DuurzaamAanbieden

Duurzaam 2009
28 januari aanbieden en inkopen in de bouw
De kunst van risicomanagement
21 voorbeeldprojecten uit de praktijk in de bouw

Bouwend Nederland
Zilverstraat 69
Postbus 340
2700 AH Zoetermeer
201105003

t 079 3 252 252
f 079 3 252 290
i www.bouwendnederland.nl

Inhoudsopgave

Van Voorschrijven naar Uitvragen 6

PPS Light bij uitbreiding Groningen Airport Eelde 8

Duurzaam wonen en werken in Buiksloterham 10

Belastingkantoor Doetinchem: summum van integratie 12

Aanbesteding 61 energieneutrale woningen Bomenbuurt Ulft 14

Vierhonderd duurzame woningen in de Boxtelse wijk In Goede Aarde 16

Bergbezinkbassin Den Bosch: het beste aanbod uitgefilterd 18

Verwarmen, koelen en warm water voor 1241 woningen in Veenendaal 20

Gemeente Assen op het duurzame (fiets)pad 22

Duurzame woningen aan de Waal bij Nijmegen 24

Duurzame herstructurering in Rotterdam Lombardije 26

Diemense wijk De Sniep duurzaam verwarmd en gekoeld vanuit de bodem 28

Nieuwbouw multifunctioneel Opleidingencentrum Hardenberg 30

Wie maakt de Rotterdamse zwembaden duurzaam en comfortabel? 32

Solids: flexibiliteit ten top 34

De duurzaamste wijk van Uden: Velmolenbuiten 36

Vaste ketens zijn het sterkst: groot onderhoud in Alkmaar 38

Alle ruimte voor de natuur op de Zuiderklip in de Biesbosch 40

Maastricht rolt Groene Loper uit; N2 wordt A2 42

Duurzaamheid leidend op De Weg van de Toekomst 44

Waterberging Weijerswold. Innovatief door eenvoud 46

TNT-Green Office in Hoofddorp 48

Colofon 50

Duurzaam aanbieden en inkopen in de bouw
4 21 voorbeeldprojecten uit de praktijk 5

Van Voorschrijven naar Uitvragen

Steeds duidelijker tekent zich een nieuwe markt af: de klant vraagt, daagt uit, de markt biedt aan.
De bouw verandert, vernieuwt!

De moderne opdrachtgever weet heel goed wat hij/zij wil. De klant van de 21ste eeuw formuleert zijn/haar
ambities, zet randvoorwaarden en prestatie-eisen op papier en daagt de markt uit om met een goede en
duurzame oplossing te komen.

Bouwers van de 21ste eeuw zijn blij met de uitdaging die de klant hen biedt. Ze laten graag zien waartoe ze
in staat zijn en staan garant voor de duurzame kwaliteit van hun werk. Steeds meer bouwbedrijven gaan de
uitdagingen van de koplopers onder de klanten aan of ze nemen zelf initiatieven waarbij ze actief hun
diensten aanbieden.

Slimme opdrachtgevers gaan in dialoog met de markt: er is veel meer mogelijk als de klant in gesprek
gaat met de ondernemers die het project kunnen maken. Door met elkaar in gesprek te gaan en gebruik
te maken van de expertise van alle betrokken partijen, door integraal aan te besteden, op gebiedsniveau,
of door bouwen en beheren te combineren is meer mogelijk dan opdrachtgevers ooit voor mogelijk hielden.

Moderne klanten willen ook niet langer tot in detail gaan vertellen aan bouwen infrabedrijven hoe te
bouwen. De inhoudelijke kennis is er ook vaak niet meer. Het inzicht groeit bij klanten dat de traditionele
aanbesteding op basis van een bestek soms een tijdrovende, dure en weinig efficiënte manier kan zijn om
een bouwproject te realiseren. Een advies aanvragen en een bestek laten maken kost tijd en geld en
schakelt de inventiviteit en creativiteit van de markt uit.

Versneld door de kredietcrisis en de daarmee samenhangende bezuinigingsronden is er ruimte ontstaan
voor nieuwe vormen van aanbesteden. EMVI, de Economisch Meest Voordelige Inschrijving, wint terrein in
de infrasector en geïntegreerde contracten, Design & Construct en allerlei andere nieuwe contracten
samenwerkingsvormen veroveren de woningen utiliteitsmarkt. Het rijksoverheidsprogramma Duurzaam
Inkopen draagt ook bij aan deze ontwikkeling, evenals de door Prorail ontwikkelde CO2-ladder en
duurzaamheidsmaatlatten als BREAAM en GPR-gebouwen.

Kort samengevat gaan we van voorschrijven (klant) en afwachten (bouwer) naar uitvragen (klant) en
aanbieden (bouwer).

Samen komen we verder
In dit inspiratiedocument kunt u lezen over de ervaringen opgedaan in 21 duurzame bouwen
infraprojecten. Of u nu opdrachtgever bent of bouwer, laat u inspireren door de koplopers.
Het kan anders, het kan beter, het kan duurzamer!

Peter Fraanje, senior beleidsmedewerker Duurzaamheid Bouwend Nederland

Zoetermeer, mei 2011

Duurzaam aanbieden en inkopen in de bouw Duurzaam aanbieden en inkopen in de bouw
6 21 voorbeeldprojecten uit de praktijk 21 voorbeeldprojecten uit de praktijk 7

PPS Light bij uitbreiding Groningen Airport Eelde

Groningen Airport Eelde wil groeien. Door de verlenging van een bestaande start- en landingsbaan erveel minder ingewikkelde financiële constructies
opgezet hoeven te worden en dat ook kleinere
van 1800 naar 2500 meter verwacht de luchthaven aantrekkelijker te worden voor reisorganisaties marktpartijen in aanmerking kunnen komen. Meer informatie
Die 10 jaar onderhoud is voor een PPS-project www.groningenairport.nl
en passagiers- en cargovervoer. Een langere landingsbaan maakt de luchthaven geschikt voor relatief kort, maar voor ons is het juist prima.
We hebben nu nog onvoldoende inzicht hoe de Publicaties
volledig beladen toestellen naar de meeste Europese bestemmingen. Naast de baanverlening is luchthaven er na die periode uit zal gaan zien. Koenen, Ingrid: ‘PPS-light geschikt voor elk
project’, Cobouw 11 december 2009.
ook onderhoud en verbetering van de bestaande baan nodig, en er moeten een nieuw platform, een Geen moment spijt
We hebben geen moment spijt gehad van keuzes Contact opdrachtgever
parallelle taxibaan en nieuwe taxiroutes worden aangelegd. die we hebben gemaakt. We hebben laten zien dat Jos Hillen, directeur Groningen Airport
PPS en DBFM-contracten van deze omvang voor Eelde
kleine organisaties goed behapbaar en hanteerbaar E j.hillen@gae.nl
Pilot PPS-light kunnen zijn, dat ze snel tot stand kunnen komen T 050 309 70 01
De aanbesteding van dit project is uitgevoerd in en dat ze kunnen leiden tot een goed en duurzaam
samenwerking met de PPS Kennispool van Opdrachtgever plan. Het gaat nu om een project van € 20 miljoen, Contact bouwer
Rijkswaterstaat in Den Haag. Het is een pilot, Groningen Airport Eelde maar het is de moeite waard om te onderzoeken Ronald Dirksen, directeur Ronald Dirksen,
die ook bedoeld is om ervaring op te doen met een of je een schaalsprong zou kunnen maken naar directeur Concessies en
light-versie van PPS, die geschikt is voor minder Bouwer grotere projecten.” Gebiedsontwikkeling bij Dura Vermeer
omvangrijke projecten. Na de Europese aankondi- Combinatie Dura Vermeer – Imtech Divisie Infra B.V
ging in februari 2010 meldden zich acht partijen, E r.dirksen@duravermeer.nl
waarvan er drie geselecteerd werden. Bouwkosten T 023 752 84 62
De opdrachtgever presenteerde een programma € 20 miljoen exclusief btw, waarvan
van eisen en gaf ruimte voor een korte dialoog. 20 procent voor onderhoudsfase
De marktpartijen konden voor 70 procent punten
verdienen met hun prijs; de resterende 30 procent Aanbesteding
werd bepaald door kwaliteit, waarbij duurzaam- PPS-constructie
heid een prominente plek innam. De winnende
combinatie scoorde niet alleen met een prijs die Contract
ruim beneden het plafondbedrag van de opdracht- Design, Build, Finance & Maintain Light
gever lag, maar toonde zich ook sterk op het
gebied van duurzaamheid, management en project-
organisatie. Ze maakte bovendien indruk met een
slimme bouwfasering, waardoor er met vakantie-
charters gevlogen kan blijven worden tijdens de
werkzaamheden. Overzichtelijk en toegankelijk
PPS-projecten zijn vaak zeer gecompliceerd,
Minder kopzorg overgedocumenteerd en ondoordringbaar. Bij deze
Jos Hillen, directeur van Groningen Airport Eelde: light-aanpak is het streven juist om het voor alle
“Toen ik hier kwam, had ik al positieve ervaringen partijen zo overzichtelijk en toegankelijk mogelijk
met DBFM-contracten bij de aanbesteding van de A59. te houden. Bij een PPS is de standaardvariant ‘eerst
Ik voelde er dan ook niet veel voor om de traditionele bouwen, dan betalen’. Bij dit project betalen we 80
weg van aanbesteden te bewandelen, zoals het plan procent, gefaseerd, tijdens de bouw. De resterende
was. Bij de PPS-aanpak doen alle partijen waar ze 20 procent wordt betaald gedurende de tienjarige
goed in zijn. We hebben ons als opdrachtgeve beperkt onderhoudsfase. Deze regeling zorgt er voor dat
tot het stellen van eisen, want als je je niet te veel
bemoeit met het ontwerp, geef je de bouwer de kans
om zijn eigen ideeën en oplossingen in te brengen.

