2. 1. İstilik Relesi
İdarə etmə sistemlərində istifadə edilən artıq yüklənmə istilik relelərinin açma
xarakteristikası gecikmelidir və qoruyucunkuna bənzəyir.Kiçik xətəa cərəyanlarında uzun
bir müddətdə, böyük xəta cərəyanlarında isə çox qısa bir müddətdə dövrəni açaraq
qorumanı təmin edər.İstilik(termik) relelər tək başlarına istifadə edilməz.Dövrə
cərəyanının idarə edildiyi kontaktor və qoruyucu(peredaxranitel) sistemi ilə birlikdə
istifadə olunur.
ŞƏkildəndə görüldüyü kimi istilik relesi baş cərəyan yoluna ardıcıl bağlanır.İşlədicinin
çəkmiş olduğu cərəyan davamlı nəzarət edilir.İstilik relesi elektrik cərəyanının istilik
təsiri ilə çalışır.Bu məqsədlə rele içində istiliyə həssas bimetal çubuqlar vardır.
Bimetal çubuq, istilik qarşısında uzanma əmsalları fərqli olan iki metal zolaqlı pərçim və
ya örtük yolu ilə bir-birlərindən ayrılmayacaq şəkildə üst-üstə fiksasiya edilməklə
hazırlanır.Metal zolaqın uzanma əmsalları fərqli olduğu üçün istilik qarşısında metal
çubuq əyilir.Bu əyilmədən bir kontakt açılır.Çubuq soyuduqda başlanğıc mövqesinə geri
gəlir və yenidən işə hazır olur.
3. İstilik artıq yüklənmə cərəyan releləri artıqm yüklənmə bölgələrində müəyyən bir
gecikmə ilə çalışaraq yük cərəyanını kəsər, sığortalar isə bir dövrənin qorunmasında
nizamlama imkanı olmayan və yanlız bir cərəyan dəyərinə görə nizamlanmış rele kimi
çalışırlar.Qoruyucu qoruma vəzifəsini müəyyən bir cərəyan dəyəri üçün yerinə yetirərkən
istilik relesi isə müəyyən bir nizam bölgəsi içində ehtiyaca uyğun bir şəkildə nizamlanan
cərəyan dəyərinə bağlıdır.
Elektrik mühərriklərinin ilk hərəkəti zamanı, dayandırma anlarında və ya icazə verilən
həddindən artıq yük vəziyyətlərindən yarana biləcək qısa davamlı həddindən artıq
cərəyan çəkilməsi kimi vəziyyətlər xaricində icazə verilən sərhəd cərəyanları aşıldığı
anda baş cərəyan yolu kəsilərək sistemin enerjisiz qalmasını təmin edər.Bu idarə etmə
istilik rele ilə təmin edilə bilir.
Artıq yüklənmə istilik releləri həddindən artıq cərəyana qarşı bir iş görər, qısa qapanma
dövrəsinə qarşı qoruma etmək üçün kifayət qədər tez dövrəni açmaz.Bu səbəblə istilik
rele və qoruduğu dövrə ayrıca qısa qapanmaya qarşı
qorunmalıdır.Qoruyucular(peredaxranitel)qısa dövrələrdə sürətli bir şəkildə iş
görər.Dövrə qısa dövrə cərəyanlarına daha tez cavab verən qoruyucu və maqnetik açıcılar
ilə qorunaraq istilik relelərində zərər görməsi əngəllənmiş olur.Burada diqqət ediləcək
xüsusi yer qoruyucunun dövrəni açma cərəyan dəyəri, rele zərər görə biləcəyi cərəyan
dəyərindən daha aşağı bir dəyərdə seçilməlidir.
2. Avadanlıqın Dielektrik Müqavimətiin Yoxlanılması
Bir qurğunun torpağa qarşı dielektrik müqavimətinin ölçülməsi
-> Qurğunun enerjisini kəsin
-> Lampalar daxil bütün işlədicilərin dövrədə qalmasını təmin edin
-> Meqometrin bir ucunu torpağa, digər ucunu cərəyansız qurğunun
4. keçiricilərindən(naqil) birinə bağlayın .
3. Meqometrin iş prinsipi
Alətin xarici əlaqə ucları açıqkən megometrin fırlanma qolu çevirilirse istehsal edilən
cərəyan, dövrədə olan gərginlik induktiv sarğacın üzərindən keçər.Çünkü cərəyan
sarğacının ucları açıqdır.Gərginlik sarğacın meydana gətirdiyi maqnit sahə ölçü
alətindəki sarğac xaricinə itələyəcəyindən ölçü aləti dəyər olaraq sonsuz göstərər dəyər
ən böyük müqavimət deməkdir.
Alətin uclarını qısa dövrə edərək fırlanma qolunu döndərsəniz, yüksək müqavimətli
gərginlik bobininden cərəyan keçməz.İstehsal edilən gərginlik cərəyan
sarğacı(induktivlik )üzərindən dövrəsini tamamlayar.Cərəyan sarğacında istehsal edilən
maqnetik sahə ölçü alətinin sarğac qrupunu sahə içinə doğru çəkər.Bu çəkmə hərəkəti
göstəriciləri sıfır olaraq əks olunacaq.Yəni ölçülən müqaviməti dəyəri sıfır om olur.
Alətin uclarına müqavimətini ölçebiləcəyimiz bir şey bağlanırsa fırlanma qolunu
çevirdiyimizdə alətin həm cərəyan həm gərginlik sarğacından keçən cərəyanın meydana
gətirəcəyi maqnetik sahələr əks istiqamətli olduqlarından bobinlərdə meydana gələn əks
momentli sahələrin tarazlandığı nisbətdə bir fərq edən meydana gələrək ölçü alətinin
5. göstəricisini bir dəyər olaraq əks edər.Bu dəyər ölçülən müqavimət dəyəridir.
4. Meqometr Nədir?
Meqometr dielektrik müqaviməti qiymətləndirilməsində istifadə olunan ölçü
alətidir.Meqometr ümumi olaraq DC gərginlik istehsal edən bir generatordur.100-250-
500-625-1000-1250-2500-5000 volt DC gərginlik istehsal edə bilər.Gerilim çıxaran
qisimindən ayrı olaraq ölçü aləti qisimi bulunur.Meqometrdə istehsal edilən gərginlik ilə
ölçü aləti və ölçüləcək müqavimət hissəsi bəslənir.Alətin ölçmə hissəsində cərəyan
induktic sarğac və gərginlik induktic sarğac vəzifəsini yerinə yetirən iki sarğac vardır.
Meqomerlərin köməyi ilə istənilsə çox uzun məsafələrin dielektrik müqavimətləri ölçülə
bilər.Yuxarıdakı meqometr problarının çox uzun olmasının səbəbi budur.Uzun
məsafələrin dielektrik müqavimətlərinin avometre yada ommetre ilə ölçülməsi mümkün
6. deyil.
Sənayedə istifadə edilən meqometr analoq və rəqəmsal olmaqla iki çeşidlidir.Analoq ölçü
alətləri yerlərini rəəqəmsal ölçü alətlərinə buraxmaqdadır.
5. Müqavimətlərin Paralel Birləşməsi
Əvvəl Müqavimətlərin ucları öz aralarında bir araya getirilir.Sonra bu uclar əsl dövrəyə
bağlanır.Burada dövrənin ümumi müqaviməti kiçilir.Hər bir qoldan keçən cərəyan şiddəti
müqavimətin böyüklüyünə görə dəyişir.
Paralel bağlı olan Müqavimətlərə(Rp) bərabər müqavimətin tərsi, paralel bağlı
müqavimətlərin tərsləri cəminə bərabərdir.
Bir-ucları bir nöqtəyə digər ucları isə başqa bir nöqtəyə bağlanaraq əldə edilən bağlama
7. növünə paralel birləşmə(bağlanma) deyilir.
Qollardan keçən cərəyan şiddətinin cəmi baş qoldan keçən cərəyan şiddətinə bərabərdir.
I = I1 + I2 + I3
Müqavimətlərin ucları eyni nöqtəyə bağlandığından hər müqavimətin ucları arasındakı
potensial fərqlər bir-birinə bərabərdir.
V = V1 = V2 = V3
Rezistorlar dövrəyə paralel bağlandığından ümumi müqavimət daima kiçikdir.Hətta ən
kiçik müqavimətdən daha kiçikdir.Iki müqavimət paralel bağlandığında ümümi
müqavimət;
6. Əl tozsoranları
Əl tozsoranları iki formada buraxılır: süzgəc-tozyığanı gövdənin çölündə yerləşən
(“Malış”, “EŞP” və s.) və süzgəc-tozyığanı gövdənin içində yerləşən (“EOL”, “Veterok-
8. 4”, “Şmel”, “Sputnik”).Süzgəci kənarda yerləşən tozsoranlarda çirkli hava ardıcıl olaraq
ventilyatorla sorularaq elektrik mühərrikinin gövdəsinə vurulur və oradan da süzgəcə
keçərək təmizlənir. Sorucu boru birləşən qurğu ilə ventilyator arasında sorulan havaya
qarşı heç bir müqavimət olmadığına görə tozu sorma effektivliyi artır.Bu da ventilyatora
kiçik sərt əşyaların düşərək, onun zədələnməsinə gətirib çıxara bilər. Elektrik mühərriki
çirkli hava ilə təmasda olduğuna görə, onu hermetik örtüklə bükürlər ki, bu da mühərrikin
soyumasını və iş şəraitini ağırlaşdırır. Böyük sahəyə malik açıq süzgəc havanın kiçik
sürətində çirkli havanı yaxşı təmizləyir və böyük toz yığmağa qadirdir.
Süzgəci daxildə yerləşən şlanqlı əl tozsoranlarında hava ardıcıl olaraq tozsoranın
plastmas gövdədə yerləşən pəncərəsindən keçərək süzgəcə keçir, oradan təmizlənən hava
ventilyator vasitəsilə elektrik mühərrikinə tərəf vurulur, sonra isə bayıra çıxır. Aşağıdakı
şəkillərdə “Şmel” əl tozsoranı (şəkil 28) və onun elektrik sxemi verilmişdir(29):
7. İNDUKTİVLİK
Induktivlik Nədir? Içərisindən keçən cərəyana bağlı olaraq ətrafında maqnit sahəsi əmələ
gətirən dövrə elementidir.İnduktivlik(sarğac), bir nüvə üzərinə sarılmış bir ötürücüdən
(ümumiyyətlə mis tel) meydana gələr.
9. Şəkil.İnduktivlik(sarğac)
İnduktivliyin vahidi Henridir(Hn) .İnduktivlik L hərfi ilə işarə edilir.
Şəkil.İnduktivliklərin növləri
İnduktivlik Nə İşə yarayar?
Bir sarğac ən böyük xüsusiyyəti, maqnetik sahə köməyi ilə elektrik enerjisini qısa bir
müddətə saxlaya bilir. Bu quruluşu sayəsində elektron tətbiqlərdə çox tez istifadə
edilərlər. Yaranan bu maqnetik təsir sayəsi ilə üzərində bir faza fərqi meydana gələr.
10. Ayrıca induktivliklər dövrədə AC və ya DC mənbəli dövrələrdə də istifadə edilə bilər.
Əgər DC gərginlik tətbiq edilsə induktivlik bir maqnetik sahə əmələ gətirir və bu
maqnetik sahənin təsiri ilə sarğac müqavimət kimi davranır. Bu müqavimət dəyəri sarğac
telinin daxili müqavimətinə bərabərdir.
