.1%
11 Бусад 24.059 25.817.6 24.023.7 18.120.6 17.722.1 60.7%
Тооцогдоогүй 2.887 1.905 2007 1733 1708 5.8%
Дэлхийн нийт 29.009 28.888 29.015 29.847 29.247 100%
хэмжээ
Хүснэгт№: II-5Цагаан будааны хэрэглээ, үйлдвэрлэл / 2007-2009 (сая тонн)
Үйлдвэрлэл Импорт Экспорт Хэрэглээ Нөөц
2007 2008 2008 2009 2008 2009 2007/08 2008/09 2008 2009
АЗИ 399.3 407.8 14.6 14.1 24.6 24.1 385.0 392.0 103.2 109.3
Бангладеш 28.9 30.0 1.5 1.0 - - 29.9 30.9 4.6 4.7
Хятад 128.1 130.7 0.9 1.0 1.3 1.5 125.9 126.6 58.1 61.7
Хятадын Тайван 1.0 1.2 0.1 0.1 - 0.1 1.2 1.2 0.1 0.2
Энэтхэг 96.4 98.0 0.1 0.1 3.5 4.3 88.8 92.3 16.5 18.0
Индонез 36.0 37.7 0.3 0.3 - - 37.0 37.6 2.8 3.2
Исламын БН Иран 1.8 1.6 1.1 1.2 - - 2.9 2.9 0.3 0.3
Улс
Ирак 0.2 0.2 1.0 1.1 - - 1.2 1.2 0.1 0.1
Япон 7.9 7.6 0.7 0.7 0.2 0.2 8.3 8.3 1.6 1.5
БНАСАУ 1.2 1.4 0.7 0.6 - - 1.9 2.0 - 0.1
БНСУ 4.4 4.6 0.3 0.3 0.1 0.1 4.8 4.8 0.9 0.9
Малайз 1.5 1.5 1.0 0.8 - - 2.4 2.4 0.1 0.2
Мянмар 18.9 17.5 - - 0.1 0.4 19.0 18.3 5.0 3.8
Пакистан 5.6 6.3 - - 3.1 3.2 2.7 2.9 0.2 0.4
Филиппин 10.9 11.1 2.3 1.8 - - 12.6 12.9 2,1 2.2
Саудын Араб - - 1.1 1.2 - - 1.2 1.3 0,2 0.1
Шри Ланк 2.1 2.6 0.1 - - - 2.2 2.5 0.2 0.4
Тайланд 21.2 21.5 0.2 0.1 10.1 8.5 11.7 12.0 3.9 5.0
Вьетнам 23.9 25.1 0.2 0.2 4.6 4.5 19.9 20.4 4.4 4.8
АФРИК 15.0 16.1 9.6 9.4 0.5 0.7 24.2 24.6 3.0 3.0
Зааны ясан эрэг 0.6 0.6 0.9 0.8 - - 1.5 1.4 - -
Египт 4.7 5.1 - - 0.5 0.7 3.8 4.1 1.1 1.4
Мадагаскар 2.4 2.7 0.2 0.2 - - 2.6 2.8 0.2 0.2
Нигер 2.3 2.4 2.0 1.8 - - 4.4 4.3 0.2 0.1
8