Het scheelt een hoop kopzorg, waardoor we ons kun-
Geen kopzorgen
nen blijven concentreren op onze kerntaak: de
exploitatie van een groeiende luchthaven. voor de klant


Duurzaam wonen en werken in Buiksloterham

Buiksloterham is een verouderd industriegebied in het Amsterdamse stadsdeel Noord. De laatste de ontwikkelaars en daar gebruik van te maken.
We hebben ook heel bewust niet om te veel details
jaren hebben veel zware industrieën het gebied verlaten, waardoor lege kraters zijn ontstaan die gevraagd bij de uitwerking van de ontwerpen: Meer informatie
wanneer je nu te veel vastlegt, kun je nieuwe www.noordwaarts.nl
geschikt zijn voor nieuwe bebouwing. Nog altijd zijn er zo’n driehonderd bedrijven gevestigd, die ontwikkelingen in de komende jaren blokkeren.
Contact opdrachtgever
samen werk bieden aan zo’n drieduizend werknemers. Doordat juist de lichtere bedrijvigheid over Zoeken naar juiste rekenmethode Frodo Bosman, projectmanager
Het was lastig om een goede rekenmethode te vinden. Buiksloterham Projectbureau Noordwaarts
is gebleven, leent het gebied zich goed voor de combinatie van wonen en werken. Stadsdeel Noord In eerste instantie kozen we voor GPR Gebouw, maar E f.bosman@noordwaarts.nl
we werden erop gewezen dat je daarmee het risico T 020 630 63 02
had de ontwikkelrechten op vier grote kavels te vergeven. Op elk daarvan moest een verhouding loopt innovaties uit te sluiten. GPR werkt met afvink-
lijsten, en vinkjes kun je alleen maar zetten achter Contact ontwikkelaars/bouwers
van twee op één gerealiseerd worden tussen wonen enerzijds en bedrijvigheid en voorzieningen bestaande technieken. EPL laat meer ruimte voor GTP Vastgoed
innovaties, omdat het daar meer om de ambitie dan T 072 512 66 49
anderzijds. Projectbureau Noordwaarts ontwikkelt dit project namens de gemeente Amsterdam om de technieken gaat. Ik denk dat de combinatie van
GPR en EPL goed heeft gewerkt, maar het is in ieder Heddes
en stadsdeel Noord. geval van belang om je te realiseren dat de keuze voor T 0229 282 400
een methode dit soort consequenties kan hebben.”
Vink Bouw
Niet teveel vastleggen T 0172 520 260
De gemeente Amsterdam werkt gewoonlijk met
een openbare aanbesteding met bouwenveloppen- Opdrachtgever Lemniskade
methode, waarbij de grond gegund wordt aan de Stadsdeel Amsterdam-Noord T 020 622 9831
hoogste bieder. De gemeente heeft echter besloten
dat 40 procent van Amsterdamse nieuwbouwprojecten Ontwikkelaars
tot 2015 klimaatneutraal moet worden. Daarna GTP Vastgoed, Heddes, Vink Bouw en
geldt dat voor alle nieuwbouw. Stadsdeel Noord Lemniskade
besloot daarom duurzaamheid centraal te stellen
in de ontwikkeling van Buiksloterham. Iedere kavel Aanbesteding
werd in de markt gezet voor een vaste prijs, waar- Duurzame tender met vaste grondprijs
over niet onderhandeld kon worden. In een eerste
ronde werd aan de deelnemers gevraagd om hun Contractvorm
visie op duurzame ontwikkeling in het gebied Bouwenveloppenovereenkomst
Buiksloterham te formuleren. Een onafhankelijke
jury, met Jan Terlouw als voorzitter, selecteerde op
basis daarvan maximaal vier kandidaten per kavel.
Zij werden uitgenodigd hun visie uit te werken tot
een schets van het gebouw. Om de duurzaamheid
van de ontwerpen meetbaar te maken, koos
Stadsdeel Noord voor een combinatie van het GPR-
systeem, EPL en een gemeentelijk rekenmodel voor
energiebesparing. Duurzaamheidprestaties zijn
doorslaggevend geweest bij de keuze voor de
vier plannen: alle geselecteerde ontwerpen zijn
Duurzame prestatie
klimaatneutraal én flexibel, ook een belangrijke
voorwaarde voor duurzaamheid. tegen scherpe prijs
Ruimte laten voor innovaties
Frodo Bosman, projectmanager Buiksloterham bij prestatie we verwachten, maar de manier waarop ze
Projectbureau Noordwaarts: “We hebben hier in dat realiseren is aan hen. Daarmee laten we ruimte
Buiksloterham laten zien dat het mogelijk is klimaat- voor nieuwe inzichten en nieuwe technieken. De
neutrale gebouwen te ontwerpen tegen een normale bouwwereld weet echt veel meer dan wij, en ze zijn
grondprijs. In deze tender hebben we de ontwikke- ook veel verder dan we denken. Het zou dus niet slim
laars alle vrijheid gelaten om hun eigen keuzes te zijn als we zelf alles van te voren zouden bepalen. Het
maken. We hebben helder geformuleerd welke is beter om te vertrouwen op de kennis van zaken van


Belastingkantoor Doetinchem: summum van integratie

De Belastingdienst wil een aantal kleinere regionale vestigingen in de Graafschap samenvoegen in ondubbelzinnige beoordelingscriteria, omdat de
belangen van marktpartijen groot zijn: je investeert
één nieuw gebouw in Doetinchem. Dat nieuwe gebouw, met een bruto vloeroppervlak van 7.500 m2, al met al wel een jaar in zo’n tender. Nu is dat niet Meer informatie
echt verloren tijd, want je leert veel tijdens zo’n http://www.rgd.nl/onderwerpen/
moet plaats bieden aan 350 flexibele, niet-persoonsgebonden werkplekken voor 460 medewerkers. proces. Die kennis kun je een volgende keer goed samenwerken-pps
gebruiken. Dat inzicht moet nog groeien, maar je kunt http://www.facilicom.nl
Om functieverandering in de toekomst mogelijk te maken, is het gebouw zo ontworpen dat het in het meedoen aan een tender als deze zien als een
training: als je niet traint, win je nooit een wedstrijd.” Contact bouwer
drie of vier losse delen verkocht of verhuurd kan worden. De bouw is gestart in maart 2009 en de Harold Hinfelaar, businessunit-directeur
IFM van Facilicom
oplevering is eind 2010 gepland. Facilicom, het bedrijf waar bouwer Breijer deel van uitmaakt, blijft E hhinfelaar@facilicom.nl
T 010 298 14 50
de komende vijftien jaar eigenaar. Facilicom is niet alleen verantwoordelijk voor het onderhoud van

het gebouw, maar ook voor de dienstverlening aan de medewerkers van de Belastingdienst.
Doe mij een fijn Contact opdrachtgever
Sander Ruitenbeek, projectleider PPS