İnduktivliklərdə Sağlamlıq Yoxlanılması necə edilir?
İndiki vaxtda istifadə edilən ölçü alətləriylə sarğacın,induktivliyin dəyərini ölçmək
çətindir. Bu səbəblə burada yalnız sarğac qısaca qəzalı olub olmadığı test ediləcəkdir.
İnduktivliyin müqaviməti (mis teldən hazırlandıqlarından) ümumiyyətlə 100 om 'dan
kiçikdir.İnduktivliyin uclarının bir-birindən fərqi yoxdur. Multimetre qısa dövrə
addımına alınır və prob induktivliyin uclarına bağlanır. Sonsuzdan fərqli bir dəyər
ölçsə(çoxu dəfə 100 om 'dan kiçik) induktivlik sağlamdır. Sağlamlıq mövzusunda ayrıca
gözlə də tədqiq edilməlidir. Məsələn göz ilə görülür yanma görülsə sarğac üstünə düşən
funksiyanı yerinə yetirmiyə bilər.
Şəkil.Sarğacları sağlamlıq testi
İnduktivlikdə Əks Elektrik Hərəkət Qüvvəsi(EHQ)
11. İnduktivliyə AC cərəyan tətbiq olunduğunda induktivlik ətrafında ibarət olan fərqli
istiqamətlərdəki maqnetik sahələrin induktivlik üzərində iki təsiri olur.
İlk təsir, tətbiq olunan AC cərəyanın dəyərinin sıfırdan maksimum dəyərə doğru artımı
zamanı induktivlik maqnetik sahəsinin özünü meydana gətirən qüvvəyə qarşı qoyub bu
cərəyanı azaltmağa başlayar. İkinci təsir isə AC cərəyan dəyəri maksimum dəyərdən
sıfıra doğru azalarkən, bu dəfə induktivlik maqnetik sahəsinin özü üzərində gərginlik
yaratmaqla (induksiyalayaraq) cərəyanın azalmasını yavaşlatmağa başlayar.
Bu ikinci təsir zamanıinduktivlik maqnetik sahəsinin özü üzərində meydana gətirdiyi
gərginliyə əks EHQ adı verilir. İnduktivlik əks EHQ ilə cərəyanın keçməsini gecikdirər
və AC xüsusiyyətli cərəyanlaın 90 dərəcə geri qalmasına səbəb olurlar.
DC cərəyanda İnduktivlik
Bir induktivliyə DC cərəyan tətbiq olunduğunda indüktiv bir cərəyan meydana gəlməz,
yalnız sabit bir maqnetik sahə meydana gələr və bu sahəyə yaxınlaşdırılan dəmir, nikel,
kobalt kimi maddələr induktivlik tərəfdən cəzb ediləcəkdir.Içində nüvə olmayan
rulonlarda cazibə qüvvəsi az olur.
AC cərəyanda İnduktivlik
DC cərəyanın əksinə induktivliyə AC cərəyan tətbiq olunduğunda, sarğı ətrafında ibarət
olan fərqli maqnit sahələrinə görə cərəyan dolanımına mane olan bir təsir ortaya çıxar.
İnduktivliyin tam müqavimətinə(induktans) bağlı olaraq dəyişən qarşı qoyma şiddətinə
indüktif müqavimət(reaktiv) deyilir.
12. İnduktiv müqavimətin düsturu budur:
Induktivlikdə Faza bucağı AC cərəyanda induktivlik üzərindəki gərginlik, induktiv
cərəyanından 90 dərəcə irəli düşür.
Şəkil.İnduktivlikdə faza bucağı
İnduktivlikdə cərəyan-gərginlik əlaqəsi
İnduktivlik üzərindən cərəyan keçdiyi düşünülsə, cərəyanın zamana bağlı dəyişməsinə
görə üzərində bir gərginlik meydana gələr.
8. DƏYĠġƏN CƏRƏYAN BATAREYLARI VARMI?
on May 27, 2017
Niyə dəyişən cərəyanı(AC) sabit cərəyan(DC) batareyaları kimi istifadə etmirik.
Və ya AC-ni DC yerinə Batareyalarda saxlaya bilirikmi?
13. AC, akumlyator qütblərini 50-ə (tezlik = 50 Hzdə) və ya 60-a (tezlik = 60 Hzdə) bir
saniyədə dəyişdiyindən, AC-ni Batareyalarda saxlaya bilmirik. Bu səbəbdən batareya
qütblərini dəyişməyə davam edir .Pozitif (+ və) Mənfi (-Və) olur və əksinə də batareya,
qütblərini eyni sürətdə dəyişdirə bilməz, bu səbəblə AC-ni batareyalarda saxlaya
bilmirik.Buna əlavə olaraq, AC mənbə ilə bir batareya bağladığımızda, müsbət yarım
çevrim əsnasında şarj(dolur) olur və mənfi yarım dövr əsnasında boşalır, çünki Pozitif (+
və) yarım çevrim mənfi (-Və) yarı dövrünü ləğv edir, bu səbəblə orta gərginlikli Və ya
tam bir perioddakı cərəyan Sıfırdır. Bu səbəbdən AC-ləri batareyalarda saxlamaq üçün
hər hansı bir şans yoxdur.
9. BATAREYANIN KƏġFĠ
on May 27, 2017
Batareya haqqında bilmədikləriniz(Səfa Məcidov)
Batareya İxtirası Haqqında Qısa Məlumat
Batareyalar günümüzde,cib telefonlarında,avtomobillərdə,dizüstü kompüterlər kimi
müxtəlif cihazlarda istifadə edilməkdədir.Batareyalar müxtəlif cihazlara güc təmin etmək
məqsədilə icad edilmiş kimyəvi enerjisini elektrik enerjiyə çevirən
maşıınlardır.Avtomobillərüçün böyük saatlar və fotoşəkil maşınları üçün kiçik ölçülərdə
istehsal edilirlər.Aleksandro Volta,italyan bir fizikçidir.ilk batareyanı 1800-ci ildə icad
etmiştir.
O dövrdə pnevmatik,meteoroloji və elektrostatik sahələrində mühüm kəşflər etmiş lakin
bəşəriyyət üçün ən böyük kəşfi batareya olmuştur.O illərə qədər elektrik sahəsindəki ən
əhəmiyyətli ad Luici Galvanidir.
Luigi Galvani,o dövrlərdə gördüyü heyvan əsaslı təcrübələrlə tanınırdı.O illərdə tapılan
statik elektriki istifadə edərək dəmir bir çubuqla ölü qurbağanın ayağına toxunmuş və
qurbağa ayağının hərəkət etdiyini görmüştür.Bu sayədə batareyanın ilk təməlləri atılmış
oldu.
14. Luigi Galvani, heyvanlarla etdiyi bu təcrübədən sonra heyvanların əzələlərində elektrik
yükü olduğu qənaətinə varmışdır.Galvanidən sonra təcrübələrini davam etdirən
Aleksandro Volta,bunun əzələ içərisində olan maye və ionlardan əmələ gəldiyini anlamış
oldu.Eyni istiqamətdə təcrübələrini davam etdirən Volta,duzlu su məhlulu olan bir qaba
biri sink, digəri mis çubuqlar yerləşdirmiş və elektrik enerjisini əldə etmiştir.1801 ildə
olan bu kəşfin adına Volta batareya adı verilmişdir.Aleksandro Volta 1827-ci ildə ölmüş
və bu kəşfi sonrakı illərdə batareyanın inkişaf etdirilməsinə ışıq tutmuştur.Keşf dəyərli
olduğu üçün elektrik gerginliyinə "Volt" adı verilmişdir.
10.Torodial transformator
Bu növ transformator, laminatlı nüvəli transformatorlara müqayisədə, azalan kənar və ya
xarici maqnetik sahə ilə olduqca məhsuldar və səmərəli iş təmin edən bir çox üstünlüyü
verir. Daha az ağırlıq və kiçik ölçü səbəbiylə, bunlar aşağı və ya yüksək gərginlikə görə
hər hansı bir tətbiq üçün asanlıqla hazırlanmışdır. Hissəcik yönümlü silisium dəmirdən
düzəldilmiş və bir polad zolaq yaratmaq üçün kəsilmiş, son dərəcə təsirli bir çörək
şəklində nüvə istifadə edilir. Bu nüvə, çox sıx bir saat yayı kimi mis sarğılarla sarılır. EL
laminatlı nüvəli transformator ilə müqayisədə, toroidal nüvəli transformatorlar daha
bahalıdır. Bununla belə, müəyyən bir reytinqdə EL laminatlı tip transformator ilə
müqayisədə toroid transformator daha kiçik və daha yüngül olacaq. Bundan başqa,
maqnetik sahənin daha az sızması və yüksək məhsuldarlıq təmin edir. Bunlar bir neçə on
VA-dan minlərlə VA-ya qədər mövcuddur. Əksəriyyətlə, mərkəzi tək deşikli bir yığma
ilə pulcuqlar və rezin kovriklərlə bərabər bir bolt ilə hazırlanırlar
11. ĠNSAN BƏDƏNĠNDƏN ELEKTRĠK ALMAQ
on May 29, 2017
İnsan orqanizmi həyati funksiyalarını yerinə yetirmək üçün elektrokimyəvi enerji sistemi
istifadə edir. Orqanizmimizin elektriklə işləyən hissəsini sinir sistemi yaradır. Bir qəza və
ya əlillik vəziyyəti olanda belə bədənimiz elektrik istehsalını həyata keçirir, istehsal
etdiyi elektrik enerjisi həyati fəaliyyətini davam etdirir. Canlılardakı bu elektrik sistem,
metallarda elektrik sistemlərindən daha çox üstünlüyə malikdir. Bu üstünlüklərin başında
15. bioloji sistemlərin öz özünü təmir etməsinə gəlir. Məsələn, barmağınızda bir kəsik
yarananda qısa zamanda bu yara sağalır. Bunu təmin edən sistemlərin ardında yenə
elektrik bir nizam vardır. Bu heç bir insan hazırlama maşında mövcud olmayan imitasiya
ediləbilməz bir xüsusiyyətdir.
Ətrafımızda gördüyümüz hər şeyin elementi atomdur. Atomun içində isə proton, neytron
və elektron vardır. Proton və neytron nüvədə yerləşir, elektronlar isə nüvənin ətrafında
davamlı dönən hərəkətli hissəciklərdir. Protonlar müsbət, elektronlar mənfi elektrik
yüklü, neytron isə yüksüzdür. Atomdakı elektron və proton miqdarı bir-birinə bərabərdir.
Bu bərabərlik də atomun neytral vəziyyətdə olmasına səbəb olur. Atom çoxdan bir
elektron qazananda bu onu mənfi hala gətirir və tarazlıq pozulur. Atom bir elektron
itirəndə isə bu dəfə də müsbət yüklü olur. Bu ziddiyət elektron cərəyanı başlamasına yol
16. açır və məhz bu elektron cərəyanı da "elektrik olaraq tanınır. Trilyonlarla atomdan
meydana gələn insan orqanizmi elektronların hərəkəti ilə ortaya çıxan enerjiylə çalışır
Nəfəs almaq, yerimək, yemək yemək, danışmaq, hərəkət etmək, qısası həyatımıza dair nə
varsa bu enerjiyə ehtiyac duyuruq və bu enerji olmadan orqanizmin həyati fəaliyyətlərini
davam etdirməsi söz mövzusu belə ola bilməz. İnsanın həyatı boyu orqanizmində baş
verən saysız-hesabsız hüceyrə fəaliyyətinin əsasında elektrik var. Başqa sözlə, bədəndəki
bütün kimyəvi proseslər elektriklə baş verir.
