Spreker Bert Bruggink, Chief Financial Officer, lid van de raad van bestuur Rabobank Nederland gaf tijdens Visie 2014 een verhelderende en inspirerende kijk op de ontwikkelingen in de Nederlandse economie en de economische/financiële verwachtingen van de Rabobank voor 2014 .
6. Kredietcrisis
Securitisatie: tweedehands leningen
• Gebundelde pakketten leningen in aparte
BV’s (conduits, SPV, SIV, …)
• Risicomandjes met credit ratings
• Laagste mandje eerst geraakt
• Liquiditeitsrisico
• Banken als sponsoren
• $2500mrd uitgegeven in 2006
• $1900mrd in entiteiten
• Waarvan ¼ subprime
• Originate-to-distribute:
Einde business model
6
7. Financiële crisis
Van marktimplosies naar afboekingen
•
Betalingsproblemen subprime
•
ABCP-beleggers lopen weg
•
Liquiditeitsnood speciale vehikels
•
Spanning interbancaire geldmarkt
•
Onzekerheid en wantrouwen
•
Besmetting op financiële markten
Top-10 verliezen en afboekingen banken
Citigroup
112,2
Wachovia
•
Wat is de prijs?
•
Enorme afboekingen ($1000 miljard)
•
•
Slachtoffers (NIBC, Northern Rock)
Schaars kapitaal selectiever ingezet
101,9
Bank of America
69,6
Merrill Lynch
55,9
UBS
53,1
JPMorgan Chase
49,2
Washington Mutual
45,3
HSBC
42,2
Wells Fargo
32,8
Royal Bank of Scotland
31,9
Rabobank
$ mrd
3,5
0
20
40
60
80
100
120
8. Financiële crisis
Eind 2008: Systeemrisico’s & nationalisaties
AIG aan de rand van de afgrond
Grote zakenbanken:
Bear Stearns weg, Lehman valt om, Merril
Lynch fuseert, Morgan Stanley en
Goldman Sachs worden ‘gewone’ banken
Einde business model
80
70
60
50
40
30
20
10
0
•
okt
dec
feb
apr
jun
aug
•
Fortis
•
•
30
(in euro)
25
20
•
15
10
5
0
mei
8
aug
nov
feb
mei
aug
IJsland failliet na val Glitner, Landsbanki
(IceSave), Kaupthing
VS: $700mrd reddingsfonds
Europa: > €1000mrd garanties;
€190- €230mrd injecties
Nederland: nationalisatie Fortis/ABN;
€20mrd ‘stroppenpot’ voor
kapitaalinjecties; €200mrd
garantieregeling bancaire leningen
9. Financiële crisis
Alle registers open
• Liquiditeits-Tsunami centrale banken
• Staatskapitaal naar banken
• Nationalisaties
• Opkoopregelingen
• Garantieregelingen
• Verstandige aanpassing boekhoudregels
9
10. Financiële crisis
Stabilisatie tot nu toe telkens tijdelijk
• Medio 2009 – medio 2011:
stabilisatie en herstel
Eurozone
%-punt
4,5
%-punt
4,5
renteopslag 10 jr bedrijfsobligaties
t.o.v. 10 jr staatsobligaties
• (Gedeeltelijk) beursherstel
3,5
2,5
2,5
1,5
1,5
0,5
• Risicopremies in veel markten
weer naar beneden
3,5
0,5
-0,5
-0,5
03
04
05
06
07
AAA
• Maar: voornamelijk gedreven
door extreem ruim monetair
beleid
• Veel (nieuwe) onzekerheden
waaronder eurocrisis, traag
herstel, ‘tapering’ impact op
opkomende markten
1900
1800
1700
1600
1500
1400
1300
1200
1100
1000
900
800
700
600
2007
08
09
10
AA
11
12
13
A
14
BBB
600
Beursstabilisatie
550
500
450
400
350
300
250
200
150
2008
2009
2010
S&P 500 (l)
2011
2012
2013
AEX (r)
2014
13. Economische crisis
Mate van herstel zeer ongelijk verdeeld
220
200
index
Industriële productie, index, 2000=100
en exponentiële trendlijn voor 1991-heden
index
220
200
180
180
160
160
140
140
120
120
100
100
80
80
00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13
Opkomende wereld
Wereld
Ontwikkelde wereld
14. Economische crisis
Mondiaal herstel trekt langzaam aan
– Opkomende markten blijven belangrijkste groeimotor. Zij blijven
echter voorzichtig met groeistimulering
– In westerse wereld moet het herstel vooral komen van de VS en in
mindere mate het VK
– Japan stimuleert korte termijn via ‘Abenomics’, maar lange
termijn afhankelijk van structurele hervormingen
– Groei eurozone broos en ongelijk verdeeld. Periferie nog altijd
gebukt onder bezuinigingen en private schuldafbouw
21. Pensioencrisis
Bezuinigen op toezeggingen onvermijdelijk
• Gaat de rente (snel) weer omhoog?