Na de contractperiode heeft de Rijksgebouwendienst als eerste de mogelijkheid om het gebouw multifunctioneel Doetinchem Belastingdienst
E s.j.ruitenbeek@belastingdienst.nl

over te nemen.
gebouw
PPS-pilot voor duurzaam inkopen
Opdrachtgever Rijksgebouwendienst stimuleert PPS
vanuit het idee dat die aanpak bevorderlijk is voor Opdrachtgever
de transparantie van bouwprocessen en bovendien Rijksgebouwendienst en Belastingdienst
leidt tot een beter resultaat. De Rijksgebouwendienst
heeft dan ook al de nodige ervaring met PPS bij Bouwer
grote bouwprojecten. De PPS van het Doetinchemse Breijer Bouw en Installatie, onderdeel van
kantoor is gebruikt als een pilot voor duurzaam Facilicom Services Group, Schiedam
inkopen: er werden niet alleen eisen gesteld aan
de duurzaamheid van het gebouw zelf, maar ook Investerings- en exploitatiekosten
aan het gebruik ervan. Dat betekende dat de drie € 26 miljoen (netto contante waarde over
partijen die deelnamen aan deze tender zich niet de looptijd van het contract)
alleen moesten bewijzen op het gebied van hoge
energieprestaties en verantwoord materiaalgebruik: Aanbesteding
ze dienden ook te laten zien hoe zij de milieueffecten PPS
van onderhoud en schoonmaak tot een minimum
konden beperken. Behalve op duurzaamheid en Contractvorm
kosten werden de plannen beoordeeld op aspecten Geïntegreerd contract, Design, Build,
als architectonische kwaliteit, flexibiliteit, proces- Finance, Maintain & Operate, met een
organisatie en onzichtbare dienstverlening. looptijd van vijftien jaar

Totale integratie
Harold Hinfelaar, businessunit-directeur IFM van
Facilicom: “De dialoog met onze opdrachtgevers was
perfect. Wij geloven, net als zij, heilig in de integratie
van ontwikkeling en exploitatie. Daarom hebben we van de eerste pennenstreek van de architect tot het
zoveel mogelijk disciplines in eigen huis. Het gaat niet allerlaatste rolletje toiletpapier dat een schoonmaker
alleen om stenen, maar om een goede beschikbaar- er over vijftien jaar ophangt.
heid van werkruimte en om de levering van diensten.
Hoe vaak hoor je mensen niet klagen over een gebouw: Ondubbelzinnige criteria
‘hoe heeft die architect het verzonnen?’. Dat kun je Het is voor alle betrokken partijen spannend om een
voorkomen door de onderhoudmensen over de proces als dit in te gaan, maar iedereen heeft erbij
installatie mee te laten praten en de cateraar over te winnen. No guts, no glory. Opdrachtgevers wil ik
de keuken. Bij dit project is de integratie totaal: op het hart drukken vooral te zorgen voor heldere,


Aanbesteding 61 energieneutrale
woningen Bomenbuurt Ulft

In de zomer van 2009 presenteerden acht gemeenten in de Achterhoek het ‘Aanvalsplan Achterhoek Minder snel, minder partijen
We hebben de complete aanbesteding in een week of
Authentiek Anders’, dat de regio moet helpen de economische crisis het hoofd te bieden. Onderdeel acht afgerond, terwijl zo’n proces normaal wel ander- Meer informatie
half jaar in beslag neemt. Terugkijkend denk ik dat http://www.syntens.nl/Artikelen/Artikel/
van het aanvalsplan is een versnelde uitvoering van bouwprojecten, om de Achterhoek een dat misschien wel een beetje erg snel was. Door de Innovatiekansen-in-de-bouw.aspx
snelheid loop je het risico dat consortia beslissingen
economische impuls te geven en tegelijkertijd een flinke slag te maken op het gebied van nemen waar ze later moeilijk op terug kunnen komen. Contact opdrachtgever
Hoewel ik best trots ben dat we hebben laten zien hoe Henk Veerman, directeur-bestuurder
duurzaamheid. In de Bomenbuurt in Ulft, een onderdeel van gebiedsontwikkeling Biezenakker, snel het kan, zou een iets rustiger tempo misschien Wonion
toch te prefereren zijn. Daarnaast vind ik dat we te E h.veerman@wonion.nl
realiseert Bouwbedrijf Klomps in opdracht van Wonion 61 energieneutrale woningen, waaronder veel consortia bij de aanbesteding hebben betrokken. T 0315 696 010
Het is voor hen een zeer intensief traject en een forse
39 sociale huurwoningen. Het project stond gepland voor 2011, maar Klomps is al in april 2010 investering waar alleen een rekenvergoeding tegen- Contact bouwer
over staat. Wanneer je drie partijen uitnodigt, kun je Bram Klomps, directeur Bouwbedrijf
begonnen met de bouw. Naar verwachting worden de woningen eind 2010 of begin 2011 opgeleverd. de twee verliezers nog een fatsoenlijk bedrag bieden.” Klomps
E bram.klomps@klomps.nl
T 0315 657 000
Soft Selection Methodology
Wonion ontwikkelde voor de aanbesteding van dit
project een eigen methode: de Soft Selection
Razendsnel,
Methodology. Na een eerste selectie nodigde de
corporatie vijf consortia uit om in een maand tijd
een plan te maken op basis van vijf uitgangspunten:
Opdrachtgever
Woningcorporatie Wonion, Varsseveld
transparant &
investering, onderhoud, energieneutraliteit,
gezondheid&comfort en duurzaamheid. Ieder
consortium kreeg een procescoach toegewezen,
Bouwer
Consortium onder aanvoering van
energieneutraal
die zich vooral bezighield met het stimuleren van Bouwbedrijf Klomps, Dinxperlo
de samenwerking tussen bouwer, architect en
installateur. In twee plenaire bijeenkomsten werd Investeringssom
uitgebreid gesproken over de te volgen aanbeste- € 11,4 miljoen exclusief btw
dingsprocedure en de selectiecriteria. De consortia
presenteerden hun plannen aan Wonion, aan de Aanbesteding
gemeente Oude IJsselstreek en aan elkaar. Ook de Soft Selection Methodology
selectiecommissie besprak de plannen in alle open-
heid, in aanwezigheid van de consortia en andere Contractvorm
belangstellenden. De winnaar werd het consortium UAV Geïntegreerd contract
dat het meest integrale plan presenteerde, dat hoog
scoorde op stedenbouwkundig gebied en op
gezondheid&comfort.

Energieneutraliteit in sociale woningbouw
Jan Willem van de Groep, indertijd manager vast- Wanneer je streeft naar duurzame innovatie is het
goedontwikkeling bij Wonion en tegenwoordig belangrijk dat je de marktpartijen de ruimte geeft om
programmaregisseur van EnergieSprong bij SEV, eigen ideeën in te brengen. Zo hebben wij gevraagd om
innovatie in wonen: “De Soft Selection Methodology energieneutraliteit, maar bewust geen eisen gesteld
is een onorthodoxe, transparante aanpak, waarin aan de manier waarop die gerealiseerd werd. Alle
ruimte is voor subjectieve, minder goed meetbare consortia kwamen met verschillende oplossingen,
elementen. Er is geen uitgebreid boekwerk waarin maar ze hebben allemaal laten zien dat energie-
het hele traject beschreven wordt. Het heeft slechts neutraal bouwen voor sociale woningbouw
enkele fundamentele pijlers, zoals transparantie en gewoon kan binnen de uitgangspunten.
ketensamenwerking en de rest krijgt vorm gedurende
het proces. In feite worden de procedure en de criteria
door alle betrokken partijen samen vastgesteld;
zo minimaliseer je de kans op misverstanden.