Bəs insanın hüceyrələrinin hasil etdiyi elektrik nə növ bir elektrikdir, yəni (AC) dəyişən
cərəyandır, yoxsa sabit cərəyandır? İnsandakı enerji elektrik enerjisi deyilsə, hansı növ
bir enerjidir? Elektrikdirsə tezliyi nə qədərdir, neçə volt və cərəyanı nə qədərdir?
İnsan orqanizminin əsas enerji mənbəyi kimyəvi və elektrik əsaslı vahid sistem olan sinir
sistemi, mürəkkəb kommunikasiya, koordinasiya və idarəetmə sistemi kimi funksiya
görər. İnsan orqanizmindəki elektriki (DC), ya da (AC) olaraq təsnifatlandıra bilmərik.
17. İnsan orqanizmindəki siqnal çatdırılması, sinir sistemini yaradan neyronlar tərəfindən
çatdıran damarlardan yaranır. Bu sistem, bir AC ya da DC güc sistemlərindən çox, bir
teleqraf sisteminə bənzətmək olar. Teleqraf sistemi, müxtəlif kodlar istifadə edilmək
surətilə məsafələr arasında elektrik siqnalları yazılı məlumat göndərilməsini təmin edən
bir cihazdır. Bizim bədənimizdə gerçəkləşən isə elektrik məlumatın yazısız təminatıdır.
Yəni ayağımıza batan bir tikanı hiss edib qiymətləndirmə və reaksiya vermə zamanı
elektrik siqnalları ilə məlumat axını təmin edilir.
İnsan Orqanizmində Necə Elektrik İstehsal Olunur?
Bu sualın cavabı əslində böyük bir tarazlığın məhsuludur və olduqca təəccüblüdür.
Bədən, elektrik istehsalını özü həyata keçirir. Bu vəzifəni orqanizmindəki trilyonlarla
hüceyrə hamı birlikdə yerinə yetirirlər. Kiçik bir "batareyaya oxşada biləcəyimiz
hüceyrələrin xarici ətrafı kalium, iç qismi isə natrium mayesi ilə doludur. Bütün
hüceyrələrdə hüceyrə pərdələri boyu bir gərginlik (elektrik gərginlik fərqi) var. Hüceyrə
qılafında voltaj fərqi "elektrik potensialı" olaraq ifadə edilən bir elektrik cərəyanının
yaranmasını təmin edir. Hüceyrə qılafının içərisində bu elektrik potensialına "istirahət
potensialı" də deyilir və bu potensialın miqdarı təxminən 50 milivoltdur. Bütün
18. hüceyrələr bu potensial enerjilərini hüceyrə içindəki fəaliyyətlərini həyata keçirmək üçün
istifadə edirlər. Ancaq sinir və əzələ hüceyrələri başqa hüceyrələrdən fərqli olaraq bu
enerjini fizioloji funksiyalar üçün də istifadə edirlər. Əzələ hüceyrələrində bu cərəyan
sayəsində ixtisar baş verərkən, sinir hüceyrələrində bu cərəyan siqnal ötürülməsini təmin
edir.
Hüceyrə qılafı üzərində yalnız müəyyən ionların keçidinə icazə verən kanallar
mövcuddur. Bu kanallar vasitəsilə ionlar hüceyrə daxilinə və xaricinə hərəkət edə bilər.
Müsbət və mənfi yüklü hissəciklərin hərəkəti ilə hüceyrə daxili və xarici arasında elektrik
bir tarazlıq meydana gəlir. Hüceyrə daxili və hüceyrə xarici mayelərindəki bu fərq,
tarazlıq yaranana qədər bir keçid meyli yaradır. İçərisini kənardan ayıran hüceyrə qılafı,
bəzi ionların keçməsinə icazə verərkən başqalarının keçidini əngəlləyən yarı-keçirici
xüsusiyyətdədir. Bu üzdən hüceyrə, elektrikə ehtiyac duyanda bütün etməsi lazım olan,
elektrik dövrəsini tamamlamaq üçün bu kanalların birini açmaqdır.
19. İnsan Bədənində İstehsal Olunan Elektrikin Miqdarı Nə Qədərdir?
Bir hüceyrənin kənar yük ilə içərisindəki yük arasındakı fərqi təxminən 50 milivoltdur.
Vaşinqton Əyalət Universitetindən farmakoloq Professor Stiven M. Simaskonun
hesablarına görə, bədəndəki trilyonlarla hüceyrənin istehsal etdiyi elektrik toplansa əldə
edəcəyimiz enerji, 40 wattlık bir elektrik lampanın işıqlanmasına uyğun bir enerjidir.
Bəzi hüceyrələr digərlərindən daha çox elektrik istehsal edir. Bunun miqdarı hüceyrələrin
gördükləri işə və elektriki nə üçün istifadə etdiklərinə görə dəyişir. Məsələn, sinir
hüceyrələri və ürək hüceyrələri çox çox elektrik istehsal edirlər, çünki sinir
hüceyrələrinin, mesajlarını uzaq məsafələrə çatdırmaq lazımdır ki, bu üzdən həm özləri
üçün, həm də bu mesajları çatdırmaq üçün daha çox enerjiyə ehtiyac duyurlar.
20. .
Mənbə-elektrikport.com
12. ELEKTRĠK ĠNSANI NĠYƏ VURUR?
on May 29, 2017
Elektrik vurmasının həyatı təhlükəsi varmı? Elektrik məftillərində duran quşu nədən
elektrik vurmaz? Bu yazımızda bu kimi suallara müxtəlif vəziyyətlərdə baxaraq cavab
axtaracağıq.
"DİQQƏT! YÜKSƏK VOLTAJ" Tez-tez görünən bir xəbərdarlıqdır, amma yalandır.
Elektrik enerji də daxil olmaqla bütün enerji növləri təhlükəli ola bilər. Amma zərər
verən yalnız gərginlik deyil. Əslində zərərli ola bilən elektrik enerji, elektrik
cərəyanından irəli gəlir. Yəni əslində bizə zərər verən elektrik cərəyanıdır.
Bəs, ağıllara dərhal "Nə Üçün bu xəbərdarlıq Yüksək Gərginlik şəklində keçirilmişdir"?
Sualı gəlir.
Bunun cavabı sadədir: Elektrik gücün istehsal və satışından dolayı, gərginliyi müəyyən
etmək cərəyandan daha asandır. Yəni işarələr sahəsi asan olan mövzusunda xəbərdar edir.
Bu üzdən xəbərdarlıq lövhələrində "Yüksək Gərginlik" ifadəsi yer alır.
Elektrik İnsanı Niyə Vurur?
Elektrikin bir canlıya zərər verməsi üçün elektrik cərəyanının bu canlıya keçməsi və
dövrə tamamlaması lazımdır. Elektrikin varlığımızdan axmasının səbəbi hüceyrə
mayeləri, başda duz olmaq üzrə həll edilmiş ionlar vardır. Bunlar çox yaxşı keçiricidirlər
21. və orqanizmdəki elektrik cərəyanının axmasına səbəb olur. Elektrik cərəyanının
səviyyəsinə və müddətinə bağlı olaraq da insanda meydana gələn zərərlər dəyişir.
Cərəyanşiddətlərinə bağlı olaraq insanda baş verən fizioloji reaksiyalar aşağıdakı
cədvəldə göstərilir.
Fizioloji Reaksiya Cərəyan
Kobud şəkildə hiss edilə bilən 3-5 mA
Həddindən artıq ağrı 35-50 mA
Əzələ iflici 50-70 mA
Ürək dayanması 500 mA
Bu cədvəldəki məlumatlar təxminən nəticələrdir. Sizdə təqdir edərsiniz ki, sağlam bir
insanın üzərində bu məlumatları əldə etmək doğru deyil.İnsan vücudunun elektrik
ötürülməsi çox mürəkkəbdir və tam məlum deyil. Elektrik hadisələri araşdırmaq üçün
sadələşdirilmiş modellər istifadə edirik. İndi insan vücudunun sadələşdirilmiş modelini
aşağıda görə bilərsiniz.
(a)Bir qolu və ayağı arasında bir gərginlik fərqi olan insan orqanizmi. (b)Bir qolu və bir
ayağı arasında gərginlik fərqi olan insan vücudunun sadələşdirilmiş modeli.
22. Bədən, cərəyan üçün bir keçirici olaraq davranır. Bu səbəblə məqbul bir başlanğıc,
bədəni müqavimət olaraq modelləməkdir.
Elektrik Telləri Üzərində Dayanan Quşu Nədən Elektrik Vurmaz?
7den 70e ən çox maraq edilən suallardan biri də budur. Məhəlləmizdə gəzərkən elektrik
teli üzərində dayanan bir quş görəndə quşa nədən elektrik dəymədiyini hamı narahat
olmuşuq. Bu marağınızı dərhal həll edək. "Elektrik İnsanı Niyə Vurur"? Başlığı altında
bir canlıya elektrik vurması üçün o canlı üzərindən elektrik cərəyanının keçməsinin lazım
olduğunu qeyd etmişdik.
Soldakı şəkilə baxanda yalnız bir sim üzərində dayanan
bir quşu elektrik vurmaz. Çünki quşu elektrik vurması üçün, elektrik cərəyanının quşun
üzərindən keçərək quşun bədənini tərk etməsi lazımdır. Amma belə bir şey mümkün
deyil. Şəkildə də gördüyümüz kimi quşun üzərində dayandığı simdən başqa əlaqədə
olduğu başqa bir nöqtə yoxdur. Yəni elektrik cərəyanının quşun üzərindən keçərək
davam edə biləcəyi bir yol yoxdur. Bu üzdən quşu elektrik vurmaz.
Burada ağlımıza gələ bilər: "Elektrik cərəyanı quşun ayağından girib quşun üzərindən
keçərək digər ayağından tərk edə bilərmi"? Bu hadisə baş verməz. Çünki quşun iki ayağı
arasındakı çox kiçik müqavimətli sim var, cərəyan böyük müqavimət göstərəcək quşun
üzərindən keçməz.
2 naqilə birdən eyni anda toxunan bir quş təsəvvür edək. Quşun bir ayağı bir naqilə, digər
ayağı da digər naqilə toxunur. Yəni elektrik cərəyanı quşun ayağından girir və digər
ayağından çıxart. Quşun üzərindən keçən bu cərəyan, quşun elektrik vurmasına səbəb
23. olur.
İndi isə fərqli vəziyyətlərdə quş və insanı elektrik vurub vurmadığını araşdıraq.
Bu halda gördüyümüz kimi, quşu elektrik vurmaz. Bunun səbəbindən bəhs etmişdik. Quş
hər iki ayağınıda eyni naqilə qoymuşdur və quş üzərində hər hansı bir cərəyan axını
olmaz. Bu səbəblə quşu elektrik vurmaz
Bu dəfə gördüyümüz kimi quşa hər hansı bir şey olmadığı kimi insanı elektrik vurduğunu
görürük. Çünki insanın əli ilə toxunduğu nöqtə ilə ayağındakı torpaq əlaqəsi mənbə ilə
ortaqdır. Buna görə də insan üzərindən cərəyan keçərək, insanın elektrik vurmasına səbəb
olur. Quş isə hər iki ayağınıda eyni məftilə qoymuşdur və quş üzərində hər hansı bir
cərəyan axını olmaz.