• Mag met beursherstel worden gerekend?
• Hoeveel ouder gaan we nog worden?
• Verhoging AOW-leeftijd onvermijdelijk
• Verhoging pensioenleeftijd eveneens
• Verminderen toezeggingen (bijvoorbeeld: basis +
variabel)
• Lagere uitkering naarmate mensen ouder worden
21
23. Pensioencrisis
Int’l perspectief: dure toezeggingen
120
%
%
Netto inkomensvervanging (%) door pensioen
t.o.v. gemiddeld inkomen
100
120
100
80
80
60
60
40
40
20
20
0
d
a
l
n
i
F
l
a
g
u
t
r
o
P
g
r
b
m
e
x
u
L
d
a
l
n
k
e
i
r
G
j
i
k
n
a
r
F
n
g
e
w
r
o
N
d
n
a
l
r
e
s
t
i
w
Z
d
n
a
l
s
t
i
u
D
n
d
e
w
Z
B
ë
i
g
l
e
e
j
n
a
p
S
k
r
a
m
n
e
D
23
k
j
i
r
n
e
t
s
o
O
n
a
l
r
d
e
N
d
n
a
l
r
e
I
ë
i
l
a
t
I
K
V
0
24. Pensioencrisis
Int’l perspectief: veelal staats-”gedekt”
120
Netto inkomensvervanging door pensioen
naar type pensioenvoorziening
%
%
100
120
100
80
80
60
60
40
40
20
20
0
Vrijwillig privaat
24
Verplicht privaat
n
k
r
a
m
e
D
d
n
a
l
r
e
s
t
i
w
Z
n
a
l
r
d
e
N
n
d
e
w
Z
d
n
a
l
r
e
I
d
n
a
l
s
t
i
u
D
n
g
e
w
r
o
N
g
r
b
m
e
x
u
L
d
a
l
n
k
e
i
r
G
k
j
i
r
n
e
t
s
o
O
j
i
k
n
a
r
F
l
a
g
u
t
r
o
P
d
a
l
n
i
F
e
j
n
a
p
S
g
l
e
B
ë
i
ë
i
l
a
t
I
K
V
0
Publiek
25. Pensioencrisis
Wie veel heeft, kan veel verliezen
% BBP
% BBP
Activa pensioenfondsen
% BBP (2011)
140
140
120
120
100
100
80
80
60
60
40
40
20
20
R
G
R
F
U
L
E
B
T
I
T
A
E
D
O
N
T
P
S
E
E
S
Z
N
P
J
E
I
K
D
A
C
S
U
I
F
U
A
B
G
S
I
H
C
25
0
L
N
0
28. Voedselcrisis
Voedsel en vrede
“Food is the very basis of all reconstruction:
hunger and insecurity
are the worst enemies of peace”
George Marshall (1880 - 1959)
Bron: Toespraak aan de Universiteit van Harvard,
June 5, 1947, over het concept-Marshall Plan
28
31. Crisis op crisis
Wanneer houdt het op?