Vierhonderd duurzame woningen in
de Boxtelse wijk In Goede Aarde

De Boxtelse wijk In Goede Aarde is een duurzame wijk met vierhonderd woningen van Meer focus op prestaties bij oplevering
Bij dit project hebben we nog behoorlijk gestuurd op
uiteenlopende types: grondgebonden en gestapeld, vrijstaand en in een rij, starterswoningen specifieke duurzaamheids-maatregelen. Een opdracht- Meer informatie
gever kan er ook voor kiezen meer te focussen op de www.ingoedeaarde.nl
en levensloopbestendige woningen. In Goede Aarde bestaat uit vijf deelprojecten: stuk voor stuk prestatie, en ontwikkelaars en bouwers de vrijheid te
geven om zelf te bepalen hoe ze duurzaamheid en Publicaties
duurzaam en energiezuinig, maar allemaal met eigen accenten. In de ene buurt ligt, bijvoorbeeld, kwaliteit realiseren. Ik denk dat je daarmee beter ‘Resultaat bij oplevering’;
gebruik maakt van de creativiteit van de markt- Aeneas Uitgeverij, 2009
de nadruk op het gebruik van zonne-energie, terwijl in een andere buurt extra aandacht is besteed partijen. GPR Gebouw is een instrument dat daar
ruimte voor laat. Contact opdrachtgever
aan het gebruik van duurzame materialen of aan een natuurlijke benadering, bijvoorbeeld door de Vincent Snels, Minos en Twisk
Kennisdelen en communiceren E v.snels@minostwisk.nl
aanleg van vegetatiedaken. De openbare ruimte in de wijk is met zorg en aandacht voor duurzaam- Als opdrachtgever moet je zorgen dat je de juiste T 073 657 66 17
partijen aan tafel krijgt. Je moet mensen bij elkaar
heid ingericht: zo is er gekozen voor inheemse, duurzaam gekweekte plantensoorten. krijgen die bereid zijn kennis met elkaar te delen en Contact bouwers
elkaar op die manier stimuleren. Samen kun je een Hugo van Boxmeer, directeur
bijzonder plan op een hoger niveau tillen, mits Aannemersbedrijf Van Bergen
Voortvarende opdrachtgever iedereen zijn verantwoordelijkheid neemt, niet E hvboxmeer@vanbergenbv.nl
De plannen voor In Goede Aarde stammen uit de jaren alleen de marktpartijen maar ook de opdrachtgever. T 024 677 12 52
negentig van de vorige eeuw. In 1996 werd de eerste Opdrachtgever De opdrachtgever moet bovendien zorgen voor goede
fase van de buurt De Zonnegolven gerealiseerd. Gemeente Boxtel communicatie met en tussen alle betrokken partijen. Stefan Swinkels, ontwikkelingsmanager
Daarna stagneerde het project, onder meer doordat Goede communicatie zorgt voor wederzijds begrip, Heijmans Vastgoed
de grond versnipperd in bezit was van de gemeente, Bouwers/ontwikkelaar vertrouwen en betrokkenheid. En dat werkt beter E sswinkels@heijmans.nl
van ontwikkelaars en van boeren. Toen de gemeente- Aannemersbedrijf Van Bergen, Heijmans dan welk contract dan ook.“ T 073 543 51 11
raad in 1998 een nieuw plan van aanpak voor Vastgoedontwikkeling, BAM Vastgoed en
duurzaamheid in de gemeente aannam, kregen BAM Pennings Frank Homburg, directeur bouwbedrijf H.
de plannen een nieuwe impuls. Toen in 2000 het Pennings
bestemmingsplan voor de wijk was vastgesteld, Aanbestedingsvorm E fh@h-pennings.nl
ging de gemeente Boxtel voortvarend te werk: ze Bouwclaimmodel met toetsbare prestatie- T 073 523 44 00
kocht grond aan, zette haar duurzaamheidsambities afspraken bij oplevering, voor woningen en
voor de wijk op papier in een plan van aanpak, ging openbare ruimte (PPS-vorm)
opnieuw in gesprek met ontwikkelaars, en al snel
kwam het tot concrete afspraken. Contractvorm
Projectontwikkelingsovereenkomst
Openheid en vertrouwen
Vincent Snels van Minos & Twisk, projectleider
namens de gemeente Boxtel: “De gemeente heeft
hoge eisen gesteld aan de duurzaamheid en aan de
architectonische kwaliteit van de woningen. Hoewel
de ontwikkelaars daar best voor open stonden,
waren ze ook wel een beetje huiverig: ze maakten
zich zorgen over de financiën en de prestatiemeting
Duurzaam resultaat
bij oplevering. Daar hebben we in alle openheid over
gesproken en de gemeente is hen tegemoetgekomen,
bijvoorbeeld door een groter bouwvolume aan te
bij oplevering
bieden. Dat zette de toon voor het verdere project:
alle partijen hadden daarna het gevoel dat we in open- je als gemeente zo veel noten op je zang hebt bij een
heid en vertrouwen naar hetzelfde doel streefden. project dat een ander financiert, maar aan de andere
kant nam de gemeente zelf de verantwoordelijkheid
Duurzame woningbouw en op zich voor een duurzame en kwalitatief hoogstaande
duurzame openbare ruimte inrichting van de openbare ruimte. De ontwikkelaars
In alle fasen, van tekentafel tot oplevering, heeft mochten daarover op hun beurt hun mening en advies
de gemeente erop toegezien dat de afgesproken geven. De gemeente heeft bovendien ook haar eigen
duurzaamheids- en kwaliteitsdoelen ook werkelijk prestaties op het gebied van duurzaamheid extern
gerealiseerd werden. Het is natuurlijk wel wat, dat laten toetsen.


Bergbezinkbassin Den Bosch:
het beste aanbod uitgefilterd

In maart 2009 presenteerde de gemeente ’s-Hertogenbosch het plan ‘Waterstad ’s-Hertogenbosch’. Geen keurslijf
Dit project was eigenlijk klaar om traditioneel in de
Het plan moet leiden tot een kwalitatief beter en veiliger watersysteem in de waterrijke Brabantse markt gezet te worden; er lag al een bestek. Omdat Meer informatie
het zonde zou zijn om daar niets mee te doen, hebben www.pbsrg.com (Best Value Procurement)
hoofdstad. De aanleg van het bergbezinkbassin in de Coornhertstraat draagt bij aan dat streven. we het in de procedure ingebracht als referentie. Dat
hadden we niet moeten doen: sommige bouwers Publicaties
Het bassin, dat een inhoud heeft van 1500 m3, voorkomt dat er bij overvloedige regenval afvalwater hielden zich daar toch te veel aan en het bleef een Apostol, Ramona: ‘Best Value Procurement
keurslijf. Een volgende keer zou ik niet meer dan within the framework of ARW2005’; in:
in het oppervlaktewater terechtkomt en ook dat te veel schoon water het riool inloopt. Het water een voorlopig ontwerp mee willen geven. Tijdschrift Aanbestedingsrecht,
augustus 2009.
dat het riool niet aankan, wordt opgeslagen in het bassin, waar het vuil naar de bodem zakt. Kwaliteit zwaar mee laten wegen Rijt, Jeroen van de & Santema, Sicco:
Andere opdrachtgevers die met BVP of een andere ‘Prestatie-inkoop’; Scenter Institute
Het onderste, vervuilde water wordt via het riool afgevoerd naar de waterzuiveringsinstallatie, EMVI-aanpak willen werken, zou ik mee willen geven Driebergen, ISBN 978-90-77951-11-8.
dat je ervoor moet zorgen dat kwaliteit echt zwaar
het schone water wordt opgenomen in het oppervlaktewater. mee weegt. Als je onder de 50 procent blijft zitten, Contact opdrachtgever
geeft de prijs toch de doorslag en wordt het een Albert Oostra, aanbestedingscoördinator
schijnoefening.” sector Stadsbedrijven
Prestaties in het verleden gemeente ‘s-Hertogenbosch
De gemeente maakte gebruik van Best Value E a.oostra@s-hertogenbosch.nl
Procurement (BVP), een Amerikaanse aanbestedings- Opdrachtgever T 073 615 97 73
methode waarbij de aanbieder in feite solliciteert bij Gemeente ’s-Hertogenbosch
de klant met de beste oplossing. Ingenieursbureau Contact bouwer
Breijn ondersteunde de gemeente bij het proces. Bouwer Frans Pesch, bedrijfsleider Remmits
Bij BVP loopt de aanbestedingsprocedure door Remmits, Wijchen E f.pesch@remmitsgww.nl
verschillende filters. In ieder filter blijven de minst T 024 641 24 43
geschikte kandidaten hangen, de beste partijen Investeringssom
gaan door. Anders dan in Amerika, waar alle gega- € 830.000 geraamd, inschrijfsom €780.000
digden het filterproces ingaan, is een voorselectie exclusief btw
van zes partijen gemaakt. Zij werden getoetst op
prestaties in het verleden, waarbij gevraagd werd Aanbesteding
naar de ervaringen van voormalige opdrachtgevers. Niet-openbare aanbestedingsprocedure op
In een volgende stap deden ze hun aanbod, waarbij basis van Best Value Procurement (BVP)
ze inzicht gaven in de risico’s en de toegevoegde
waarde van hun plan. Een volgend filter mat de Contractvorm
kwaliteit van het beoogde projectteam, de organi- Traditionele aannemingsovereenkomst-plus
satie van het werk en de planning, en op deze
manier kwam stap voor stap de kandidaat met
de beste papieren en het beste plan boven water.
De prijs telde bij dit project voor 30 procent mee,
kwaliteit bepaalde de rest. Winnaar Remmits bood
de beste prijs, maar maakte vooral indruk met een
alternatief systeem voor het schoonspoelen van de
bak.
Bouwer biedt
Inkoopparadox
Albert Oostra, aanbestedingscoördinator sector
meerwaarde
Stadsbedrijven van de gemeente ’s-Hertogenbosch:
“We hebben met BVP kennisgemaakt tijdens een bij-
eenkomst van Breijn en Heijmans. We wilden er graag
mee aan de slag. Dit project was heel geschikt: niet al op meer, terwijl de aannemer het bestek beschouwt
te groot en overzichtelijk, zodat we ons goed konden als de maximale kwaliteit en dus nooit meer zal
focussen op het proces. Het was een bijzonder positieve bieden. Bij BVP doen aannemers echt hun best om
ervaring. In de prijsvechtersaanbestedingen waar we meerwaarde te bieden. Een ander sterk punt is dat
zo aan gewend zijn, zit altijd een inkoopparadox: de de risico’s al tijdens het proces blootgelegd worden
opdrachtgever vraagt een minimumkwaliteit en hoopt en er dus van meerwerk geen sprake meer kan zijn.