24. Bu halda da gördüyümüz kimi, nə quşa, nə də insanı elektrik vurmaz. Bu halda insan eyni
bir quş kimidir. Həm əli, həm ayağı eyni nöqtədə yəni torpaqdadır. Bu üzdən insan
üzərindən elektrik cərəanı keçməz və elektrik vurmaz. Quş isə eyni mövqeyini
qorumaqdadır, toxunulmaz.
Bu vəziyyətə baxanda isə həm insana, həm də quşa elektrik dəymədiyini görürük. İnsanın
ayağında bağlı olan torpaq mənbəyə getmir, yəni vəsaitlə birgə bir torpağa malik deyil.
Burada diqqət etməliyik. Yazımızın ən başından barı dediyimiz kimi, bir canlını elektrik
vurması üçün o canlının üzərindən elektrik cərəyanı keçərək dövrəsini tamamlamalıdır.
Bu rəsmdə isə gördüyümüz kimi mənbədən gələn cərəyan başqa bir torpağa gedir,
mənbəyə geri dönərək dövrəsini tamamlamır. Bu üzdəndə insanı elektrik vurmur. Quş
25. isə mövqeyini qorumaqdadır, elektrik vurmur.
Mənbə-elektrikport.com
13. KEÇMĠġDƏ QALAN 8 TEXNOLOGĠYA
on May 30, 2017
Texnologiya sürətli bir şəkildə irəliləməyə davam edərkən, köhnə texnologiyaların üstünə
qoyularaq yeni texnologiyalar inkişaf edir. Köhnə texnologiyaları xatırlamaq, inkişaf
edən texnologiyanın nə qədər sürətlə getdiyini bizlərə göstərməkdədir. Sizlər üçün
keçmiş 8 texnologiyanı bu fotoportumuzda topladıq.
1)VHS kasetlər: Video Home System sözlərinin baş hərflərinin qısaldılamsıı şəklində
yaradılan VHS, JVC firması tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Evdə film izləmə məqsədilə
çıxarılan kasetlər ilk vaxtlar yalnız oxuma edə bilən cihazlar istifadə edilərək izlənirdi.
Gələcək ki illərdə qeyd etmə xüsusiyyətinə malik cihazlar ilə qeyd etmə xüsusiyyəti
gətirilmişdir. Sony firmasının Betamax sistemi ilə eyni xüsusiyyətlərə malik olmasına
baxmayaraq adını daha çox bildirmişdir. Maqnetik bir lent ilə həm oxumaq, həm də
26. qiymətləndirmə aparılırdı. 20 -120 dəqiqə arasında qeyd edən kasetlər analoji olaraq
çalışırdı. Video kameraların tətbiqi artması ölçülərində kiçilməyə getdi. İnkişaf
etdirilməyə davam edilərək müxtəlif xüsusiyyətlərdə istifadəçilərə təqdim olunub. Uzun
illər istifadə edilən kasetlər 2006-ci ildə son film istehsalından sonra, firmalar 2016 ili
etibarı ilə bu sistemdən dəstəyini çəkdi.
2)Commodore 64: İlk şəxsi kompüterdən biri olan Commodore 64,commodore Business
Machines 1982-ci ildə satışa təqdim olunmuşdur. Səs və görüntü çıxışı bazarda 17
milyon ədəd satış rəqəmini görüb. 64 KB RAM yaddaşa sahibdir.ROM yaddaş içinə
yerləşən əməliyyat sistemi ilə pozulmaların qarşısı alınıbdır. Commodoreun 16 rəng
göstərməsi, qrafikləri problemsiz sürüşməsi populyarlığını artırmışdır.
27. 3)Teleqraf: Teleqraf, teleks və faks maşınlarının qabaqlayıcısıydı. Mülki və hərbi
xəbərləşmə üçün, mesaj göndərmək və almaq üçün istifadə olunurdu. Bir operator
köməyi ilə teleqraf istifadə edilirdi. 19-ci əsrdə icad edilmişdir. Kəsikli cizgidən
yaradılan kodlar ilə xəbərləşmə edilirdi. Morz əlifbası kimi bu kodlar, elektrik
cərəyanının ötürülməsi ilə həyata keçirilirdi. Alıcı hissədə isə bir elektromaqnitin gələn
cərəyana görə bir qələmin bağlı olduğu mexanizmi çəkib qoyaraq kağız üzərində izlər
təşkil edirdi. Aparılan proseslər ilə çox xətli sistemlər və radionun ixtirası ilə kabelsiz
şəkildə sürətli və ardıcıl bir rabitə cihazı kimi istifadə edilmişdir.
28. 4)Qramofon: 1877-ci ildə Tomas Edison tərəfindən icad edilmişdir. Üzərində çuxur
açılmış valları bir iynə köməyi ilə darayaraq qeyd edilmiş mexaniki səsləri oğurlayan
alətdir. Valın qoyduğu disk bir qolun çevrilməsilə yay mexanizmasını qurur. İynənin
qoyulduğu val fırlanmağa başlayaraq səslər törədərdi. Səsləri artırmaq üçün geniş ağızlı
borular istifadə edilirdi. İynə kimi metal iynələr istifadə edilirdi. Bunlar müəyyən bir
müddətdən sonra deformasiyaya məruz qalırdı. Elektrikin içinə girməsi ilə səs
yüksəltmək üçün gücləndiricilər istifadə edilməyə başlandı. Qramofona görə, rəqəmsal
olanlara isə dinamikalı deyilir.
5)Analoq telefon: Telefon patenti Aleksandr Qrehem Bell tərəfindən 1876-ci ildə alınıb.
Teleqraf xəttindən daha sürətli rabitə bəxş edən telefon qısa bir müddətdə Amerikada yüz
minlərlə abunəçi toplayıb. İlk başlarda sabit kabel bağlantıları ilə məlumat ötürülməsi
29. həyata keçirilirdi. Stansiyalar ilə görüş keçiriləcək adamların əlaqələri aparılaraq adamlar
bir-birinə bağlanırdılar. Stansiya və xətt sayına görə görüşlərin sayı dəyişirdi. Stansiya
tutumlarının çatmamaya başlaması ilə avtomatik stansiyalar qurulmağa başlandı
6)Makina: Mexaniki bir yazı maşını olan çap maşını, klaviatura düyməni bağlı olan hərf
çubuqlarından yaranır. İstənilən düyməni basılaraq hərəkət edən hərf çubuqları mürəkkəb
ilə təmas edərək kağız üzərində çap olunan düyün hərfini, sayını və ya işarəni qoyur. Hər
bir tuşa basılldıqdan sonra kağız, mexanizm köməyi ilə avtomatik olaraq irəliyər. Sətir
sonuna gəldikdə isə bir qol çəkilərək aşağı sətirə düşülür. Çap maşını ilə keçirilən yazı
səhvlərini düzəltmək çox çətindir.
30. 7)3,5" Disket: Kompüter üzərindən məlumat daşımaq üçün istifadə edilən maqnetik bir
vasitədir. Disket 1960-ci ildə icad edilib. Disket içinə atılan məlumatlar silinərək təkrar-
təkrar istifadə edilə bilər. Disketlər ləng işləyirdi və disket içindəki məlumatlar tez pozula
bilərdi. Ekoloji şərtlərdən əziyyət çəkərdilər. Kiçik ölçülü fayllar, məlumat faylları,
əməliyyat sistemi fayllarının daşınmasında istifadə olunurdu.
31. 8)CRT monitorlar: Katod şüa balonu kimi açıqlanan CRT-lər kimi tanınır. Elektronların,
sürətli bir şəkildə balonun içində hərəkət etməsi nəticəsində şüaların əmələ gəlməsidir.
Ekran üzərində olan deşiklər üzərində rənglər olaraq görüntü formalaşması təmin edilir.
Qırmızı, yaşıl, mavi rənglərdən ibarət olan işıq dəstələrinin müxtəlif nisbətlərdə qarışması
nəticəsində rənglər yaradılır.
32. Mənbə-elektrikport.com
14. DƏYĠġƏN CƏRƏYANIN ƏSAS ANLAYIġLARI
on May 31, 2017
Sənayenin və gündəlik həyatımızın əsas hissəsi elektrik enerjisidir. Böyük güclərdəki
elektrik enerjisini uzaq məsafələrə iqtisadi daşıya bilmək, dəyişən cərəyan sistemi ilə
mümkündür. Bu yazımızda dəyişən cərəyanın əsas təriflərini araşdıracağıq.
33. Dəyişən cərəyan və Sabit cərəyanın Müqayisə Edilməsi
Sabit cərəyan, zamana görə elektrik istiqaməti və şiddəti dəyişməyən cərəyandır.
Batareya, akumlyator, termocüt, sabit cərəyan generatorları (dinamo), günəş batareyaları
kimi mənbələrdən hasil edilir. Adətən aşağı gərginlik ilə işləyən elektron cihazlarda
istifadə edilirlər. Sabit cərəyanın istifadə edildiyi yerlər aşağıdakılardır:
-Kommunikasiya avadanlıqları (telekommunikasiya)
-Radio, iş, televiziya, kimi elektron cihazlar
-Düzləndiricili qaynaq maşınları
-Metal əritmə (elektroliz)
-Elektrikli vasitələr (qatar, tramvay, metro)
-Elektromaqnitlər
-Sabit cərəyan Mühərrikləri
Elektrik enerjisini yüksək güclərdə uzaq məsafələrə daşımaq, sabit cərəyan sistemləri ilə
mümkün olmur. HVDC (High Voltage DC) ötürücü sistemləri buna istisnadır. HVDC
sistemləri ilə yüksək gərginlik DC ötürməsinə baxmayaraq, adəyişən cərəyan sistemi
34. qədər geniş deyil və xüsusi yerlərdə istifadə edilir. AC ysistemdən daha bahalı olmasına
baxmayaraq 800-1000 km-lik məsafələrdə iki sistemin eyni qiymətdə olduğu görülür. Bu
səbəbdən çox uzaq məsafələr üçün HVDC daha iqtisadi olaraq qəbul edilə bilər. Nümunə
olaraq 900 km, 400 kvluk Sakit Okean kəməri, 1.360 km, 600 kvluq Cabora-Bassa xətti
nümunə verilə bilər. HVDC ötürücü sistemlərinin adətən, ölkələr arası dəniz keçidləri və
ya ölkə sərhədləri çox geniş olan ölkələrdə istifadə edildiyi görülməkdədir.
Elektrik ötürücü xətlərində gərginlik səviyyəsi yüksəldikcə çatdırılan güc artır. Dəyişən
cərəyan, transformatorlar ilə müxtəlif gərginlik səviyyələrinə endirilib yüksəldilə bilər.
Sabit cərəyanın gərginlik səviyyəsini dəyişdirmək üçün güc elektronika elementləri
lazımdır ki, bu da maya dəyəri artırır.
AC generatorların faydalı iş əmsalları, DC generatorlara görə daha yüksək olub daha
böyük istehsal sahələri yaradılır. AC generatorlarda yüksək dövr saylarında FİƏ artdığı
üçün türbin-generatör sisteminin FİƏ- də böyüyür.
Üç fazalı dəyişən cərəyan asinxron mühərriklərinin hazırlanması, sabit cərəyan
mühərriklərinə nisbətən daha asan və daha ucuzdur. Bundan başqa, AC mühərriklər daha
az qulluq tələb edirlər. DC mühərriklərdə yer alan fırça və kollektor mexanizmləri
qayğıya ehtiyac duyduqları üçün daha bahalıdır.
