1.
Tema:Gjallesat rruazore
Lenda:Biologji
PUNOI:Ronaldo Marku

2.
Klasifikimi i rruazorëve
• Kafshët e nëntipit të rruazorëve ( Vertebrata ) klasifikohen në
shtatë klasa, që janë : peshqit pa nofulla, peshqit kartilagjenorë,
peshqit kockorë, amfibët, zvarranikët, shpendët dhe gjitarët . Por
kur këto kafshë klasifikohen mbi bazën e temperaturës së trupit të
tyre , atëherë ato ndahen në kafshë me gjak të ngrohtë dhe
kafshë me gjak të ftohtë . Njeriu grupohet te organizmat me gjak
të ngrohtë . Temperatura e trupit tonë mbetet e njëjtë ( e
pandryshuar ) , përjashtuar rastet kur jemi të sëmurë . Përveç
njeriut , te rruazorët me gjak të ngrohtë përfshihen dhe të gjithë
sisorët dhe shpendët.
• Kafshët me gjak të ftohtë nuk e mbajnë dot temperaturën e trupit
të njëjtë ( të pandryshuar ) . Temperatura e trupit të tyre
ndryshon sipas mjedisit rrethues . Kështu , në qoftë se moti është i
ngrohtë , kafsha është e ngrohtë , në qoftë se moti është i ftohtë ,
edhe kafsha është e ftohtë . Te rruazorët me gjak të ftohtë
përfshihen peshqit , amfibët dhe zvarranikët .

3.
PËRSHTATJET E RRUAZORËVE
• Përshtatja ose adaptimi është modifikim i ndërtimit
që trashëgohet dhe që u siguron llojeve të
ndryshme të gjallesave mbijetesë në kushtet e
mjedisit ku ato jetojnë .
• Përshtatjet te gjallesat zhvillohen kohë pas kohe si
përgjigje ndaj ndryshimeve që ndodhin në mjedis .
Për rruazorët janë karakteristike një numër i madh
përshtatjesh , por këtu do të analizohen tri prej tyre
: përshtatjet për lëvizje , përshtatjet për tu ushqyer
dhe përshtatjet për shumim .

4.
Përshtatjet e rruazorëve për lëvizje
• Një nga përshtatjet për lëvizje është fluturimi . Vetëm
tri grupe të rruazorëve e kanë të zhvilluar përshtatjen
për të kryer fluturim : pterosaurët ( ose zvarranikët me
krah që kanë jetuar rreth 150 milion vjet më parë e që
tani janë zhdukur ) , shpendët dhe lakuriqët e natës.
• Studimet kanë treguar se pterosaurët , shpendët dhe
lakuriqët e natës e kanë zgjidhur në mënyra të
ndryshme problemin e fluturimit . Ky dallim vihet re kur
krahasohen krahët dhe kockat ku kapen muskujt që
shërbejnë për fluturim. Një ndryshim tjetër i dukshëm
është dhe ai që lidhet me mbulojën e krahëve . Krahët e
shpendëve janë të mbuluar me pendë . Lakuriqët e
natës kanë krah membranor të hollë që ndryshojnë
shumë nga membrana fibroze që kanë patur
pterosaurët .

5.
• Edhe kockat në krahun e shpendëve dhe lakuriqit të natës kanë
përshtatje të dukshme.Te shpendët vihet re se kockat e gishtave janë
shumë të shkurtra,ndërsa te lakuriqi i natës këto kocka janë shumë të
gjata .
• Te peshqit vihen re përshtatje të shumta për notim.Përshtatja
kryesore për këtë mënyrë lëvizjeje lidhet me formën e trupit të tyre
dhe pendët notuese që ata kanë.
• Edhe gjymtyrët e përparme te rruazorët janë me formë të ndryshme .
Ata janë përshtatur në formë e madhësi me funksionin që kryejnë :
për notim,për fluturim apo për ecje .
• Organe të tillë si gjymtyrët e përparme të rruazorëve që kanë origjinë
të njejtë,por formë dhe funksion të ndryshme,quhen organe
homologe .
• Krahët e lakuriqit të natës janë homolog me gjymtyrët e përparme të
maces.

6.
Përshtatjet e rruazorëve për tu ushqyer
• Kafshët rruazore kanë përshtatje të shumta që lidhen
me mënyrën e të ushqyerit të tyre . Kështu p.sh .
peshqit kanë përshtatje të veçanta për mënyrën e
kapjes së ushqimit . Mjafton të vrojtohen llojet e
ndryshme të peshqve të akuariumit dhe mund të vihen
re disa nga këto përshtatje . Janë disa peshq që
pëlqejnë të notojnë kryesisht në fund të akuariumit ose
ujërave ku ata jetojnë . Të tjerë jetojnë në sipërfaqe të
ujit dhe të tjerët në thellësi mesatare.
• Peshqit që jetojnë në sipërfaqen e ujit e kanë gojën të
vendosur nga lart sepse ushqehen me larvat e mizave
që notojnë në sipërfaqe . Peshqit që jetojnë në thellësi
e kanë gojën të pozicionuar nga poshtë sepse aty , në
fundin e ujërave gjendet edhe ushqimi i tyre . Peshqit
që jetojnë në thellësi mesatare e kanë gojën në pjesën
e përparme të kokës .