9. Сенегал 0.2 0.2 0.9 0.9 - - 1.1 1.1 0.3 0.2
Өмнөд Африк - - 0.8 0.9 - - 0.9 0.9 0.1 -
Танзани 0.9 0.9 0.1 0.1 - - 1.1 1.0 0.1 0.1
ТӨВ АМЕРИК 1.6 1.6 2.3 2.3 - - 3.9 4.0 0.5 0.5
Куба 0.3 0.3 0.7 0.7 - - 1.0 1.0 - -
Мексик 0.2 0.2 0.5 0.5 - - 0.7 0.7 - -
ӨМНӨД АМЕРИК 14.7 15.8 1.1 1.0 2.1 2.1 14.6 14.7 1.0 1.1
Аргентин 0.7 0.8 - - 0.5 0.5 0.3 0.3 0.1 0.1
Бразил 7.6 8.1 0.7 0.6 0.4 0.3 8.6 8.4 0.2 0.2
Перу 1.7 1.8 0.1 - - - 1.7 1.8 0.3 0.3
Уругвай 0.8 0.9 - - 0.8 0.8 0.1 0.1 0.1 0.2
ХОЙД АМЕРИК 6.3 6.5 1.1 1.2 3.5 3.3 4.2 4.5 1.0 0.9
Канад - - 0.3 0.3 - - 0.3 0.3 - 0.1
АНУ 6.3 6.5 0.8 0.8 3.5 3.3 3.9 4.2 0.9 0.8
ЕВРОП 2.5 2.4 1.8 2.0 0.2 0.3 4.1 4.1 0.6 0.6
Европын холбоо 1.9 1.8 1.3 1.5 0.2 0.2 3.0 3.1 0.5 0.5
ОХУ 0.5 0.5 0.3 0.3 - - 0.7 0.7 - -
ДАЛАЙН ОРНУУД 0.1 - 0.4 0.4 0.1 0.1 0.5 0.5 0.1 -
Австрали 0.1 - 0.2 0.2 0.1 0.1 0.2 0.2 0.1 -
ДЭЛХИЙ 439.5 450.2 31.0 30.5 31.0 30.5 436.5 444.4 109.3 115.4
Хөгжиж буй орнууд 422.2 433.2 26.2 25.2 27.0 26.7 418.0 425.6 105.9 112.4
Хөгжингүй орнууд 17.3 17.0 4.9 5.3 4.0 3.8 18.5 18.8 3.4 3.0
Буурай орлоготой 333.3 342.9 16.9 15.9 9.9 11.0 334.6 341.9 89.1 95.1
хүнсний хомсдолд
орсон орнууд
Бага хөгжингүй 64.5 64.8 7.0 6.8 1.6 1.8 70.4 71.2 12.7 11.4
орнууд
Хүнс импортлогч бус 16.2 18.0 2.6 2.5 3.7 4.0 15.0 15.9 2.2 2.9
хөгжиж буй орнууд
III. Дэлхийн цагаан будааны нөөц, үйлдвэрлэл, хэрэглээ,
Дэлхийн цагаан будааны ургацын ихэнх хувийг буюу 605 сая тонныг Азийн орнууд
үйлдвэрлэдэг байна. Дэлхийн зах зээлд цагаан будаа нийлүүлэгч Тайланд улс 31 хувийг тус
улс үйлдвэрлэдэг бол Вьетнам 17 хувь, АНУ, Энэтхэг улсууд тус бүр 12 хувийг, Пакистан 10
хувийг үйлдвэрлэдэг байна. Харин манай гол импортлогч БНХАУ цагаан будааны зах зээлийн
дөрвөн хувьтай тэнцэх хэмжээний үйлдвэрлэл явуулдаг ажээ. Харин цагаан будааны хамгийн
том импортлогч нь Филиппин улс ажээ. Манай улсын цагаан будааны хэрэглээ жилээс жилд
өсөн нэмэгдэж байгаа хэдий ч дэлхийн цагаан будааны импортод ердөө л 0,1 хувийг эзэлдэг
байна.
2009 онд азийн Бангладеш, Малайз, Филиппин зэрэг улс орнуудын импорт буурч,
Африк, Европын холбооны улс болон АНУ-ын хэрэглээний өсөлт, дэлхийн үнийн боломжит
бууралт зэргээс импорт өссөн байна. Мөн 2009 оны дэлхийн худалдааны экспортын хандлага
Египет, Энэтхэг, Пакистан, Вьетнам зэрэг улс орнуудын экспортын хориг, хязгаарлалтаас болж
буурсан үзүүлэлттэй байна.
Хүснэгт№: III-1Импортоор орж ирсэн цагаан будаа 2009 оны эхний 3 сар
9