Verwarmen, koelen en warm water
voor 1241 woningen in Veenendaal

Aan de oostkant van Veenendaal verrijst een nieuwe wijk met de toepasselijke naam Veenendaal- Een opdrachtgever die bij een aanbesteding vraagt om
een definitief ontwerp, compleet met prijsspecificatie,
Oost. In deze groene, levensloopbestendige en duurzame wijk zijn 3200 woningen gepland. De wijk legt een groot beslag op de tijd en capaciteit van de Meer informatie
aanbiedende partijen. Het is daarom misschien www.veenendaal-oost.nl
bestaat uit drie delen, waarvan Buurtstede het eerste gerealiseerd wordt. De eerste woningen in verstandig om met minder partijen dat traject in www.devo-veenendaal.nl
te gaan.”
dit deel worden zijn in 2010 opgeleverd. Alle 1241 woningen in deze buurt en de gebouwen voor de Contact bouwer

voorzieningen krijgen een aansluiting op een collectief warmte/koudeopslag-systeem dat voorziet Duurzaam bouwen Giedie Heijmans, directeur Heijmans
Infratechniek
Mannes Kippers, commercieel manager
in verwarming, koeling en warm tapwater. Energieleverancier is DEVO, een publiek private

samenwerking tussen de gemeente Veenendaal en Quattro Energie, een combinatie van LATEI
én beheren Heijmans Infratechniek
E HIT@heijmans.nl
T 073 543 68 01

projectontwikkeling, Patrimonium woonstichting en De Smalle Akker BV. Heijmans Infra

Techniek maakte het ontwerp en realiseert de aanleg van het WKO-systeem. Heijmans

blijft ook verantwoordelijk voor het onderhoud gedurende de eerste dertig jaar.

Ruimte voor dialoog
De aanbesteding bestond uit drie fases: voorontwerp,
definitief ontwerp en definitieve aanbieding. Tijdens Opdrachtgever
iedere fase was er een moment voor dialoog tussen Duurzame Energie Veenendaal-Oost (DEVO)
de opdrachtgever en de aanbiedende bouwers. Dit
gaf alle partijen de gelegenheid om vragen te stellen, Bouwer
informatie te verstrekken en de plannen bij te stel- Heijmans Infra Techniek
len wanneer daar aanleiding toe was. De prijs was
voor vijftig procent bepalend; daarnaast konden de Investeringssom
aanbieders scoren op onder meer innovatie, ener- € 21 miljoen exclusief btw
gieprestatie, kwaliteit van de stukken en houding
tijdens de aanbieding. Eigen ideeën en oplossingen Aanbesteding
van de aanbiedende partijen waren zeer welkom. Europese aanbesteding voor geïntegreerde
De opdrachtgever had voor alle criteria, ook voor contracten
de minder grijpbare, helder geformuleerd hoe zij
beoordeeld zouden worden. De aanbieding van Contractvorm
Heijmans was prijstechnisch het gunstigst, maar Design, Construct & Maintain
scoorde ook op de andere onderdelen hoog.

Elkaar leren kennen
Giedie Heijmans en Paul Pieter Smeets, respectie-
velijk directeur en projectleider van Heijmans Infra
Techniek: “De opdrachtgever heeft gezorgd voor een Nadenken over onderhoud
heldere vraagspecificatie en ook het traject was goed Voor de klant is het een groot voordeel om ontwerp,
omschreven. Hij had een zeer deskundige adviseur realisatie en onderhoud bij één partij te leggen: als
ingeschakeld: een belangrijke voorwaarde voor een bouwer word je gedwongen al bij het ontwerp over die
succesvolle aanbesteding. De overlegmomenten met onderhoudsfase na te denken, want die bepaalt een
de opdrachtgever gaven ons de gelegenheid om te groot deel van je total cost of ownership. Daardoor
toetsen of we in de juiste richting zaten. Bovendien zorg je toch voor een nog betere oplossing, voor nog
leerden alle partijen elkaar vast wat beter kennen. meer duurzaamheid. Een punt van aandacht: drie van
Dat was heel waardevol: je blijft voor dertig jaar aan de geselecteerde vijf partijen trokken zich gedurende
elkaar verbonden, dus het is echt van belang dat je het aanbestedingstraject terug. Het is niet onvoorstel-
goed met elkaar door een deur kan. baar dat de hoeveelheid werk die een aanpak als deze
met zich meebrengt daaraan mede debet was.


Gemeente Assen op het duurzame (fiets)pad

De gemeente Assen streeft naar duurzaamheid en focust daarbij op duurzaam inkopen. De dienst te leggen. Daarnaast zou ik het goed vinden om
bouwers te stimuleren duurzaam te werken door
Stadsontwikkeling besloot in de zomer van 2009 een pilot op te zetten. Gekozen werd voor een bonussen in te stellen. Zoals wij het in deze pilot Meer informatie
hebben ingestoken maakt het niet uit of iemand www.dejongbreunis.nl
relatief klein project: fietspad Pitteloseweg, een twee kilometerlang recreatief betonfietspad, tijdens de uitvoering extra inspanningen levert: www.energieoverheid.nl
hij krijgt alleen maar boetes als hij niet aan de www.agentschapnl.nl
ten noorden van de Assense nieuwbouwwijk Kloosterveen. De gemeente hield de engineering in verwachtingen voldoet. Maar als hij die overtreft,
zou daar ook best iets tegenover mogen staan. Contact opdrachtgever
eigen hand. Duurzaamheid was ook daarbij een belangrijke leidraad: zo wordt gebruikgemaakt Paul de Weerd, projectleider Dienst
Toon lef! Stadsontwikkeling gemeente Assen
van gerecyclede materialen, zoals betongranulaat in plaats van grind. Bouwer De Jong en Breunis Collega’s wil ik het volgende meegeven: toon lef E p.de.weerd@assen.nl
en ga het gewoon doen. Als we allemaal gaan zitten T 0592 366 440
kreeg de opdracht te zorgen voor een duurzame uitvoering van dit duurzame ontwerp. Het project wachten op de buurman gebeurt er helemaal niks.”
Contact bouwer
is opgeleverd in het najaar van 2010. Bertus de Jong, directeur van aannemings-
maatschappij De Jong & Breunis BV
E info@dejongbreunis.nl
Inschrijfsom - duurzame meerwaarde = T 0522 291 122
beste aanbieding
Zeven bouwbedrijven schreven zich in, één van hen Project
viel af tijdens de eerste selectie. De aanbiedingen Fietspad Pitteloseweg, fase 1
moesten voldoen aan twee minimumcriteria op het
gebied van duurzaamheid. Daarnaast konden de Opdrachtgever
inschrijvers zich onderscheiden door hun prestaties Gemeente Assen
op het gebied van vier extra gunningscriteria: de
toepassing van biologisch afbreekbare hydraulische Bouwer
olie in graafmachines, het gebruik van transport- De Jong en Breunis, Rouveen
middelen met een lage CO2-uitstoot, een duurzaam
transportplan en de inzet van werkzoekenden. Aanneemsom
De gemeente heeft van te voren helder vastgelegd € 167.000 exclusief btw
hoe deze criteria beoordeeld en gewaardeerd
zouden worden. Het totaal van de meerwaarde Aanbesteding
die de inschrijvers scoorden op duurzaamheid, Openbare aanbesteding volgens
werd afgetrokken van hun inschrijfprijs. Op die EMVI-principe
manier werd de beste inschrijving bepaald. Het
werk werd, dat moge duidelijk zijn, wel uitgevoerd Contractvorm
voor de oorspronkelijke inschrijfprijs. Traditionele aanneemovereenkomst