Dəyişən Cərəyanın Tərifi
Bildiyimiz kimi elektrik stansiyalarında fırlanan elektrik qurğuları dəyişən cərəyan, yəni
sinusoidal cərəyan istehsal edirlər. Bu cərəyanın istehsal edilməsi Faradey Qanununa
əsaslanır. Faradey Qanununa görə bir maqnetik sahə içərisində hərəkət edən bir keçiricidə
bir gərginlik induksiyalanır. Buna görə maqnetik sahə və keçiricilərdən ibarət olan bir
sistemdə bu böyüklükdən birinin sabit, digərinin hərəkətli olması lazımdır.
35. Gördüyümüz kimi maqnetik sahə hərəkətli, keçirici (induktivlik) isə sabitdir. Fırladılan
cüt qütblü maqnit, induktiv üzərindəki ümumi seli dəyişərək bir gərginlik
induksiyalanmasına səbəb olur.
Gördüyümüz kimi maqnetik sahə hərəkətli, keçirici (induktivlik) isə sabitdir. Fırladılan
cüt qütblü maqnit, induktiv üzərindəki ümumi seli dəyişərək bir gərginlik
induksiyalanmasına səbəb olur.
Sinusoidal Funksiya və Dalğa Şəkli
Generatordakı keçirici bir tam qayıdışını tamamlaması, yəni 3600-lıq bir fırlanma etməsi
nəticəsində EHQ-nin bir periodu meydana gəlir. Gərginliyin sıfırdan başlayaraq müsbət
maksimum qiymətə çıxması, buradan təkrar düşərək sıfıra enməsi, sonra mənfi
maksimum qiymətə çatması və artaraq yeni sıfıra çıxması sonunda keçən zamana period
deyilir. Period, T hərfi ilə göstərilir. Vahidi saniyədir.
36. Bir saniyədə yaranan period sayına tezlik deyilir. Tezlik, f ilə göstərilir. Tezlik ilə period
arasındakı əlaqə aşağıdakı kimi ifadə etmək olar:
Tezliyin vahidi Hers (Hz) dir. Şəbəkələrimizdə istifadə etdiyimizi dəyişən cərəyanın
tezliyi 50 Hz-dir. Yəni dəyişən gərginlik 1 saniyədə 50 period tamamlayır. Generatordakı
keçirici nə qədər sürətli fırlanarsa, yəni vahid zamanda devir sayı nə qədər yüksəkdirsə
əldə edilən gərginliyin tezliyi də o qədər yüksək olar. Tezliyə təsir edən digər bir amil də
generatordakı maqnetik qütblərin saydır.
Burada;
37. F: İstehsal olunan dəyişən gərginliyin tezliyi (Hers)
P: Generatorun qütb iki sayı
N: Gneratorun dövr sayı (dövr/dəqiqə)
Dəyişən Cərəyanın Ani və Maksimum Qiymətləri
Maksimum qiyməti
Dəyişən gərginlik, bir period ərzində bir dəfə müsbət maksimum qiyməti, bir dəfə də
mənfi maksimum qiyməti alır. Dəyişən cərəyanın və ya gərginliyin bu maksimum
qiymətinə təpə qiymət və ya maksimum qiymət adlanır. Gərginlik üçün Um, cərəyan
üçün Im şəklində göstərilir.
Ani qiyməti
Dəyişən cərəyanın, zamanın hər hansı İr anındakı qiyməti ani qiymət adlanır. Ani
qiymət, kiçik hərflərlə göstərilir. Gərginlik üçün u (t), cərəyan üçün i (t) hərfi ilə
göstərilir. Maksimum qiymət, ani qiymətlərin ən böyüyüdür və bir periodda sonsuz sayda
ani qiymət var. Cərəyan və ya gərginliyin, bir period ani qiyməti aşağıdakı kimi ifadə
edilir:
Burada;
ω: Bucaq sürəti (radyan/saniye və ya dərəcə/saniyə)
T: Zaman (saniyə)
15. ZENER(STABĠLĠTRON) DĠODU
on June 01, 2017
38. Bir diod növü olan zener(stabilitron) diodun əsas vəzifəsi uclarına tətbiq olunan
gərginliyi sabit saxlamaqdır. Müəyyən bir gərginliyə qədər cərəyan keçirməyən zener
diod, xüsusilə elektron sxemlərdə qoruma məqsədli istifadə edilir və digər elementlərin
təhlükəsizliyi üçün də çox mühüm rol oynayır. Bəs zener diod nədir? Nə işə yarayır?
Detallar yazımızda.
Zener Diod Nədir?
Zener diod, ümumi olaraq P və N yarımkeçirici materiallarından ibarət olan, silisium
quruluşlu xüsusi bir diod növüdür. Əsl məqsədi uclarına tətbiq olunan gərginliyi sabit
saxlamaqdır. Bu istiqamətdə müəyyən bir gərginlik qiymətini keçənə qədər cərəyan
keçirmirlər. Bu gərginliyə də zənər (qıırılma) gərginliyi adı verilir və Vz ilə ifadə edilir.
Dövrədə düz qoşulmalı olacaq şəkildə bağlıolanda normal diod kimi çalışır. Ancaq əks
qoşulma vəziyyətində zənər gərginliyi prinsipi ilə işləyir və bağlı olduğu elementə
elektriki olaraq qorumanı təmin edir. Bu üzdən zənər diodlar əksəriyyətlə qoruma
məqsədli olaraq əks bağlanılır.
39. Zener Nöqtəsi Necə Müəyyən Olunur?
Bu sualın cavabı tamamilə diodun istehsal mərhələsinə bağlıdır. Diod istehsal edilərkən
istifadə edilən aşqar maddəsinə müvafiq olaraq zener nöqtələri dəyişgənlik göstərə bilər.
Həmçinin zener diodlar adətən zener gərginlikləri ilə tanınır. 30vluq zener diod deyərkən
30v zənər gərginliyinə qarşılıq gəlir.Clarence Zener, icad etdiyi diod növünə öz adını
vermişdir. 1934-ci ildə ilk dəfə istehsal edilən zənər diod, ilk dövrə vəzifəsini elektron
element qoruma olaraq həyata keçirmişdir. Passiv bir element olaraq anod və katod
uclarına malik olaraq tanındı.
Zener Gərginliyi və Kataloq Məlumatları
Əvvəlcə zənər gərginliyinin müəyyənliyi necə aparılır sualının cavabına baxaq. Bir
gərginlik mənbəyinə ardıcıl olaraq müqavimət və zənər diod bağlanır. Mənbə gərginliyi 0
dan başlayaraq yavaş-yavaş artırılır. Bu zaman zənər diod üzərinə düşən gərginlik,
voltmetr vasitəsilə ölçülür və bir müddət sonra bu rəqəm sabit qalır. Məhz bu gərginlik
qiyməti zənər gərginlikdir.
40. Ancaq zener gərginlik əsasən kataloq məlumatı olaraq verilir. Yalnız sıradan çıxma və ya
dəyişiklik kimi vəziyyətlərdə qeyd etdiyimiz üsul tətbiq olunur. Bununla yanaşı, zənər
diod kataloqunda güc, maksimum əks cərəyan, maksimum əks sızma cərəyanı,
maksimum zener diod müqaviməti və istilik sabiti kimi ölçülərdə də verilir.
Bu kataloq məlumatlarına bir zener diod ilə nümunə verək. 12A-lik maksimum əks
cəryan tutumuna, 200v luq zənər gərginliyinə, 100 watt gücə, 150 mikroamperlik
maksimum əks sızma cərəyan gücünə və 175°c maksimum işləmə temperaturuna malik
bir zənər diodu nümunə göstərmək olar. Bundan başqa, temperatur artdıqca zənər
gərginliyi düşər.
Zener Diodun İstifadə Sahələri
Sabit bir dayanma gərginlik təmin etmək məqsədilə və ya qorumaq məqsədilə özünə
müxtəlif sayda tətbiqi sahəsi tapan zener diod, bir çox elektronika dövrəsində qarşımıza
çıxır. Bu üzdən gərginlik möhkəmləndirmə, siqnal qırpma, elektron elementi qoruma
41. funksiyalarını üzərinə götürən bir çox dövrədə zənər diod mövcuddur.
Pulslu dövrələrdə də zener diod istifadə edilə bilər. İki zener diod əks olunduqda təsirli
qırpma(puls) dövrəsi əldə edilir. Bununla yanaşı, zənər diod, DC dövrələrdə gərginlik
tənzimləyicisi məqsədilə də istifadə edilə bilər. Paralel kondensator bağlanarsa
dalğalanmaları və parazitləri mümkün qədər azaltmış olarıq.Zener diod ölçü alətlərində
də istifadə edilir. Ölçü cihazının maksimum ölçə biləcəyi gərginlik dəyərində zənər
gərginliyinə malik olan bir zənər diod paralel bağlananda cihaz, gələ biləcək yüksək
gərginliklərə qarşı qorunmuş olur. Bəzən ayar imkanı üçün də potensiyometr də qoyulur.
42. Relelərin də müəyyən gərginlikdə işləməsini təmin etmək üçün zənər diod istifadə edilə
bilər. Bu halda rele ancaq zənər gərginliyini aşan gərginliklər də çalışacaqdır.
Bəs zener diodu kim qoruyacaq? Bu mövzuda edilə biləcək tək bir şey var o da zənər
diodun önünə uyğun qiymətdə ardıcıl bir müqavimət bağlamaqdır. Bu sayədə yüksək
cərəyana qarşı zənər diodu qorumuş olarıq.
17. ELEKTRĠK CƏRƏYANININ ĠSTĠQAMƏTĠ
on June 02, 2017
LEDİ 1,5voltluq batareyaya bağlayırıq və qütblənmə doğru bir
şəkildə riayət olunarsa işıq yanır. Cərəyan hansı istiqamətdə qurulacaq? Günümüzdə
bunu hamı müsbətdən mənfiyə bilir.Və bu səbəblə, batareyanın içində, mənfi ilə müsbət
arasında, bu qapalı elektrik dövrəsi sabit olur. Dövrədəki cərəyanın istiqaməti, müsbət
yüklü hissəciklərin hərəkət istiqaməti kimi qəbul edilir, ancaq əslində elektronlar
metallarda hərəkət edir və mənfi yüklü olduqlarını bilirik. Buna görə də, həqiqətdə
43. "düzgün istiqamət" anlayışı bir sözdür. Görək, nə üçün elektronlar dövrə boyu mənfi ilə
müsbət arasında axarkən, hər kəs müsbətdən mənfiyə getdiyini deyir. Nə üçün ?
Cavab, elektrik mühəndisliyi tarixidir. Franklin elektrik nəzəriyyəsini inkişaf etdirəndə,
hərəkətini bir bədəndən digərinə axan maye hərəkatı olaraq gördü. Elektrikli mayenin
oradan daha çox olduğu yerdən, daha az olduğu istiqamətdə axır.
Beləliklə, hədsiz elektrik axını olan bədən müsbət bir şəkildə elektriklənir və elektrikli
maye çatışmazlığı olan bədən mənfi olaraq elektriklənir. Buna görə də elektrik yükləri
hərəkəti anlayışı meydana gəlmişdir. Müsbət yük, sanki yükü bir bədəndən digərinə
əlaqəsini təmin edən bir sistem vasitəsilə həyata keçirmiş kimi axır.