10. 4000000 3583235
3000000
2000000
1000000
5740 30 20844 394
0 2290
БНСУ Тайвань Тайланд ХБНГУ Хятад Япон
2008 оны 5 дугаар сараас 2008 оны 9 дүгээр сарын 5-ны өдрийн байдлаар манай орны хилээр
орж ирж цагаан будааны хилийн үнийн судалгааг хийж үзэхэд доорх байдалтай байна.
Хүснэгт№: III-2 Экспортлож буй улсуудын цагаан будааны үнэ
Тоо Үнэ Нэгж үнэ төгрөгөөр
БНСУ 5 740 4.9 1315.65
Тайланд 20 844 17.3 1279.149
ХБНГУ 394 0.7 2738.155
Хятад 3 583 235 1163 500.2195
Япон 2 290 7.2 4845.663
Нийт 3 612 533 1193.1 509.004
Эндээс харахад БНХАУ-ын цагаан будааныхаа үнийг нэмээгүй болох нь харагдаж байна.
Өөрөөр хэлбэл Хятадын цагаан будаа 1 кг нь 500 төгрөгбайна. Гэтэл 1 кг цагаан будааны
жижиглэнгийн үнэ 1360-1500 төгрөг буюу хилийн үнээсээ бараг 3-4 дахин их байна.
Хүснэгт№: III-3 Цагаан будааны дотоодын хэрэглээ /тн/
8000
7000
6000
5000 2006
4000 2007
3000 2008
2000 2009
1000
0
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
Цагаан будааны 95-98 хувийг БНХАУ-аас, 5-2 хувийг Вьетнам, Японоос импортлон авдаг. Их
хэмжээгээр импортлогчдоос гадна ганзагын наймаа эрхлэгчид хүнсний хэрэглээнийхээ будааг
өөрсдөө бага багаар оруулж ирдэг байна. Харин 2010 оноос Зам-Үүдийн боомтоор цагаан
будааг нэг хүнд нэг шуудайнаас илүүтэй оруулахгүй болсон юм.
Хүснэгт№: III-4 Дэлхийн цагаан будаа экспорт 2008 он
10

11. Тус улс цагаан будааг стратегийн чухал ач холбогдолтой хүнсний бүтээгдэхүүн гэж үздэг
тул ийм шийдвэрт хүрсэн байна. Өнөөдрийн байдлаар Бөмбөгөр худалдааны төвд нэг кг цагаан
будаа 1500 төгрөг байлаа. Гэхдээ л цагаан будаа оруулж ирэхгүй байгаа учир үнэ нь нэмэгдэж
байгаа гэсэн яриа, хүлээлт их байна.
IV. Монголын цагаан будааны импорт
Манайх улс хүнсний бүтээгдэхүүний нэг цагаан будааг 100 хувь импортоор оруулж ирж байна.
Цагаан будааны 95-98 хувийг БНХАУ-аас, 2-5 хувийг Вьетнам, Японоос импортолдог. Их
хэмжээгээр импортлогчдоос гадна ганзагын наймаа эрхлэгчид хүнсний хэрэглээнийхээ будааг
өөрсдөө бага багаар оруулдаг байна.
Хүснэгт№: IV-1Цагаан будааны импортлогч улс орнуудын судалгаа
№ Импортлогч улс Импортолсон цагаан будааны хэмжээ / кг / Зах зээлд эзлэх хувь хэмжээ %
2006 - XII 2007 - XII 2006 - XII 2009 -XII
1 Хятад 15.819.630 28.229.524 99.8 99.5
2 Тайланд 17.500,0 71.981.9 0.1 0.3
3 АНУ 1.308,6 39.227.5 0.008 0.1
4 БНСУ 180,0 4.969.6 0.001 0.01
5 Кувейт 600,0 3.750.0 0.003 0.01
6 Япон 811.0 4062.4 0.005 0.01
Нийт 15.844.639,6 28.362.643 100 100
Манай улсын хүн амын хоол хүнсэндээ хэрэглэж буй цагаан будаа, элсэн чихрийн хэрэглээ жил
бүр өсөх хандлага ажиглагдаж байна. 2005 оны байдлаар манай улс 13.77 мян.тн цагаан будаа,
2008 оны байдлаар 27.9 мян.тн цагаан будаа импортлож элсэн чихрийн хэрэглээ 1.5-2 дахин
нэмэгдсэн дүнтэй байна.
Харин 2009 оны эхний 04 сард нийтдээ 13643.7 мян ам долларын хүнсний бүтээгдэхүүн
импортлосноос, 5.4 мян.тн цагаан будаа, 4.6 мян.тн элсэн чихэр, 1.2 мян.тонн ургамлын тос
импортлон зах зээлд худалдаалсан нь өмнөх онуудын мөн үетэй харьцуулахад 1.8-3.5 дахин
11