Ontwerp nog in eigen beheer
Paul de Weerd, projectleider Dienst Stadsontwikkeling
gemeente Assen: “Het was interessant om dit project
op deze manier te doen. Het heeft ons veel nieuwe
inzichten opgeleverd. Dit was voor ons echt onontgon-
nen terrein en we kwamen er al snel achter dat het
aantal voorbeeldprojecten op het gebied van civiele
Mens, durf
techniek beperkt is. We hebben alle informatie die
we konden vinden bij elkaar gesprokkeld en
daarnaast hebben we een aantal dingen zelf bedacht.
duurzaam te vragen!
Veiligheidshalve hebben we gekozen voor een niet al
te groot, niet al te complex project. Ook hebben we er
bewust voor gekozen het ontwerp in eigen beheer uit Bouwers hebben slimmere oplossingen
te werken: het fietspad was immers bedoeld als een Ik denk dat bouwers gelijk hebben als ze zeggen dat
pilot voor duurzaam inkopen, niet voor duurzaam ont- ze veel slimmere oplossingen kunnen bedenken dan
werpen. Het leek ons verstandig om niet twee kunstjes opdrachtgevers. Een volgende keer zullen we dan
tegelijk uit te proberen. ook zeker overwegen om meer bij de bouwer neer


Duurzame woningen aan de Waal bij Nijmegen

Laauwik is een onderdeel van de Waalsprong, de grote uitbreidingswijk van Nijmegen die, vanuit partij bij een ander terechtkomen. Opdrachtgevers die
kiezen voor interactie, moeten daarom wel zorgen dat
de stad gezien, ligt aan de overkant van de rivier de Waal. In Laauwik zullen in totaal z’n 1300 de vertrouwelijkheid gewaarborgd is. Daarnaast is het Contact bouwer
interessant voor opdrachtgevers om te kijken of, naast Paul van Doorn, procesmanager in het
woningen gebouwd worden, onder meer in opdracht van de Nijmeegse woningcorporatie Talis. ontwerp en bouw, ook het meerjarig onderhoud in het voortraject Giesbers-Wijchen
contract ondergebracht kan worden. Daardoor zal de E info@giesberswijchen.nl
De corporatie realiseert in deze buurt zowel eengezinswoningen en appartementen als opdrachtnemer extra uitgedaagd worden om ook op T 024 649 28 11
het gebied van onderhoud optimaal in te zetten op
groepswoningen voor mensen met een zorgbehoefte. duurzaamheid.” Contact opdrachtgever
Michel Pott, projectmanager Talis
E michel.pott@talis.nl
Maximale kwaliteit T 024 352 39 96
Voor de ontwikkeling en realisatie van 51 woningen
in één straat, die nu nog de opmerkelijke naam Vlek Opdrachtgever
23 draagt, ging Talis in mei 2010 op zoek naar een Woningcorporatie Talis, Nijmegen
geschikte partner. De corporatie kent een traditie
van aanbesteden op prijs, maar besloot het dit keer Bouwer
anders aan te pakken. Ze zocht contact met vier Giesbers-Wijchen Bouw BV
bouwers, met wie zij bij eerdere projecten goede
ervaringen had en nodigde hen uit een ontwerp te Budget
maken voor de woningen. Slechts twee zaken ston- € 5,75 miljoen exclusief btw
den vast: het stedenbouwkundig plan en het budget.
Lager aanbieden had geen zin, want Talis vroeg om Aanbesteding
maximale kwaliteit voor het gegeven budget. EMVI, op uitnodiging

Zeven criteria Contractvorm
De aanbiedende partijen konden punten verdienen UAV Geïntegreerd contract, Design &
met hun prestaties op zeven criteria: beeldkwaliteit, Construct
energiezuinigheid, onderhoudsvriendelijkheid,
afwerkingsniveau, verkoopwaarde, geluidsisolatie
en woonkeur. Giesbers-Wijchen Bouw scoorde het
hoogst. De winnaar maakte bovendien indruk met
een slimme combinatie van de verschillende criteria.
Door bijvoorbeeld zonnepanelen zuidwaarts gericht
te plaatsen op de platte daken van bergingen, zorgden
zij voor een optimaal rendement, zonder afbreuk te
Duurzame kwaliteit
doen aan de beeldkwaliteit in de straat. In oktober
2010 tekenden de partijen de overeenkomst en de
bouw is in 2011 begonnen.
bij gegeven budget
Meer voldoening partijen van wie je op aan kunt. Bij dit project hebben
Paul van Doorn, procesmanager in het voortraject we bewust gezocht naar projectspecifieke parners. We
en Martijn van den Bogaard, projectontwikkelaar merken wel dat ook de onderaannemers nog moeten
van Giesbers-Wijchen: “Wij hebben deze aanbeste- wennen aan de nieuwe verhoudingen. Opdrachtgevers
ding met heel veel plezier gedaan. Het geeft veel willen beter gebruik maken van onze kennis, en op
meer voldoening wanneer je je kunt focussen op onze beurt maken wij graag gebruik van het vakman-
kwaliteit in plaats van op de laagste prijs. We hebben schap van onze comakers. En dat betekent dat ook zij
hier echt de kans gekregen om te laten zien wat we moeten leren om vanuit een vraag naar een product te
kunnen. Dat is natuurlijk niet alleen prettig voor ons, redeneren, en niet vanuit een product naar een prijs.
maar zeker ook voor de opdrachtgever: iedereen
komt er beter uit. Moment om te sparren
Het was prettig geweest als er een moment was
Vaste, projectspecifieke partners ingebouwd om te sparren met de opdrachtgever, zodat
Wij zijn een groot voorstander van ketenintegratie je kunt toetsen of je op het goede pad zit. Dat brengt
en we werken graag met vaste onderaannemers, wel het risico met zich mee dat de ideeën van de ene


Duurzame herstructurering in Rotterdam Lombardijen

Het Mooie Plan is een herstructureringsproject in de Rotterdamse tuinstad Lombardijen, waarin Leuke mensen
In de tweede fase van Het Mooie Plan werken we echt
galerijflats worden vervangen door grondgebonden woningen. In de eerste fase zijn 125 huur- en vanaf het allereerste begin, de initiatieffase, samen. Meer informatie
Ik kijk ernaar uit en heb er alle vertrouwen in dat het www.succesvolbouwen.nl
koopwoningen gebouwd, die in juli 2010 opgeleverd zijn. De ontwikkeling van de tweede fase, met goed gaat. Als je zo intensief samenwerkt, moet je er
wel altijd voor zorgen dat je met leuke mensen werkt. Publicaties
daarin nog eens 87 woningen, is in augustus 2010 gestart. Het Mooie Plan wordt een groene buurt Er moet een klik zijn, want op chagrijn is nog nooit Graaf, Kees de & Laverman, Wim:
iets moois gebouwd.” ‘Ketenintegratie wordt ter hand genomen’;
waar aandacht is voor duurzaamheid. Zo worden er waterpartijen aangelegd voor afvoer en opslag in: Building Business, februari 2009.

van regenwater. Voor de verwarming en de warmwatervoorziening in de woningen wordt de wijk

aangesloten op een stadsverwarmingssysteem dat gebruikmaakt van industriële restwarmte.
Ketenintegratie: Contact bouwer
André Klouwen, hoofd Klant en Markt, Dura
Vermeer Bouw Rotterdam.

