1. САНХҮҮ ЭДИЙН ЗАСГИЙН ДЭЭД СУРГУУЛЬ
ЭКОНОМИКС, ЭКОНОМЕТРИКСИЙН ТЭНХИМ
Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлт ба
нягтлан бодох бүртгэл
ММНБИ-ийн эссэ бичлэгийн уралдаанд зориулав
Бөх-Очирын Номун СЭЗДС-ийн ЭЭТ-ийн 3-р курсын оюутан
b_nomun19@yahoo.com 99269950
Улаанбаатар хот
2010 оны 04 дүгээр сар 11

2. Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлт ба нягтлан бодох бүртгэл
Монгол улс руу урсаж байгаа гадаадын хөрөнгө оруулалт буурай хөгжилтэй манай
орны эдийн засгийн түүхийн шинэ хуудсыг уул уурхайн салбарт хэдийнээ сөхжээ.
Эдийн засгийн үсрэнгүй өсөлтийг бий болгохоор хүлээгдэж байгаа энэхүү салбараас ирэх
ашиг бол нягтлан бодох бүртгэлийн ашигаар хэмжигдсэн үзүүлэлт байдаг. Гэтэл бид
эдийн засгийн ашиг гэдэг ойлголтыг нягтлан бодох бүртгэлд суулгаж чадахгүй
байгаагаараа ирээдүйд алдаж болох “алдагдсан боломжийн өртөг”-ийг хэмжиж чадахгүй
байна. Энэ бол илүү өргөн агуулгатай ойлголт юм.
Хэдийгээр уул уурхайн салбарын бүтцийн өөрчлөлт 2020 он гэхэд эдийн засгийг хоѐр
дахин өсгөх нөлөөтэй (У.Оргилмаа, 2011) байгаа боловч эдгээр хязгаарлагдмал нөөц
баялаг дуусахын цагт бидэнд ухаж төнхсөн газар, хатаж гандсан элсэн цөл л үлдэх
алдагдсан боломжийн өртөг далд оршин байна.
Эдийн засгийн өсөлт нь дэлхийн болон үндэсний хэмжээний эдийн засгийн цар
хүрээний өргөжилтийг тодорхойлдог ойлголт юм. Өөрөөр хэлбэл, нийт бүтээгдэхүүн
үйлдвэрлэлтийн тоон талыг илэрхийлсэн эдийн засгийн үзүүлэлтийг хэлнэ.
Харин энэхүү тоон мэдээллийг тооцох тулгын чулууны нэг нь нягтлан бодох бүртгэл юм.
Нэг хүнд ногдох орлогоор эдийн засгийн хөгжлийг хэмжвэл энэ үзүүлэлт нь i) дундаж
наслалт, ii) боловсролын түвшин, iii) технологи бий болголт гэх нийгэм эдийн засгийн
үзүүлэлтүүдтэй эерэг хамааралтай байдаг. Энэ нь хүн амын чанар болоод амьдралын
чанар сайжирч байгааг харуулдаг (Robert J.Barro, Xavier Sala-i-Martin, 2004).
Нөгөө талаас Кузнецийн тодорхойлсноор байгаль орчны бохирдол болон эдийн засгийн
өсөлтийн хооронд доошоо харсан U хэлбэрийн муруйн 1 хамааралтай байдаг. Хөгжлийн
доогуур түвшний улс орнууд байгалийн баялагтаа тулгуурлан эдийн засгаа идэвхижүүлдэг
боловч энэхүү үйлдэл нь байгаль орчныг сүйтгэх нөлөөтэй байдаг. Харин хөгжлийн өндөр
түвшинд хүрсэн орнуудын хувьд бүтцийн өөрчлөлтийн нөлөөгөөр мэдээлэлд суурилсан
үйлдвэрлэл ба үйлчилгээ, үр ашигтай технологиор байгалийн бохирдлоос зайлсхийж
чаддаг (Panayotou, 2003).
1
Кузнецийн муруйн хамаарал

3. Байгалийн баялгийг хүртснийхээ төлөө олох ашиг, үр өгөөжийг бодитоор
тооцохын тулд нягтлан бодох бүртгэлийн системд алдагдсан боломжийн өртгийг тооцох
шаардлага тулгарч байгаа бөгөөд үүний дагуу хүрээлэн буй орчны нягтлан бодох бүртгэл 2
гэсэн шинэ хандлага гарч ирж байна.
Энэхүү шинэ хандлагатай холбоотойгоор сүүлийн жилүүдэд хийгдэж байгаа
судалгаануудын дүгнэлт нь судлаачид хүрээлэн буй орчны бүртгэлд хэд хэдэн аргачлалыг
дэвшүүлж байна.
Ногоон ДНБ. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүнийг байгаль орчны асуудлыг агуулан бүртгэх нь
маргаантай асуудлуудын нэг юм. Ногоон ДНБ-ийг хөгжүүлэхэд байгаль орчны бүртгэл нь
стандартчилагдаагүй улмаас аливаа төсөл, хөтөлбөрүүдийн тооцооллыг гажуудуулах, улс
хооронд үнэлгээ хийх боломжгүй болгодог.
Байгалийн нөөцийн бүртгэл. Энэ нь байгалийн нөөц, түүний хүний хэрэглээ ба байгалийн
үйл ажиллагааны нөлөөгөөр өөрчлөгдөх өөрчлөлтийн талаарх мэдээллийг агуулдаг
бүртгэл юм. Үүнийг ихэвчлэн газар тариалан, загас агнуур, ой мод, эрдэс бодис, газрын
тос болон усны бүртгэлд хэрэглэдэг. Харин байгалийн нөөцийг үнэлэх технологийн
боломж хомс, дээрх төрлийн бүтээгдэхүүнүүдийн зах зээлийн үнийг тооцоход
хүндрэлтэй 3 тул хэрэглэх боломж бага байдаг.
Бохирдлын бүртгэл4. Голланд улсын хөгжүүлсэн Хүрээлэн буй орчны бүртгэлийг
агуулсан Үндэсний Нягтлан бодох бүртгэлийн Матриц (NAMEA)5 хэмээх матрицаар
бүртгэх арга нь эдийн засгийн секторуудын бий болгох бохирдлын хэмжээг бүртгэдэг.
Евростат6 үүнийг Европийн Холбооны гишүүн улсуудын хүрээлэн буй орчны бүртгэлд
тусгахад туслаж байна. Бохирдлыг дотоодын орчин, гадаадын орчин эсвэл дэлхий
нийтийн орчинд хэрхэн нөлөөлж байгааг илрүүлэх үүднээс мэдээллийг тодорхой
төрлүүдээр ангилж болно. Бохирдлыг мөнгөөр хэмжснээр байгаль орчны бохирдлоос
2
Environmental Accounting
3
Зах зээлийн үнийн хэлбэлзэл болон загас, модон эдлэл гэх мэтийн физик чанарын өөрчлөлтөөс шалтгаалан
хүндрэлтэй байдаг
4
Emissions accounting
5
National Accounting Matrix including Environmental Accounts
6
Европийн Холбооны Статистикийн Газар