12. буурсан үзүүлэлттэй байна. Үүнээс шалтгаалан 2009 онд зах зээлд будаа, ургамлын тос, элсэн
чихэрийн хомдол үүсч, үнэ нилээд өсөх хандлага ажиглагдаж байна.
Цаашид цагаан будаа, ургамлын тос, элсэн чихрийн нийлүүлэлтийг тогтворжуулах зорилгоор
улсын зээл, тусламж, төслийн хүрээнд буцалтгүй тусламжаар болон хөнгөлттэй үнээр авах
асуудлыг шийдвэрлэх шаардлагатай байгаа болно.
V. Цагаан будааны үнэ
Импортын цагаан будааны нэгж үнийн хувьд Япон улсаас импортлож буй цагаан будаа чанар
болон сортын хувиас хамаарч 1 кг нь 4 845.66 төг байгаа нь 2009 оны эхний 3 сард импортлож
буй будаанаас нэгж үнийн хувьд хамгийн өндөрт тооцогдож байгаа ажээ. Харимн хамгийн хямд
импортлож буй будаа нь Хятад улсаас импортлож буй цагаан будаа бөгөөд 1 кг цагаан будааг
дунджаар 500.21 төгрөгөөр импортлолсон байна.
2009 оны эхний 3 сард нийт 1193100 америк долларын 3612533 кг цагаан будааг дунджаар
509.12 төгрөгөөр импортлолсон байна.
Хүснэгт№: V-1Импортын цагаан будааны нэгж үнэ / 2009 оны эхний 3 сар/ экспортлогч орнууд
6000
4845.663
5000
4000
3000 2738.155
2000 500.2195
1315.65 1279.149
1000
0
БНСУ Тайланд ХБНГУ Хятад Япон
2009 ондТайланд улсын 5 хувийн будаа дунджаар 1 тн нь 446 ам.доллар байна. Энэ нь
өмнөх оны дундаж үнэтэй харьцуулж үзэхэд 32.4 хувиар буурсан байна. Доорх графикаас
харахад 1 тн цагаан будааны үнэ 2007 онд 326 ам доллар байсан бол 2008 онд 2 дахин өсч 660
ам доллар, 2009 онд 446 ам доллар байна.
Хүснэгт№: V-2 Тайландын 5%-ийн цагаан будаа
8000
6800
6000
4000
2800
2000
1300
0
2007 2008 2009
Тайландын Хоммали цагаан будаа (жасмины цагаан будаа )-ны дундаж үнэ бусад бус
нутгуудад ургаж байгаа цагаан будаануудаас өндөр юм. 2007 онд энэхүү цагаан будааны ФОБ
12

13. үнэ 562 ам.долл/тн байсан. Тайландын 5 хувийн цагаан будааны ФОБ үнэ 328 ам.долл/тн.
2008 онд Тайландын 5 хувийн цагаан будааны үнэ 5-р сард 973 ам.долл/тн байсан бол 11-р
сард 550 ам.долл/тн хүрч 43 хувиар буурсан байна.
Хүснэгт№: V-3 Цагаан будааны үнийн судалгаа
Хүснэгт№: V-4 Цагаан будааны үнийн судалгаа
Хүснэгт№: V-5Импортын барааны тоо, үнийн судалгаа,мян.ам.долл
Барааны 2006 2007 2008
нэр Тоо Үнэ Тоо Үнэ Тоо Үнэ
Цагаан 18523.2 5077.6 28362.6 8147.9 27947.0* 11103.8
будаа.т
Элсэн 25862.3 8592. 9 36748.4 13258.0 42850.3 16800.8
чихэр.т
Хүснэгт№: V-6Импортолсон барааны дундаж үнэ/ам.долл/
Барааны нэр 2006 2007 2008
Цагаан будаа.т 274.12 287.28 397.31
Элсэн чихэр.т 332.26 360.78 392.08
Хүснэгт№: V-7Импортолсон барааны тоо хэмжээний болон үнийн индекс/%/
Барааны Тоо хэмжээний индекс Үнийн индекс
нэр
2007 2008 2007 2008
13