• Jarenlange stagnatie huizenprijzen mogelijk
Inkomens onder druk. Bezuinigingsdruk & HRA.
• Lagere economische groei dan in het verleden
Verhulde zegening: verkleint kans op volgende crisis
• Alsnog handelsbarrières opgeworpen
Pijn nu voelbaar bij bredere bevolking. Populistische
maatregelen niet uit te sluiten. Currency wars.
• Nieuwe euro-spanningen of Japan-crisis
31
32. Crisis op crisis
Foutenmarge is flinterdun
• Voor overheden in het algemeen
Overheidsschulden fors hoger t.o.v. voor de crises
• Voor Europese leiders in het bijzonder
‘Doormodderen’ drukt via sentiment zwaar op economie
• Voor het bedrijfsleven en arbeidsmarkt
Verliezen van Grote Recessie nog niet goedgemaakt. Op
arbeidsmarkt dreigen verloren generaties te ontstaan.
• Voor politici en toezichthouders
Extra regels en heffingen voor financiële sector vanuit
genoegdoening / gelegenheidsargumenten riskant
39. Economische Visie
Institutionele vormgeving nog niet volmaakt
• Aanscherping van de begrotingsdiscipline
– Stabiliteits- en Groeipact: minder politieke invloed
– Fiscal Compact: structureel begrotingsevenwicht in
grondwet vastleggen
• Toevoeging van economische beleidscoördinatie
– Europees semester : advisering budgettair en economisch
–
beleid
Procedure voor macro-economische onevenwichtigheden
• Bouwen aan de bankenunie
– Strikter voor ‘nationale kampioenen’
– Resolutiemechanisme + fonds: breekt het de link?
39
40. Economische Visie
Nederland: midden in ‘lange stagnatie’
125
120
index
Index waarbij t=0 is hoogtepunt reële
economische activiteit voor recessie
115
index
recessie jaren tachtig
125
120
115
110
110
105
105
100
100
95
Grote Depressie
90
Lange stagnatie
95
90
85
85
-5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
1930=100
40
2008=100
1980=100
41. Economische Visie
Nederland: belangrijkste handelspartners
16
%
Aandeel in de export van Nederlandse toegevoegde waarde
%
16
14
14
12
12
10
10
8
8
6
6
4
4
2
2
0
0
Toegevoegde waarde
41
42. Economische Visie
Consumptie zwak ondanks netto vermogen
%-BBP
140
Pensioenvermogen en huishoudschuld, 2011
%-BBP
140
120
120
100
100
80
80
60
60
40
40
20
20
0
0
NL DK GB IE US NO PT ES LU BE DE FI FR GR AT IT
bruto huishoudschuld
42
pensioenvermogen tweede pijler
43. Economische Visie
Schuldafbouw nog niet begonnen
140
% BBP
% BBP
Schuld van huishoudens
als percentage van BBP
130
140
130
120
120
110
110
100
100
90
90
80
80
70
70
60
60
50
50
40
40
90
92
94
Nederland
43
96
98
00
02
04
Verenigd Koninkrijk
06
08
10
12
Verenigde Staten
Situatie 13K3
Groen is zowel K2 als K3 positief
Geel is K2 negatief, K3 positief
Oranje is K2 positief, K3 negatief
Rood is zowel K2 als K3 negatief
Situatie 13K3
Groen is zowel K2 als K3 positief
Geel is K2 negatief, K3 positief
Oranje is K2 positief, K3 negatief
Rood is zowel K2 als K3 negatief
Mondiale groei wordt in belangrijke mate gedreven door de opkomende markten, Azië in het bijzonder.
Het economisch herstel in de VS geeft aanleiding tot ‘tapering’ door de Fed, start in januari 2014.