Verder is het hout dat in de woningen van Het Mooie Plan gebruikt wordt voorzien van het samenwerken E a.klouwen@duravermeer.nl
T 010 280 86 41

FSC-keurmerk.
met duurzaam Contact opdrachtgever
Babette van den Ancker, projectmanager
Stichting Com·wonen, Rotterdam.
Ideaalproces ketenintegratie
Het begon allemaal tijdens een dinersessie die was
georganiseerd door Deloitte, over de moeizame ver- Opdrachtgever
rendement E babette.VanDenAncker@comwonen.nl
T 010 333 36 74

houdingen tussen corporaties en bouwers. Hans de Com·wonen
Jonge, hoogleraar Vastgoedbeheer en –ontwikkeling
in Delft, daagde de aanwezigen uit om de impasse te Bouwer
doorbreken. De Rotterdamse corporatie Com·wonen Dura Vermeer Bouw Rotterdam BV
pakte de handschoen op en ontwikkelende bouwer
Dura Vermeer, ook uit Rotterdam, sloot zich aan. Bouwkosten
Samen met deskundigen van de TU Delft ontwierpen € 17 miljoen exclusief btw
beide partijen een ideaalproces voor ketenintegratie
in de bouw. Dat moest uitgeprobeerd worden, en Aanbesteding
Het Mooie Plan was een perfecte proeftuin. Bouwteam (op basis van de principes van
Het enige punt was dat het project al klaar was voor ketenintegratie)
aanbesteding. Dat betekende dat het moment voor
ketenintegratie in de ontwikkelingfase voorbij was, Contractvorm
maar het uitvoeringsproces is wel geheel volgens de Ketenintegratie-bevorderende
principes van Ketenintegratie verlopen. Bij de tweede aannemingsovereenkomst
fase van Het Mooie Plan wordt zowel in de ontwikkeling-
als in de uitvoeringsfase volgens ketenintegratie-
principes gewerkt.

Risico’s op tafel
André Klouwen, hoofd Klant en Markt van Dura leg je ze midden op tafel en ga je samen op zoek
Vermeer: “We bouwen al wel dertig jaar in opdracht naar een oplossing. Als je op basis van vertrouwen
van Com·wonen, maar iedere keer gaan we weer de en openheid met elkaar werkt, kun je alleen al enorm
strijd aan. Soms win je, soms verlies je. En als we besparen op adviseurs, juristen en controleurs.
eens twee projecten achter elkaar uitvoeren, dan
leidt Jan het ene en Piet het andere: er zit hoe dan Je bent samen verantwoordelijk voor de inkoop: dat
ook geen enkele continuïteit in, dus je leert er weinig betekent dat je de risico’s daarvan ook niet bij één
van. We willen toe naar meer continuïteit en meer partij legt. We hebben een apart fonds opgezet voor
samenwerking. Het grote verschil tussen werken in onvoorziene kosten. Dat kun je aanspreken als het
ketenintegratie en de traditionele manier is dat je nodig is, en als dat niet nodig is, kun je het bijvoor-
echt samenwerkt: eigenlijk moeten we ons kapot beeld bestemmen voor innovaties voor een volgend
schamen dat dit niet de normale gang van zaken is. project.”
In plaats van risico’s zo goed mogelijk te verstoppen,


Diemense wijk De Sniep duurzaam verwarmd en
gekoeld vanuit de bodem

Aan de oostkant van Diemen, op de plek van een oud industrieterrein en een overbodig geworden Een belangrijke derde les is wel dat het WKO-systeem
een integraal onderdeel moet zijn van het project.
meubelboulevard, wordt een nieuwe woonwijk gebouwd. Op Plantage De Sniep zullen de komende Wij zijn dan ook groot voorstander van aanbestedings- Meer informatie
vormen en samenwerkingsvormen die daaraan www.duravermeer.nl
jaren in totaal 1.200 woningen verrijzen. Al die woningen worden voor hun warmte, koeling en tegemoet komen, zoals geïntegreerde contractvormen, www.eneco.nl
concurrentiegerichte dialogen, bouwteamconstructies, www.duravermeerruimtelijkeontwikkeling.nl
warmwater aangesloten op een warmte-koudeopslag-systeem (WKO). Ontwikkelaars Bouwfonds alliantievormen en ketenintegratie.” www.unica.nl

en Dura Vermeer Vastgoed gingen op zoek naar een partij die zo’n systeem niet alleen voor hen Contactpersoon bouwer
Ruben Verbaan, directeur Duurzame
kon ontwerpen en aanleggen, maar die ook nog eens zorg kon dragen voor (een deel van) de Energie van Dura Vermeer Ruimtelijke
Ontwikkeling
financiering, de exploitatie en het onderhoud. E r.verbaan@duravermeer.nl
T 023 752 84 50

Opdracht naar nummer twee Contactpersoon opdrachtgever
De opdrachtgever nodigde zeven partijen uit om een Bas Sijmonsbergen, projectontwikkelaar
integraal plan te maken voor de duurzame energie- Bouwer Dura Vermeer Bouw Amsterdam
voorziening van De Sniep. De aanbestedingen gingen Gaia Energy (een combinatie van Dura E b.sijmonsbergen@duravermeer.nl
niet van een leien dakje: de partij die in eerste Vermeer, Unica en Eneco) T 020 462 89 32
instantie won, zag zich genoodzaakt zich terug te
trekken. De opdracht ging naar de nummer twee, Opdrachtgever
Gaia Energy, dat bestaat uit Dura Vermeer, Unica en Bouwfonds en Dura Vermeer Vastgoed
Eneco. In mei 2009 boorde de toenmalige minister
van Milieu, Jacqueline Cramer, de eerste bron voor Investeringssom
het WKO-systeem. De eerste 88 woningen maken Circa € 12 miljoen exclusief btw
daar inmiddels gebruik van.
Contractvorm
Veel ruimte voor eigen ideeën Tailor-made concessiecontract Design,
Ruben Verbaan, directeur Duurzame Energie van Construct, Finance, Maintain & Operate
Dura Vermeer Ruimtelijke Ontwikkeling: “De
opdracht was om echt in te steken op duurzaamheid.
De opdrachtgever had de duurzaamheideisen op
papier gezet en mogelijke oplossingen gegeven. Ze
hadden een voorkeur voor WKO uitgesproken, maar
binnen die kaders hadden we alle ruimte om eigen
ideeën en expertise in te brengen. De mate van detail-
lering was precies goed. Er was geen gedetailleerd
Eerst investeren,
bestek waarin zelfs de bouten en moeren beschreven
staan, maar een helder programma van eisen. dan incasseren
Het contract dat wij hebben gesloten is een concessie-
overeenkomst. Wij hebben van de ontwikkelaar een Juiste partijen en integraal aanpakken
bijdrage gekregen voor de realisatiekosten van het Het terugtrekken van de oorspronkelijke winnaar van
systeem. Daarnaast hebben we de rechten op de deze aanbesteding heeft voor een flinke vertraging
exploitatie in de komende dertig jaar: daaruit moeten gezorgd. Dat lijkt me dan ook les één voor opdracht-
de rest van onze kosten en de winst komen. gevers bij dit soort projecten: maak een heel scherpe
selectie en kijk van te voren goed welke partijen zo’n
Dat stimuleert ons natuurlijk om nog eens extra te project écht aankunnen. WKO is nog lang geen ‘plug
focussen op de kwaliteit in die fase. Bij het ontwerp en and play’, en dat geldt ook voor kleinere projecten.
het installeren zijn vooral Unica en wij aan zet, tijdens Omdat WKO-systemen bestaan uit meerdere compo-
de exploitatie gaat Eneco een belangrijke rol spelen: nenten die naadloos op elkaar moeten aansluiten
zij zorgen voor de bemetering en de rekeningen aan en samenwerken, moet een WKO-project niet in teveel
de bewoners. stukken worden gehakt: dat is les twee.