14. Цагаан 153.12 98.53 104.80 138.30
будаа.т
Элсэн 142.09 116.60 108.58 108.68
чихэр.т
Дэлхийн хүнсний бүтээгдэхүүний үнийн өсөлт сүүлийн 3 жилийнхтэй харьцуулбал 83
хувиар өссөн гэж Дэлхийн банкныхан мэдээлж байгаа бол Дэлхийн Хүнс хөдөө аж ахуйн
байгууллагаас тооцоолсноор дэлхийн хүнсний бүтээгдэхүүний үнийн индекс сүүлийн есөн сард
45 хувиар өссөн гэсэн дүнг гаргажээ.
2009 онд дэлхийн цагаан будааны гадаад худалдаа дэлхийн хэмжээнд 30 сая тонн гарсан нь
2008 оныхоос ялимгүй бага өөрчлөлттэй гарсан байна.
Грфик №: V-3Дотоодын зах зээл, импортын зах зээлийн дундаж үнийн судалгаа ба хангалтын
байдал
VI. Салбарын эрх зүйн орчин
Вьетнам, Тайланд зэрэг орнуудад цагаан будааны экспортын хамгийн доод үнийг
шинэчлэн тогтоосон, мөн түүнчлэн Энэтхэгт экспортыг хязгаарлах арга хэмжээ авсан зэрэг нь
цагаан будааны зах зээлд ихээхэн сөрөг нөлөө үзүүлж үүний үр дүнд үнэ эрс буурсан байна.
2009 онд тайландын Вьетнамын хүнсний холбооны албан ѐсны төлөөлөгчийн мэдэгдсэнээр
өнөөгийн байдлаар компаниуд борлуулалтын хамгийн доод үнэ болох 800 доллараар хэдэн
мянган тонноор нь борлуулах цагаан будааны ("В" сортын ) үнэ 795 доллар хүртэл унасан нь
өмнөх 7 хоногийнхоос (820 доллар) 3 хувиар, энэ оны 4 дүгээр сард хүрсэн рекорд хэмжээнээс
(1080 доллар) мэдэгдэхүйц буурсан үзүүлэлт юм.
Тайландын засгийн газар тус улсаас экспортолж буй цагаан будааны үнийг дэмжих зорилгоор
тноныг нь 14 мянган бат-аар худалдан авах үүрэг хүлээж хөтөлбөр хэрэгжүүлж байгаа ч
худалдаачид, экспортлогчид нь өнөөгийн байдлаар 12 мянган бат-аар худалдан авсаар байна.
Түүнчлэн Вьетнам улс энэ оны эхний 9 сард цагаан будааны экспортын хэмжээг 3.5 сая
14

15. тонноор хязгаарлана гэсэн боловч цагаан будааны экспортын шинэ гэрээ байгуулахтай
холбоотой хоригоо цуцалсан байна.
VII. Салбарын тулгамдаж буй асуудлууд
Дэлхийн зах зээл дээр цагаан будааны үнэ 2007 оны дунд үеэс аажмаар өсч эхэлсэн. Үнийн
өсөлт 2008 оны 2-р сард огцом өссөн бөгөөд зарим улс орон дотоод зах зээлээ хамгаалахын
тулд экспортын хориг тавьж байлаа. Цагаан будааны хэрэгцээгээ 100% гаднаас хангадаг
манай улсын хувьд энэ өсөлт маш хүндээр туссан.
1. БНХАУ-ын цагаан будааны импортын хязгаарлалт
2. Хэдийгээр засгийн газраас үнийн өсөлтийг саармагжуулах, хангамжийг нэмэгдүүлэх
зорилгоор “Үнийг тогтворжуулах хөтөлбөр” батлан хэрэгжүүлэх, улаан буудай, цагаан
будааг хөнгөлттэй үнээр оруулж ирэх, буцалтгүй тусламж авах, зарим импортын хүнсний
гол нэрийн бараа, бүтээгдэхүүнийг гаалийн албан татвараас чөлөөлөх зэрэг арга хэмжээ
авч буй боловч үр дүнгээ өгөхгүй байна.
3. Манай улсад 2008 онд Энэтхэгийн Засгийн газраас энэ онд 5000 тонн цагаан будаа
буцалтгүй тусламжаар олгосон. Энэ бол манай улсын хоѐр сарын хэрэгцээ. Гэтэл энэ
бүтээгдэхүүнээс шавьж, өт, савханцар зэрэг илэрсэн нь манай улсын хүнсний аюулгүй
байдалд баталгаа алга байна. Тиймээс эрүүл ахуйн шаардлага хангасан, чанартай,
баталгаатай эрүүл хүнсээр хангах нь нийгмийн тулгамдсан асуудал болоод байна.
4.
15