7.
Grupi i dytë i përshtatjeve për tu ushqyer lidhet me tipat e
dhëmbëve . Te rruazorët , dhëmbët grupohen në katër llojesh
: dhëmbët prerës , dhembët shqyes ( të qenit ) ,
paradhëmballët ( premolarë ) dhe dhëmballët ( molarë ).
Fig. Tipat e dhëmbëve te rruazorët
Dhëmbët prerës gjenden në pjesën e
përparme të nofullave . Ata
përgjithësisht kanë formën e daltës dhe
përdoren për këputje dhe prerje . Por në
kafshë të ndryshme edhe dhëmbët
prerës janë të tipave të ndryshme .
Brejtësit ( p.sh. minjtë ) i kanë dhëmbët
prerës shumë të fortë për të brejtur dhe
në rritje të vazhdueshme sa që mund të
vihen re me lehtësi . Dhëmbët prerës te
vampirët ( kafshë të ngjashme me
lakuriqët e natës ) janë të përshtatur për
të shpuar enët e gjakut të kafshëve të
tjera me të cilin vampirët ushqehen .

8.
• Dhembët shqyes ( të qenit ) janë dhëmbë të vetmuar , të gjatë dhe
me majë , në krah të dhëmbëve prerës . Ata përdoren nga kafshët
grabitqare ( mishngrënëse ) për të kapur , mbytur dhe shqyer prenë e
tyre . Te kafshët bimëngrënëse këta dhëmbë ose janë shumë pak të
zhvilluar , ose mungojnë fare . Te disa sisorë , si p.sh. te majmunët
babuin , dhëmbët shqyes janë shumë të gjatë dhe përdoren për
kërcënim dhe luftim në grupet ku ata jetojnë . Shpesh , në këto raste ,
dhëmbët shqyes te meshkujt janë shumë më të mëdhenj se sa te
femrat . Paradhëmballët vijnë në radhë menjëherë pas dhembëve
shqyes . Ato janë shpesh më të vogla se sa dhëmballët ( molaret ) ,
por madhësia dhe forma e tyre varet nga ushqimet e kafshëve . Te
disa rruazorë , paradhëmballët janë përshtatur për të copëtuar ose
për të bluar bimët , insektet , mishin ose planktonet . Paradhëmballët
( premolarët ) , në dallim nga dhëmballët ( molarët ) ndërrohen duke
u zëvendësuar me paradhëmballë të përhershme në moshën e
pjekurisë . Dhëmballët nuk ndërrohen e nuk zëvendësohen . Ato
mbeten si dhëmbë të pjekurisë .

9.
• Dhëmballët janë dhëmbët më të fundëm në
nofullën e shumicës së kafshëve . Madhësia , forma
dhe funksioni i tyre lidhet me ushqimet që kafshët
përdorin . Këta dhëmbë nuk dalin deri sa kafsha të
arrijë fazën e pjekurisë .
• Një përshtatje tjetër që lidhet me mënyrën e të
ushqyerit është dhe pozicioni i syve. Në mjedisin
tokësor , rruazorët që shërbejnë si preja e
grabitqarëve , zakonisht i kanë sytë të vendosur
anash që tu mundësojnë një shikim sa më
panoramik . Grabitqarët në këtë mjedis , ndryshe
nga preja e tyre , i kanë sytë të vendosur në pjesën
e përparme të kokës së tyre , për të vrojtuar
njëherazi me të dy sytë ( shikim binokular ) dhe të
shikojnë sa më larg .

10.
• Në mjedisin ujor detar , si sytë e grabitqarëve dhe
sytë e presë së tyre , janë të vendosur në pjesën
anësore të kokës së tyre . Kjo vendosje anësore
është e domosdoshme si përshtatje e tyre për
shikim të shpejtë në të dy anët , sepse uji me
dendësinë e tij nuk lejon rrotullim të shpejt të tyre .
•

11.
Përshtatjet e rruazorëve për shumim
• Ndër përshtatjet më të zakonshme që lidhen me
shumimin e rruazorëve përmendim ndryshimin e
pamjes së jashtme të trupit te individët meshkuj , në
dallim nga femrat e po të njëjtit lloj ( dimorfizmi
seksual ) . Kështu , p.sh. te peshku i kuq i akuariumit në
periudhën e shumimit vihet re se femrat kanë ngjyrë
kafe të turbullt , ndërsa meshkujt e kanë trupin blu dhe
pendët të kuqe . Ky lloj dimorfizmi lidhet me ngjyrën .
• Por te rruazorët ndryshimi i pamjes së meshkujve nga
femrat shpesh lidhet me madhësinë e trupit . Ky lloj
dimorfizmi lidhet me madhësinë e trupit .
• Analizoni dimorfizmin seksual te shpendët dhe te
kafshët e tjera shtëpiake .