4. зугтах эдийн засгийн зардлыг тодорхойлохоос гадна экологийн хамгаалалтын үр ашиг ба
зардлыг тооцоход ашиглаж болно.
Хүрээлэн буй орчны бүртгэл гэдэг нь нэлээн нарийн, төвөгтэй асуудал тул төгс шийдэл
одоогийн байдлаар гараагүй ч дээрх аргачлалуудаас хамгийн дэвшилттэй байгаа нь
Европийн Холбооны гишүүн улсуудад нэвтрүүлэхийг оролдож байгаа “Бохирдлын
бүртгэл”-ийн аргачлал юм (Joy E.Hecht, 1999).
Бохирдлын бүртгэлийн NAMEA арга нь олон талт мэдээллийн систем бөгөөд байгалийн
нөөц хөрөнгийн байдал болон байгалийн бохирдлын талаар олон нийт, шийдвэр
гаргагчдад тодорхой мэдээлэл өгдөг. Ялангуяа шийдвэр гаргагчдад байгаль орчныг
бохирдох аюулаас урьдчилан хамгаалах зардал ба макро эдийн засгийн бодлогын
зорилтууд хоорондын “трэйд-офф7”-ийг тоон мэдээлэлд тулгуурлан зураглан харуулдаг
(Peter Stauvermann, Anne van der Veen, 2005).
Энэ бол бидний өмнө шинээр нээгдэж байгаа эдийн засгийн түүхийн хуудасны
өнгө төрхийг илтгэх нэгэн шинжүүр болох юм. Өөрөөр хэлбэл бохирдлын бүртгэлийн
NAMEA аргыг Монгол улсын нягтлан бодох бүртгэлийн системд хуульчлан суулгаж
өгснөөр эдийн засгийн нөхцөл байдлыг харах өнцөг тэлж өнөө ба ирээдүйн шийдвэр
гаргалт илүү бодитой болох болно.
Уул уурхайн салбарын хөрөнгө оруулалтын алдагдсан боломжийн зардал нь гол урсаж
байсан ул мөр бүхий хотгор газар, ургамал ургаж байсныг нуух мэт шороон шуурга бүхий
нутаг байж мэдэх юм.
Магадгүй үүнээс ч илүү, бидний төсөөлөөгүй их хэмжээтэй байж болох юм ...
7
Хүмүүсийн шийдвэр гаргалтанд хэрэгтэй нөөц нь хязгаарлагдмал тул сонголт хийх шаардлагатай болдог.
Бүх сонголтыг зэрэг хийх боломжгүй учраас “Трэйд-офф” хийдэг (Mankiw, 2009).

5. I. АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛЫН ЭХ СУРВАЛЖ
Joy E.Hecht. (1999 оны Spring). Where We Are Now, Where We Are Heading. Environmental
Accounting , pp. 14-17.
Mankiw, N. (2009). Principles of Microeconomics. Harvard University.
Mehenna Yakhou, Vernon P.Dorweiler. (2004). Environmental accounting: An essential
component of business strategy. Business Strategy and the Environment , pp. 65-77.
Panayotou, T. (2003). Economic Survey of Europe. Economic growth and the environment , pp.
45-46.
Peter Stauvermann, Anne van der Veen. (2005). National accounting matrix including
environmental accounts (NAMEA).
Robert J.Barro, Xavier Sala-i-Martin. (2004). Economic Growth. Massachusetts: The MIT Press.
The Free Encyclopedia. (2011). From http://www.wikipedia.org
The World Conversation Union. (2000). Environmental Accounting: What's it all about? IUCN.
Д.Мөнхчимэг. (2011). Уул уурхайгаар бялуурсан шинэ өнгө. Өнөөдөр .
Н.Энхбаяр, Е. с. (2011). Учирч болох эрсдэлүүд 2011 онд: Дэлхийн түвшинд болон Монгол
Улсын хувьд учирч болох эрсдэл. 2011.
П.Дамбапэлжээ. (2008). Багануур ХК-ийн 30 жилийн тайлан. Багануур дүүрэг: Адмон.
С.Будням, П. (2011). Байгалийн баялаг ба эдийн засгийн өсөлт. Улаанбаатар: Үндэсний
хөгжлийн хүрээлэн.
У.Оргилмаа. (2011). Хүн бүрийн байр суурийг хөдөлгөх өсөлтийн давалгаа айсуй. Улс
төрийн тойм .