Əslində, bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəyə girən iki ayrı elektrik yük növünün olduğu ortaya
çıxdı. İki elektrikin bu nəzəriyyəsi Franklin Robert Simmerın müasir bir nümunəsini
inkişaf etdirdi; Frank Simon, Franklin nəzəriyyəsində bəzi şeylərin doğru olmadığını
gördü.
44. Şotland fiziki Robert Simmer iki cüt corab geyib: İsti yun və başqa bir ipəkli corabları üst
üstə geydi. İki corabı bir anda ayağından çıxarıb bir corabı digərindən çəkəndə belə bir
mənzərə gördü. Yun və ipək corablar şişir, ayağının şəklini alaraq kəskin şəkildə bir-
birinə yapışırdı. Bu halda, yun və ipək kimi eyni materialının corabları bir-birindən
uzaqlaşırıldı.
Simmer bir əlində iki ipək, digər əlində iki yun corab tutub əllərini bir araya gətirəndə,
corabları eyni materialdan kənara itələyəndə və corabları fərqli materiallardan çəkərək
aralarında maraqlı bir qarşılıqlı əlaqəyə girdi. Qeyri-bircins corab bir-birinə dəydi və bir
birini çəkdi.
Öz corablarının davranışları üzərində aparılan müşahidələr, Robert Simmerın, bədəndə
eyni miqdarda olan müsbət və mənfi bir və ya iki elektrikli maye olmadığını, hər bədəndə
bir nəticəyə gəlməsinə yol açdı. İki cismi ovularkən, bir dənəsi bir cisimdən digərinə keçə
bilir, daha sonra bir bədəndə mayelərdən bir çoxunun varlığı, digərində isə çatışmazlığı
olur. Hər iki bədəndə əks işarəli elektriklənmə olacaqdır.Bununla belə, elektrostatik
hallar uğurlu olur, həm də fərziyyələr Franklin köməyi ilə iki elektrikləri fərziyyələr kimi
Симмера izah etmək idi. Bu nəzəriyyə bir müddət öz aralarında rəqabətlə nəticələndi.
1779-ci ildə Alessandro Voltu öz volt sütunu yaradıb, sonra elektroliz tərəfindən
araşdırılıb, alimlər rəyə gəliblər ki, həqiqətən, məhlullarda və mayelərdə iki zidd cərəyan
daşıyıcının yükü müsbət və mənfi hərəkət edir. Dualist nəzəriyyə cərəyanı da, hamıya
aydın deyildi, yenə də öz yerini tapdı.
Nəhayət, 1820-ci ildə Paris elmlər akademiyasının qarşısında çıxış edərək, Amper əsas
istiqaməti kimi yalnız hərəkət istiqamətlərindən biri olduğu təklif edir. Elə ona görə rahat
idi, çünki Amper öz aralarında cərəyanalr ilə maqnitlərlə qarşılıqlı cərəyanları
araşdırıb.. Ki, hər dəfə məlumat verirdi ki ki, bir naqilə əks olduğu iki cərəyan iki
istiqamətdə hərəkət edir,Amperə, cərəyan istiqaməti üçün müsbət elektrik hərəkətinin
istiqamətini alması və müsbət yük hərəkatinə istinad edərək həmişə cərəyanın istiqaməti
haqqında danışmasını təklif edib. O zamandan bəri, cərəyan istiqamətindəki Amperə
mövqeyi universal olaraq qəbul edilib və hələ də istifadə edilir.
45. Maksvell elektromaqnetizm nəzəriyyəsini inkişaf etdirəndə və maqnetik induksiya
vektorunun istiqamətini müəyyənləşdirmək asanlığı üçün sağ əl qaydanı tətbiq etməyə
qərar verəndə, eyni zamanda bu mövqeyə də bağlıydı.Cərəyanın istiqaməti, müsbət
yükün hərəkət istiqamətidir.
Faradey, hazırkı istiqamətin şərti olduğunu qeyd edib; Bu, elm insanlarının cərəyanı
yönəltməsini bənzərsiz şəkildə müəyyənləşdirməsi üçün münasib bir vasitədir. Lenz,
Lenz qanunu tətbiq edərkən, müsbət elektrik hərəkətinə istinad edərək "cərəyanın
istiqaməti" termini ilə çalışdı. Tomson 1897də elektronu kəşf etdikdən sonra belə,
mövcud cəhətin konvansiyonelliği mühafizə edilib. Yalnız elektronlar keçirici və ya
vakumda hərəkət etsələr də, cərəyan istiqaməti üçün müsbətdən mənfiyə əks istiqamətdir.
46. Faradayın ion fikrinə baxmayaraq, elektron balonların və tranzistor ortaya çıxmasına
baxmayaraq, elektronun kəşfindən bu yana keçən yüz ildən çox bir müddət sonra,
açıqlamalarda çətinliklər ortaya çıxmış olsa da, adi halları hələ də davam edir. Bu
səbəblə, maqnit sahələrində gəzinti üçün cərəyanlarla işləmək daha asan və gerçək bir
çətinliyə səbəb olmadığı görünür.
18. ENINƏ ĠMPULS MODULYASIYASI(PWM)
on June 06, 2017
Problem:
Mənim tətbiqim üçün PWM-i istifadə edin eşitdim.PWM siqnalı nədir və bunun üçün nə
edilir?
Həll:
PWM- Siqnal, rəqəmsal bir mənbə istifadə edərək bir analoq siqnal istehsal etmək üçün
istifadə edilən bir üsuldur. Bir PWM siqnalı, davranışını müəyyən edən iki əsas
komponentdən ibarətdir: Bir işləmə siklı və bir tezlik.İşLƏMƏ siklı, bir dövrənin başa
47. çatdırılması üçün keçən cəmi zamanın faizi olaraq siqnalın yüksək (açıq) bir vəziyyətdə
olduğunu bildirir. Tezlik PWM-in bir dövrə nə qədər sürətli tamamladığını müəyyən edir
(yəni 1000 Hz, saniyədə 1000 dövr edir) və bu səbəblə yüksək və aşağı vəziyyətlər
arasında nə qədər sürətli keçid edər. Bir rəqəmsal siqnalı, kifayət qədər sürətli və
müəyyən bir işləmə sikl ilə bağlayıb açıb bağlayaraq, çıxışlar cihazlara güc verdiyi
zaman sabit bir volt analoq siqnalı kimi davranır.
Nümunə: 5V-da yüksək (açıq) və ya 0Vda aşağı (qapalı) olan rəqəmsal bir mənbədə 3v
siqnalı yaratmaq üçün, PWM-in,60% lıq bir işləmə sikl ilə 5V 60% çıxışı ilə istifadə
edilməsini təmin edə bilərik. Rəqəmsal siqnal kifayət qədər sürətli çevrilərsə çıxışda
görülən gərginlik orta hesabla volt kimi görünür. Rəqəmsal aşağı 0v isə orta hesabla
voltaj, rəqəmsal yüksək voltun işləmə sikl ilə vurmaqla 5v x 0.6 =3v hesablaya bilərik.
80% liq bir işləmə siklı seçiləndə 4v,20% nin 1v olacağı düşünülür..Faiz artıqcan
gərginlik azalır
PWM siqnalları çox müxtəlif idarə etmə tətbiq etmələri üçün istifadə edilir. Əsas
istifadələri DC(sabi cərəyan) mühərrikləri idarət etmək üçündür, ancaq klapanları,
nasosları, hidravlik və digər mexaniki hissələri idarə etmək üçün də istifadə edilə bilər.
PWM siqnalının nizamlanması vacib olan tezlik, tətbiq etmənin və enerjilenen sistemin
reaksiya müddətinə bağlı olacaq. Aşağıda, bir neçə tətbiqi və bəzi tipik minimum PWM
tezlikləri vacibdir:
Aşağı reaksiya müddəti olan istilik elementləri və ya sistemlər: 10-100 Hs və ya daha
yüksək
DC elektrik mühərrikləri: 5-10 khz və ya daha yüksək
Güc mənbələri və ya səs gücləndiriciləri : 20-200 khz və ya daha yüksək
Qeyd: Müəyyən sistemlərdə, istənilən reaksiya növünə bağlı olaraq, burada
sadalananlardan daha sürətli tezliklərə ehtiyac duyula bilər.
Aşağıda, fərqli vəzifə dairələri ilə PWM siqnallarını göstərən bəzi qrafiklər verilir.
49. 19. EynĢteyn və Mileva
Alimlər, Tarix
Mart ayının 14-ü dünyada iki adla qeyd olunur. Birincisi, bu tarix rəqəmsal yazılışda
03/14 kimi göründüyünə görə Pi günü adlandırılır. Ölkəmizdə çox tanınmasa da qərb
universitet və məktəblərində, eləcə də aparıcı təhsil müəssisələrində elm festivalı günü
olaraq qeyd edilir. Günün sonunda Pi tortu yemək isə adət halını alıb. Mən isə bu yazını
öz Pi stəkanımda çay içərək yazıram.
Dünya və elm tarixinin gəlmiş-keçmiş ən dahi adamlarından hesab olunan, öz təxəyyül
gücü və nəzəri fizikaya gətirdiyi yeniliklərlə fərqlənən Albert Eynşteyn də bugündə
anadan olub. Bəlkə də, küçədə yoldan keçən birisindən soruşsanız ən azı məşhur E =
mc2 bildiyini deyəcək (loru dildə enerji və kütlə eynidir). Heç şübhəsiz siz də bu alimin
həyatından xəbərdarsınız. Ona görə də, bu dəfə biz alimin özü və elmi yaradıcılığından
deyil, onun unudulmuş həyat yoldaşından söz açacıq.
Mileva Maric Eynşteyn 19 Dekabr 1875-ci ildə indiki Serbiyada anadan olub.
Valideynləri: Mariya Ruzic və Milos Maric (ata) cəmiyyəyin varlı və hörmət edilən ailəsi
idi. Bu ailənin 3 övladı olub: Mileva, Zorka və Milos Maric (oğul) . Evin böyük qızı
Mileva, Serbiyada qızların məktəbə götürüldüyü son ildə məktəbə daxil olur. 1892-ci
ildə, atası nüfüzu hesabına təhsil nazirliyindən icazə alaraq, onu oğlanlara ayrılmış fizika
mühazirələrində iştirak etməyə başlayır. 1894-cü ildə orta məktəbi bitirir və ailəsi ilə
birlikdə Novi Sada köçür. Sinif yoldaşları onu çox istedadlı lakin az danışan biri kimi
50. xatırlayır. O, hər şeyin dərinliyinə enir, əzimli və öz hədəflərinə çatmaq üçün çalışan biri
idi.
1896-cı ildə Zürix Politexnik İnstitutunun fizika-riyaziyyat bölməsinə beş tələbə - dörd
oğlan və bir qız qəbul olur. Bunlar, Marsel Qrossman, Luis Kollros, Cakob Ehrat, Albert
Eynşteyn və Mileva Maric idi. Albert və Mileva bir yerdə saatlarla çalışan ayrılmaz
cütlüyə çevrilirlər. Albert, adətən mühazirələrə qatılmır və evdə hazırlaşırdı. Mileva isə
sistemli və mütəşəkkil idi. O, gənc Albertə dərs və tapşırıqlarda geri qalmamaq üçün
kömək edirdi. 1899-1903-cü illərdə tətil günlərində Eynşteynin Milevaya göndərdiyi
tapılan 43 məktubdan 10-u günümüzə gəlib çatıb. Bu məktublarda onların bir-biri ilə
necə əlaqədə olduğu aşkar hiss olunur:
Albert 1899-cu ildə Milevaya yazır:
Helmholtzu ilk dəfə oxuyanda sənin yanımda olmamağın qəribə gəldi və bugün, hələ də
yaxĢılaĢmayıb. Birlikdə gördüyümüz iĢlər mənə daha yaxĢı, sağlam və asan gəlir.