Nieuwbouw multifunctioneel
Opleidingencentrum Hardenberg

Aan de rand van het centrum van Hardenberg realiseerde Trebbe tussen 2005 en 2007 het lokaal terugtrekkende beweging veroorloven. Je moet er
gerust op zijn dat alles goed komt, omdat de ander
opleidingencentrum (LOC). Het LOC is een multifunctioneel complex van drie bouwlagen en een ook een vakman is. Meer informatie
www.trebbe.nl
parkeergarage. Het bestaat uit vijf verschillende gebouwen die door luchtbruggen op verschillende Co-makers en afbouwbedrijven ook aan tafel www.loc-hardenberg.nl
Hoewel ik heel tevreden terugkijk, kan het volgens mij
niveaus met elkaar zijn verbonden. Er zijn maar liefst twintig organisaties in het complex nog efficiënter. Nu praatten er wel heel veel gebruikers Publicaties
mee: één interne projectleider aan opdrachtgeverkant Koenen, Ingrid: ‘Opdrachtgever die afstand
gehuisvest, waaronder scholen, het Centrum voor Werk en Inkomen, uitzendbureaus, enkele zou wellicht een verbetering zijn. Daarnaast zou ik durft te nemen toont lef’, Cobouw, 9 febru-
naar nog meer ketenintegratie toe willen: het zou ari 2009.
gemeentelijke afdelingen, een kunstencentrum en een bibliotheek. De sloop van de oude school die goed zijn om ook de co-makers en afbouwbedrijven
in een vroeg stadium bij het project te betrekken.” Contact bouwer
voorheen op deze plek stond hoorde ook tot de opdracht, net als de bouw van een woongebouw Antje de Groot-Schuttert, directeur Trebbe
Oost & Noord B.V. Zwolle
met 66 huurappartementen voor ouderen en jongeren, naast het LOC. E degroot@trebbe.nl
T 038 467 28 00

Open vraag Contact opdrachtgever
De vraag van de gemeente Hardenberg was nauwe- Douwe Prinsse, wethouder en voorzitter
lijks gespecificeerd: het enige wat bij aanvang Opdrachtgever stuurgroep Stichting LOC+ Hardenberg
vastlag was het aantal vierkante meters en de Stichting LOC+ Hardenberg (gemeente E douwe.prinsse@hardenberg.nl
grootste organisaties die hun intrek zouden nemen Hardenberg, Alfacollege en AOC De Groene T 0523 289 111
in het gebouw. De aanbiedende partijen hadden dus Welle)
alle ruimte voor eigen ideeën en initiatieven. Na de
eerste selectieronde werden vijf partijen uitgenodigd Bouwer
om een plan van aanpak en een prijsopgave te Trebbe Oost & Noord B.V. Zwolle
maken. Trebbe maakte de meeste indruk en mocht
de plannen uitwerken naar een definitief ontwerp. Investeringssom
Het resultaat is een opmerkelijk en zeker ook duur- € 24,5 miljoen exclusief btw
zaam gebouw: gebouwd met natuurlijke materialen,
met een energievoorziening die gebruikmaakt van Aanbesteding
warmtekoude-opslag. Het is bovendien een bijzonder Europese aanbesteding
flexibel gebouw, dat zonder grote ingrepen kan
worden aangepast aan mogelijke functie- Contract
veranderingen in de toekomst. Risicodragend projectmanagement/Design
& Construct
Continu in gesprek
Antje de Groot-Schuttert, directeur van Trebbe
Oost & Noord: “We zaten vanaf het allereerste
moment met z’n allen rond de tafel: opdrachtgever,
architect, bouwer, adviseurs en gebruikers. Dat werkt
perfect, want daardoor kun je gedurende het hele
proces optimaal gebruikmaken van elkaars expertise.
Er gebeuren minder onverwachte dingen doordat je
Vertrouwen in
continu in gesprek bent. Iedere keer dat we voor een
belangrijke keuze stonden, bespraken we dat in alle
openheid. Als iets duurder uitpakte dan verwacht,
vakmanschap
zochten we samen naar een manier om dat op te
lossen door op andere punten efficiënter te werken. spannend worden toen de architect gaande de rit zijn
Snelheid was bij dit project geboden. Daarom is er eigen plan wilde herzien. Zijn argumenten waren sterk
voor gekozen om de besteksfase over te slaan: het en hij wilde gewoon het beste gebouw neerzetten.
ontwerp is direct uitgewerkt in bouwtekeningen. We Terugkijkend is die aanpassing ook heel goed geweest,
zijn al begonnen met de ruwbouw, terwijl we nog niet maar het gaf op dat moment wel veel onzekerheid.
uit de indeling waren. Dat kun je alleen maar doen als Wanneer je afspreekt dat je het samen gaat doen,
je echt op elkaar vertrouwt. Ik vond het wel even heel kan geen van de betrokken partijen zich een


Wie maakt de Rotterdamse zwembaden duurzaam en
comfortabel?

Het Rotterdam Climate Initiative (RCI) is een initiatief van de gemeente Rotterdam, het hanteren en ze dezelfde gegevens en adviezen mee
moet geven. Bovendien moet je ervoor waken dat
Rotterdamse Havenbedrijf, Milieudienst Rijnmond en Deltalinqs, dat de Rotterdamse industrie informatie over het plan van één partij bij een andere Meer informatie
partij terechtkomt. Daar moet je constant alert op zijn. www.rotterdamclimateinitiative.nl
vertegenwoordigt. Het RCI streeft naar 50 procent CO2-reductie en 100 procent klimaat- Ik ben heel blij dat we bij deze aanbesteding begeleid
worden door Deloitte. Het is per slot van rekening een Contact opdrachtgever
bestendigheid in Rotterdam in 2025. De gemeente Rotterdam heeft daarvoor onder meer het pilot, waar we zoveel mogelijk van willen leren, maar Lex Keijser, projectmanager Duurzame
waarin we cruciale fouten willen voorkomen.” bedrijfsvoering Rotterdam Climate Initiative
programma Rotterdamse Groene Gebouwen opgezet, dat gericht is op de verduurzaming van het E l.keijser@bsd.rotterdam.nl
T 010 267 29 29
gemeentelijk vastgoed. De zwembaden zijn de eerste groep gebouwen die onderhanden genomen

worden, bij wijze van pilot. Het gaat in principe om negen binnenzwembaden, maar de gemeente
Energie
heeft een voorbehoud ingebouwd in verband met mogelijke functieveranderingen of sluitingen in prestatiecontract
de toekomst.
voor tien jaar
Energie omlaag, comfort omhoog
De gemeente Rotterdam heeft gekozen voor een
aanbesteding in de vorm van een concurrentiege- Opdrachtgever
richte dialoog. Uit elf aanmeldingen werden in Gemeente Rotterdam
juni 2010 drie partijen geselecteerd: Strukton,
Honeywell Building Solutions en UDV Energie Bouwer
(een combinatie van Dura Vermeer Infra en Unica Strukton
Installatiegroep). De gemeente vroeg hen niet alleen Investering in energiemaatregelen
een plan te maken voor energiereductie, maar ook Budgettair neutraal
voor comfortverhoging in de zwembaden en voor
het onderhoud en beheer van de installaties en de Aanbesteding
gebouwen gedurende tien jaar. De marktpartij die Concurrentiegerichte dialoog
als beste uit de aanbesteding komt, wordt risico-
dragend verantwoordelijk: zijn investeringen moet Contractvorm
hij zelf terugverdienen uit de besparingen op de Geïntegreerd contract, Design, Build,
energie- en waterrekening. Finance, Maintain & Operate met een loop-
In 2011 kiest de gemeente Rotterdam één van de tijd van 10 jaar.
drie overgebleven consortia.

Functionele eisen stellen
Lex Keijser, projectmanager Duurzame bedrijfs-
voering van het Rotterdam Climate Initiative:
“Wij hebben gekozen voor een concurrentiegerichte alvast invullen: we wachten af en we hopen dat we
dialoog, omdat we zoveel mogelijk innovatieve ideeën een bijzonder aanbod krijgen.
uit de markt willen halen. De eisen die wij stellen,
zijn puur functioneel. Hoe die bereikt worden en Een gelijk speelveld
hoeveel er bereikt kan worden, dat mogen de De dialoog met de aanbiedende partijen zal ertoe
markpartijen ons laten zien. We willen geen minimum leiden dat we straks plannen gepresenteerd krijgen
en geen maximum noemen, omdat we ervan uitgaan die passen bij onze verwachtingen en ambities. De
dat zij het beste gaan aanbieden dat ze kunnen waar- marktpartijen kunnen tijdens de dialoogmomenten
maken. We zetten primair in op energiereductie, maar toetsen of ze in de goede richting zitten en wij
ik denk dat de eisen die we stellen aan onderhoud en kunnen ze voorzien van de informatie die ze nodig
comfort zeker ook winst kunnen betekenen voor de hebben om verder te gaan. Het is wel een delicaat
duurzaamheid in bredere zin. Zo kan ik me voorstellen proces: je moet absoluut zorgen voor een level
dat er op beide vlakken gescoord kan worden door playing field, een gelijk speelveld. Dat betekent dat
minder chemicaliën te gebruiken. Maar we willen niets je voor alle partijen dezelfde uitgangspunten moet


DuurzaamAanbieden

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (17)

Similar to DuurzaamAanbieden

Similar to DuurzaamAanbieden (20)

DuurzaamAanbieden