Sinds de eerste aankondiging hiervan door Bernanke op 22 mei 2013 geeft dit opwaartse rentedruk, zowel in VS als in mindere mate in Europa.
Mondiale liquiditeit wordt lager door Fed ‘tapering’, dit is met name voelbaar in de kwetsbare opkomende markten, zoals Zuid-Afrika, Turkije, India en Indonesië. Dit zijn landen die afhankelijk zijn van buitenlandse financiering en die sinds mei 2013 te maken hebben met: dalende beursindices, hogere rentes en dalende wisselkoersen.
Er vindt een asymmetrische herbalancering plaats in de eurozone:
-Zuid-Europa zag haar tekorten sinds 2009 snel teruglopen. Dit kwam echter niet zozeer door hogere exportgroei, maar door een terugval van de importen. Dit is de pijnlijke manier van herbalancering, aangezien het niet gepaard gaat met een groei van de werkgelegenheid. De herbalancering is dus een direct gevolg van de bezuinigingsstrategie en private schuldafbouw.
-Noord-Europa blijft hoge overschotten noteren, aangezien zij de binnenlandse vraag niet stimuleren.
Vooruitkijkend zal Zuid-Europa de komende jaren moeten blijven doorgaan met bezuinigen en private schuldafbouw. Tezamen met zeer moeizame kredietverlening resulteert dit waarschijnlijk in een mager herstel in de komende jaren.
Kredietverlening krimpt sinds eind 2011. Krimp is het zwaarst in Zuid-Europa.
Basel3 en bijv. de Asset Quality Review zullen ook de komende jaren druk blijven zetten op de kredietverlening, omdat de banken pogen hun kapitaalratio’s te versterken.
Er zijn belangrijke stappen gezet in de institutionele vormgeving van de eurozone, maar dit is tot op heden nog onvoldoende. Met name qua economische beleidscoördinatie en qua bankenunie gaan de huidige beleidsstappen niet ver genoeg.
Belangrijkste kritiek op het huidige bankenunie-voorstel:
-Doorbreekt de ‘link’ tussen overheden en banken niet geheel vanwege gedeeltelijke aanspraak op nationale resolutiemiddelen.
-Nationale toezichthouders behouden een rol in de resolutiebeslissing, waardoor het gevaar bestaat dat ‘nationale kampioenbanken’ worden ontzien.
Belangrijkste reden voor de ‘lange stagnatie’ is het balansherstel dat dient plaats te vinden bij overheden, banken en huishoudens.
Export blijft de belangrijkste bron van groei voor de Nederlandse economie. Het is positief om te constateren dat onze belangrijkste handelspartners (in termen van toegevoegde waarde, nl. Duitsland, VK en VS) hun groei zien aantrekken in 2014.
Particuliere consumptie is de belangrijkste zwakte van de Nederlandse economie.
Dit komt zowel door een daling van het reëel beschikbaar inkomen als door de bijzondere vermogenspositie van Nederlandse huishoudens. De netto vermogenspositie is weliswaar sterk, maar het vermogen zit voor een belangrijk deel ‘vast’ in pensioenen (en huizen). Hierdoor vormt dit vermogen geen buffer voor de daling van het beschikbaar inkomen en (hypotheek)schuldafbouw.
Afbouw van de hypotheekschuld als percentage BBP is nog niet begonnen (data t/m eind 2012). Dit is een belangrijke factor in onze verwachting dat de particuliere consumptie de komende jaren slechts geleidelijk zal herstellen.
Op de woningmarkt zien wij een begin van een herstel, met name in het aantal transacties. Wanneer de transatie-aantallen de komende maanden verder zullen toenemen, zal de prijs gedurende 2014 uiteindelijk volgen. Vanwege het nog grote gat tussen vraagprijs en transactieprijs zal een mogelijk prijsherstel slechts langzaam verlopen.