Sonra, 2 Oktyabr Milandan yazır:
... burdakı Ģərait mənə heç uyğun deyil və iĢləmək üçün darıxıram, özümü qaranlıq
fikirlərlə dolu hiss edirəm - baĢqa sözlə, yanımda olub mənə xoĢ nəzarət etməyindən və
əyri-üyrülükdən qorumağından ötrü darıxıram
Dərslərinin sonuna kimi hər ikisinin qiyməti oxşar olub (Mileva 4.7 və Albert 4.6).
Tətbiqi fizika dərsində isə Mileva maksimum qiyməti (5) alarkən Eynşteyn 1 alır.
Həmçinin, Mileva təcrübə dərsində də müvəffəq olur (12 üzərindən 11), Eynşteyn isə
yox. Lakin, Professor Minkovskinin şifahi imtahanında 4 oğlan 12 üzərindən 11 alır,
amma Milevaya 5 yazılır. Yalnız, Eynşteyn diplom ala bilir.
Bu cütlüyün evlənməsinə hər iki ailə qarşı çıxır. Eynşteynin anası, "30 yaşına çatana kimi
o qoca qarıya dönəcək" deyərək sərt reaksiya verir. Lakin, sonda atası Eynşteynə bir
müddət işlədikdən sonra evlənməsinə icazə verəcəyini bildirir.
1900-cu ildə məktubların birində Albert yazır: "tezliklə yeni ortaq işimizə davam etməyi
səbirsizliklə gözləyirəm. İndi sən öz araşdırmana davam etməlisən - özüm adi bir insan
olarkən arvadımın doktor olması məni qürurlandırar". Onlar, 1900-cu ilin Oktyabrında
araşdırma etməyə Zürixə qayıdırlar. Digər üç tələbə institutda iş tapsa da, Eynşteyni
qəbul etmirlər. O zənn edirdi ki, professor Veber qəsdən edir. Belə olan halda, Eynşteyn
51. evlənməkdən imtina edir. Sonda, onlar əvvəl olduğu kimi birgə araşdırma etməyə və
yaşamağa başlayırlar.
13 Dekabr 1900-cü ildə, onların kapilyarlar mövzusunda ilk məqalələrini hazır olur.
Lakin, bu məqalə yalnız Albertin adı altında gedir. Buna baxmayaraq, hər iki tərəf bu
məqaləni özlərinin ortaq işi kimi qələmə verir. Mileva rəfiqəsinə yazdığı məktubda belə
deyir: "Biz bunun bir özəl nüsxəsini nə Bolsmana göndərcik, görək nə fikirləşir və ümid
edirəm, o bizə cavab yazacaq." Bunun kimi, Albert 1901-ci ilin Aprelin 4-ü Milevaya
dostu Mişele Bessonun "əmisini mənə görə ziyarət edib. Prof. Jung İtaliyada ən nüfuzlu
fiziklərinfən biridir və ona bizim məqalənin nüsxəsini verəcək".
Belə görünür ki, məqalənin yalnız Albertin imzası altında olması cütlüyün ortaq qərarı
idi. Niyə? Radmila Milentiyeviç, vaxtilə Nyu Yorkda City Collegedə tarix professoru,
2015-ci ildə Milevaya aid ətraflı bioqrafiya dərc etdirib. Onun fikrincə, Mileva qəsdən
Albertin adı altında məqalələrin dərc olunmasını istəyib ki, ona iş tapılsın və tezliklə
evlənsinlər. 50 il Milevanın həyatını araşdırmış fizika professoru Dord Krsticə görə isə
Mileva bilirdi ki, cəmiyyətdə həmin tarixdəki qadınlara qarşı qeyri-obyektiv mühit
məqalənin dəyərini aşağı sala bilərdi.
Albert özü bəyan edib ki, xüsusi nisbilik üzərində bir işləyiblər. 27 Mart 1901
məktubunda yazılır:
Ġkimiz birgə nisbi hərəkət üzərində gördüyümüz iĢi zəfərlə sona çatdıranda mən necə də
xoĢbəxt və məğrur olacağam.
Və birdən Milevanın taleyi dəyişdi. Mileva hamilə qalır. Albert işsizdir və hələ də
evlənmirlər. İnamsız gələcəklə Mileva ikinci və sonuncu dəfə 1901-ci ildə şifahi
imtahana girir. Albertin yolunu kəsən Prof. Veber onu da imtahanda kəsir. Təhsilini
dayandırmağa məcbur qalan Mileva Serbiyaya qayıdır. Albeti evlənməyə yola gətirmək
üçün tezliklə Zürixə qayıdır. 1902-ci ildə Liserl adlı qız dünyaya gəlir. Heç bir doğum və
ölüm şəhadətnaməsi olmayan bu uşağın axirəti hələ də naməlumdur. Çox güman, hansısa
ailəyə övladlıq verilib.
1901-ci ilin Dekabrın əvvəllərində Eynşteyn dostu Marcel Qrossmanın atasının Berndəki
patent ofisində işə düzəlir. 1902-ci ildə atası ölmədən əvvəl Eynşteynin evlənməyinə
icazə verir. Albert və Mileva 1903-cü il 6 Yanvar evlənirlər. Mileva ev işləri görərkən,
Albert həftədə 6 gün, gündə 8 saat patent ofisində işləyir. Axşamlar isə, bəzən gecəyə
kimi birgə işləyirlər.14 May 1904-cü ildə oğulları Hans-Albert anadan olur.
52. Mileva və Albert toy Ģəkli, 1903-cü il.
Buna baxmayaraq, 1905-ci ildə Albert "möcüzə ili"-də 5 ardıcıl məqalə paylaşır: biri
fotoelektrik effekti (buna görə 1921-ci ildə Nobel alır), ikisi Braun hərəkəti üzərində, biri
xüsusi nisbilikdə və digəri məşhur E = mc2. Eyni zamanda pul qarşılığında 21 elmi
məqaləyə şərh yazıb və molekulların ölçüsü mövzusunda tezisini tamamlayır. Daha
sonralar, Albertin R.S. Şanklanda bildirdiyinə görə nisbilik onun həyatında 7 il,
fotoelektrik effekt isə 5 il mövcud olub. Onun bioqraflarından biri, Pitr Mişelmore yazır
ki, xüsusi nisbiliyin əsasını təşkil edən məqaləni 5 həftəyə tamamladıqdan sonra Albert
"iki həftə dincəldi, Mileva isə təkrar təkrar yoxladı və sonda poçt ilə göndərdi." Yorğun
cütün Serbiyaya ilk üç səfəri zamanı tanışdıqları qohumlar və dostlar onların necə ortaq
çalışdığı haqqında zəngin məlumatlar veriblər.
Heysiyyətinə görə tanınan, Milevanın qardaşı Milos (oğul) Parisdə tibb oxuyarkən bir
neçə dəfə Eynşteynin ailəsi ilə birgə qalır. Kristic yazır: " (Milos) axşamlar və gecələr,
şəhərə səssizlik çökəndə, yeni evli cütlüyün masada əyləşib, kerosin fənər altında necə
fizika məsələləri işlədiklərini təsvir edirdi. Milos onların necə hesabladığı, yazması,
oxuması və debat etmələrindən danışıb".
53. Mileva, Hans və Albert, 1905-ci il
1908-ci ildə, Konrad Habikt ilə birgə cütlük ultra-həssas voltmetr düzəldirlər. Trbuhovic-
Qcuric bu təcrübəni Mileva və Konradın adına yazır: "Onlar işdən razı qalanda Albertə
patent eksperti olduğu üçün aparatın nə iş gördüyünü izah etməyi tapşırdılar". Aparat
Eynşteyn-Habikt patenti altında qeydiyyatdan keçirilir. Habiktin niyə Milevanın adını
daxil etmədiyini soruşanda o Alman dilində belə cavab verir: "Warum? Wir beide sind
nur ein Stein." (Niyə? Biz ikimiz eyni bir daşıq (yəni bir şəxs) )
Artıq 1908-ci ildə Albert tanınmağa başlandı. Berndə ödənişsiz mühazirələr verdikdən
sonra 1909-cu ildə Zürixdə ilk akademik vəzifəyə təyin edildi. Mileva yenə ona kömək
edirdi. Eynşteynin 8 səhifəlik mühazirə qeydləri onun əl yazısı ilə yazılmışdı. Həmçinin,
Maks Planka 1909-cu ildə yazılmış məktub da. Bütün sənədlər Yerusəlimdə Albert
Eynşteyn Arxivində (AEA) saxlanılır. 3 Sentybar 1909, Mileva rəfiqəsi Helene Savicə
yazır: "O, indi alman dilli ən yaxşı fizik kimi tanınır, və onu çox şərəfləndirirlər. Onun
uğuruna çox sevinirəm, çünki o, buna layiqdir; təkcə ümid və arzu edirəm ki, bu şöhrət
onun xasiyyətinə pis təsir eləməsin." Əlavə edir: "Bütün bu şöhərtlə, o arvadına az vaxt
ayırır. ... . Burda deyiblər, bədnamlıqla birinə mirvari, o birinə qabıq düşür."
54. Onların ikinci oğlu, Edvard, 28 İyul 1910-cu ildə doğulur. 1911-ci ilə kimi, Albert hələ
də həyat yoldaşına nəvazişli məktublar yazıb yollayır. Lakin, 1912-ci ildə, Berlinə köçən
ailəsini ziyarət edəndə xalası qızı Elza ilə aşnabazlığa başlayır. İki ilə yaxın gizli
aparırlar. Elsa, Eynşteynin 21 məktubunu saxlayır. İndi onlar Collected Papers of Albert
Einstein arxivində saxlanılır. Elzaya yaxın olmaq üçün, Albert öncə Praqada, sonra
Zürixdə, və sonda Berlində fərqli elmi vəzifələrə gəlir.
Bu evliliyin sonu idi. 29 İyul 1914-də Mileva iki oğlu ilə Zürixə qayıdır. 1919-da isə
boşanmağa razı olur, yalnız bir şərtlə. Əgər, Albert nə vaxtsa Nobel alsa mükafatı ona
bağışlamalı idi. Mükafatı alan Mileva, iki balaca bina evi alaraq övladları ilə kasıb
yaşamağa davam edir. Oğlu, Edvard tez-tez sanatoriyalarda olurdu. Sonralar şizofreniya
çıxaran uşağın tibbi xərcləri artdığından hər iki evi itirir. Albertin davamlı göndərmədiyi
aliment və verdiyi şəxsi dərslərlə maddi vəziyyətini normallaşdırır.
1925-ci ildə Albert Nobel mükafatının oğullarının mirası olduğunu yazır. Mileva isə
birgə gördüyü işlərə görə Nobelin ona düşdüyünü bildirir. Albert cavab məktubunda
yazır:
Xatirələrinlə məni qorxudarkən məni güldürdün. Bir saniyə belə olsun heç fikirləĢmisən
ki, əgər danıĢdığın adamın ciddi nəaliyyətləri olmayıbsa heç kəs sən deyənə diqqət
yetirməz. Kimsə tamamilə əhəmiyyətsizdirsə, ona sakit və həyalı qalmaqdan baĢqa
deyiləcək söz yoxdur. Elə sənə də bunu tövsiyə edirəm.