16. VIII. Хавсралтууд
Хүснэгт№: VIII-1 Бүс нутгаар /2008 он хувиар/
Баян-Өлгий
Улаанбаатар Адуу, 2008 он 3%
1%
Хэнтий Говь-Алтай
Завхан
Сүхбаатар 7% 3%
5% Увс 6%
4%
Дорнод
7% Ховд
4%
Төв Архангай
10% 11%
Сэлэнгэ Өмнөговь Баянхонгор
3% 2% Булган
4%
8%
Дорноговь
3% Дархан-уул
Дундговь Говьсүмбэр Орхон
Хөвсгөл Өвөрхангай
4% 0% 1%8%
0% 7%
Хүснэгт№: VIII-2 Бүс нутгаар /2008 он хувиар
Үхэр, 2008 Говь-Алтай
Улаанбаатар
Баян-Өлгий 2%
Хэнтий Завхан
Сүхбаатар 2% 3%
6% 6%
4% Увс
Дорнод 5%
5%
Ховд
4%
Төв
7%
Сэлэнгэ
5% Архангай
14%
Өмнөговь
0%
Дундговь
Говьсүмбэр Хөвсгөл
1%
Дархан- 0% 14% Баянхонгор
Дорноговь уул 5%
1% Булган
1% Өвөрхангай Орхон 6%
5% 1%
Хүснэгт№: VIII-3 Бүс нутгаар /2008 он хувиар/
16

17. Хонь, 2008 он
Сүхбаатар Хэнтий Улаанбаатар
Баян-Өлгий
4% 1% 3% Говь-Алтай
5%
4%
Дорнод
4%
Завхан
8%
Төв
Увс
8%
Сэлэнгэ 7%
4%
Ховд
Өмнөговь 5%
2%
Архангай
Дундговь
9%
5%
Хөвсгөл
Дорноговь Дархан-уул Булган
1% 9%
2% 7% Баянхонгор
4%
Говьсүмбэр
0% Өвөрхангай Орхон
9% 1%
Хүснэгт№: VIII-4 Малын тоо, хүнсэнд хэрэглэсэн мал
28 30.4 34.8 40.3 43.3
мян толгой
50
6.4 6.3 5.9 7 8.3
0
2004 2005 2006 2007 2008
он
Нийт Хүнсэнд хэрэглэсэн
Хүснэгт№: VIII-5 Хүнсэнд хэрэглэсэн мал /2008 он хувиар/
17

18. Хүнсэнд хэрэглэсэн, 2008 он Адуу
Тэмээ 4%
0% Үхэр
6%
Ямаа
41%
Хонь
49%
Хүснэгт№: VIII-6 Малын тоо /2003-2007/
Малын тоо
20,000
18,000
16,000
14,000
толгой
12,000
10,000
8,000
6,000
4,000
2,000
0
2003 2004 2005 2006 2007
Үхэр 1,793 1,836 1,964 2,168 2,426
Адуу 1,969 2,000 2,029 2,115 2,240
Тэмээ 257 256 254 254 261
Хонь 10,756 11,660 12,885 14,815 16,990
Ямаа 10,653 12,215 13,267 15,452 18,348
Хүснэгт№: VIII-7 Нийт мах үйлдвэрлэл
Нийт мах Үүнээс
үйлдвэрлэлт,
мян тн Үхрийн Адууны Хонины Ямааны Тэмээний
2003 153.4 43.6 25.1 64.7 15.5 4.5
2004 199.3 52.3 41.2 66.8 31.5 7.5
2005 193.1 48.6 42.1 57.9 37.7 6.1
2006 170.8 44.2 31.9 55.4 33 6.1
2007 188.2 46.6 29 68.4 38.6 5.3
Хүснэгт№: VIII-8 Махны үйлдвэрлэл
18

19. Үйлдвэрлэл
2,500.0
1,784.1
2,000.0
1,500.0 1,299.7 1,225.4 1,412.3
1,000.0
500.0 538.9
349.8
201.4 139.3
-
2005 2006 2007 2008
Махан консерв Хиамны зүйл
Хүснэгт№: VIII-9 ОХУ-д экспортлосон махны үнэ, ам доллар/кг
3 2.12
2
0.99 0.78 1.32 1.61
USD/kg
1
0
2004 2005 2006 2007 2008
Хүснэгт№: VIII-10 Махны үйлдвэрүүдийн байршил
19

20. 20