Mileva sakit qaldı. Lakin, onun rəfiqəsi Milana Bota Serbiya qəzetinə bildirdi ki, onlar
Milevadan xüsusi nisbiliyin yaranışı haqqında müsahibə almalıdırlar. Mileva Helene
Savicə yazır: "Qəzetlərdə belə yazılar mənim təbiətimə xas deyil, inanıram ki, bütün
bunlar Milananın istəyidir, və elə zənn edib ki, mənim də könlümcədir, təkcə onu deyə
deyə bilərəm ki, yəqin o, Eynşteynə görə mənim ictimailəşməyimə kömək etmək istəyib.
O, gərək bu məqsədlə mənə yazsın, və mən bu yolla qəbul edərəm, yoxsa başqa cür
55. mənasızdır."
Mileva (bilinməyən tarix)
Krstic bildirir ki, Mileva öz köməyindən anası və bacısına bəhs edib. O, həm də xaç
valideynlərinə Eynşteynə necə dəyərli kömək etdiyini, amma əvəzində onun həyatını
necə alt-üzt etdiyini yazıb və sonralar məktubu yox etmələrini xahiş edib. Oğlu, Hans-
Albert Krsticə valideynlərinin "elmi həmkarlığın necə evliliyə keçməsindən, və onların
axşamlar bir masa arxasında oturub işləməsinə şahid olmasından" danışıb. Hans-Albertin
ilk arvadı, Frieda, Milevanın ilk üç məktubunu dərc etdirməyə çalışıb, lakin Eynşteynin
vəkilləri tərəfindən "Eynşteyn Mif"-ini qorumaq üçün əngəlləyiblər. Onlar Krsticin bir işi
olmaqla digər məqalələri də əngəlləyiblər. 1947-ci ildə Eynşteyn yazır: "Nə vaxt ki
bilsəm Mileva orda deyil, onda rahat ölə bilərəm."
Onların məktubları və bir çox dəlillər Mileva Maric və Albert Eynşteynin məktəb
illlərindən etibarən 1914-cü ilə kimi necə sıx elmi əməkdaşlıq etdiklərini göstərir. Albert
dəfələrlə öz məktublarında "nisbi hərəkət üzrə bizim işimiz" ifadəsini işlədib. Onların
birgəliyi sevgi və qarşılıqlı dəyərlər üzərində qurulmuşdu və buna görə də qeyri-adi işlər
görə biliblər. Albertin istedadını ilk o kəşf edib. Onsuz, Albert heç vaxt müvəffəq ola
bilməzdi. O, birgə işləməyi sevərək, ona işlərində kömək edərək, və daim ikisinin bir
varlıq kimi hiss edərək öz arzularını tərk etdi. Hər şey Albertin öz adına dərc etdiyi
məqalə ilə başladı və bunun geri qayıdışı olmadı. O buna razı idi, çünki, Albertin uğuru
onun sevinci idi. Bəs niyə Mileva səssiz qaldı? Layiq olmasına baxmayaraq, ictimai
tanınmaqdan üz döndərdi. Bütün əməkdaşlıqlarda olduğu kimi, bütün tərəflərin
töfhələrini saymamaq mümkün deyil.
Müəllif-Sadiq Şamilov
Mənbə-https://kvantdunya.blogspot.com
Original məqalə: "The forgotten life of Einstein’s wife" Paulin Qaqnon
56. 20. PASSĠV SÜZGƏCLƏR
on June 10, 2017
Aşağı Keçidli Filtrlər(Low Pass Filters)
Aşağı keçidli filtrlər, səs gücləndiriciləri kimi dövrlərdəki yüksək tezlikləri qaldırmaq və ya
yüngülləşdirmək üçün istifadə edilir; Gücləndirici dövrsinə lazımlı tezlik reaksiyasını verirlər. Alçaq
keçirən filtrin bir siqnalın genliyini azaltmağa başladığı tezlik nizamlana bilər hala gətirilə bilər. Bu
texniki bir səs gücləndirici "TON" və ya "TREBLE CUT" idarəsi kimi istifadə edilə bilər. LR alçaq
keçirən filtrlər və CR yüksək keçid filtrləri, uyğun tezlik təbəqəsini səsucaldanların müxtəlif
layihələrinə yönəltmək üçün səsucaldan sistemlərində də istifadə edilir (başqa sözlə, aşağı tezlik üçün
Wooferlar və yüksək tezlikli çoxalma üçün Tweetersler). Bu praktiki, yüksək və alçaq keçirən filtrlərin
kombinasiyasına "çarpaz filtr" adı verilir.
Çıxışda yalnız DC (sıfır Hs) lazım olan güc mənbəyi dövrlərində demək olar ki, bir neçə Hers
üzərindəki bütün tezlikləri qaldıran həm CR həm də LC az keçirən filtrlər istifadə edilir.
Yüksək Keçidli Filtrlər(High Pass Filter)
Yüksək keçidli filtrlər, gücləndiricilərdə, xüsusən səs gücləndirici "BASS CUT" dövrə olaraq
adlandırılacaq aşağı tezlikləri qaldırmaq və ya zəiflətmək üçün istifadə edilir. Bəzi hallarda bu eyni
zamanda tənzimlənə bilən hala gətirilə bilir.
57. Diapazon keçidli filtrlər(Band Pass Filters)
Diapazon keçidli filtrlər, bu diapazon üstündəki və altındakı bütün tezliklərdə siqnalları ləğv edərkən
yalnız lazımlı bir tezlik diapazonun keçməsinə icazə verir. Bu xüsusi dizayn, komponentlərin sxematik
bir diaqramda çəkilmə şəkli səbəbilə T filtri adlanır. T filtri, lazımi tezliyin siqnallarına aşağı tam
müqavimətli bir yol yaradan, bütün başqa tezliklərə qarşı yüksək tam müqavimətə malikdir, giriş və
çıxış arasında iki ardıcıl bağlı LC dövrəsindən ibarət olan üç elementdən ibarətdir.
Əlavə olaraq, paralel LC dövrəsi, lazımı tezlikdə yüksək tam müqavimət və digər bütövlükdə aşağı tam
müqavimət yaratmaq üçün siqnal yolu (iki ardıcıl dövrənin birləşmə nöqtəsində) və
torpaqlanma(mənfi) arasında bağlanır. Bu əsas layihə yalnız mərhələli filtrləmə yaratdığı üçün "birinci
sinif" filtri olaraq da adlandırılır. Hər nə qədər olduqca dar bir keçid diapazonuna malik ola bilsə də
daha kəskin bir kəsmə lazımdırsa, ikinci bir filtr birinci filtrin çıxışına əlavə edilərək ikinci sinif filtri
yaradıla bilər.
58. Diapazon keçirmiyən filtrlər(Band Stop Filters)
Bu filtrlər lent diapazon keçidli filtrlərlə əks təsirə malikdir, arzuolunmaz siqnal tezliyində yüksək tam
müqavimət yaratmaq üçün siqnal yolunda iki paralel LC dövrəsi vardır və eyni tezlikdə torpaqlanmaya
aşağı gtam müqavimətli bir yol yaradan bir ardıcıl dövrə ləğv dilib. Daha qədim radio və TV qəbul
edicilərinin ara tezlik gücləndirici diapazon dayandırma filtrləri ola bilər (adətən diapazon keçirən
filtrlərlə birlikdə olur), hər iki səsə də doğru şəkildə cavab vermək üçün olduqca mürəkkəb şəkillərin
tezlik reaksiya əyrilərini istehsal etməyə yardımçı olurlar(V şəkilli siqnallar) . Bu dövrələrdə diapazon
keçirməyən və diapazon keçidli filtrlərin yəni, tənzimlənmiş transformatorların kombinasiyaları,
diqqətli bir tezlik tənzimi tələb edir.
59. Ara tezlikli Transformator(İ.F Transformer)
Bunlar, ara tezlik gücləndiriciləri bir mərhələsindən digərinə bir qrup radio tezliyi çatdırmaq üçün
radio və TV cihazlarında daha qədim olan kiçik transformatorlardır. Nizamlana bilən nüvə
sıxışdırılmış dəmir tozu (Ferrit) var. Nüvə, dəyişkən induktiv yaradan sarğılar içinə və ya xaricinə
yivlənir.
Bu dəyişkən induktiv, sabit bir kondensator ilə birlikdə transformatoru sabit tezliyə nizamlayır. Daha
qədim TV qəbul edicilərdə, həm səs, həm görüntü siqnallarının çatdırılması üçün xüsusi bir keçid
buraxılışı əldə etmək üçün bir sıra tək-tək tənzimlənmiş aralıq tezlikli transformatorları və nizamlanan
filtr dövrələri istifadə edilmişdir. Bu tətbiqi, müasir qəbuledicilərdə böyük miqdarda paketlənmiş
filtrlər və SAW (yüksək akustikalı dalğalı)Filtrləri ilə dəyişdirilmişdir.
60. Paket Filter(Packaged Filters)
Komponent kataloqlarında sadalanan minlərlə filtr var, bəziləri L C və R kombinasiyaları istifadə edir,
ancaq çoxu keramika və kristal piezo-elektrik materialları istifadə edir.Bunlar, mexaniki olaraq
titrəyəndə bir dəyişən gərginlik istehsal edirlər və eyni zamanda bir dəyişən gərginlik tətbiq olunanda
titrəyirlər.
Bunlar yalnız müəyyən və çox doğru olaraq idarə edilən tezlikdə rezonans (titrə) etmək üçün
yaradılmışlar və çox dar bir keçid buraxılışının lazımlı olduğu diapazon keçirmə və diapazon
dayandırma filtrləri kimi tətbiqlərdə istifadə edilirlər. Oxşar layihələr (kristal rezonatorlar) istehsal
etdikləri tezliyi mükəmməl bir doğruluqla idarə etmək üçün vibratorda istifadə edilir. TV qəbul
edicilərdə bir paket filtr, bir çox ənənəvi ara tezlikli transformatorunun və LC filtrinin yerini ala bilər.
61. Heç bir tənzimləməyə ehtiyac hiss etmədiklərindən, radio, TELEVİZİYA, cib telefonları kimi RF (radio
tezliyi) cihazların istehsalı sadələşdirilir və buna görə də qiymət olaraq daha aşağı olur. Bəzən, paket
filtrlərin, keramika və kristal filtrlərin ortadan qaldırıla bilməyəcəyi, lahiyələnmiş tezliklərinin
harmonik tezliklərini rədd etmək üçün müşayiət edən bir LC filtri icad ediləcəkdir
Yüksək Akustik Dalğalı Filter(SAW Filters)
Rəsmdə (sağda) bir PAL TV-dən bir dövrə akkumulyatoru (SAW) İ.F, (ara tezlikli) filtr göstərilir.SAW
filtrləri, çox dar bir keçid diapazonuna və ya çox sayda geniş tezlik buraxılışına, bir neçə müxtəlif
tezliyə mürəkkəb keçid (keçid və STOP) cavabı verəcək şəkildə istehsal edilir. Çıxışlarında müəyyən
genlik bir neçə fərqli siqnalı istehsal edirlər. Özəl TV növləri, həm analoq, həm də rəqəmsal
TELEVİZORLARDA bir neçə LC daramalı filtrinin yerinə tək bir filtr həyata keçirirlər. Çipin səthində
paralel xətlər şəklində düzülmüş bir elektrod qəlibi tərəfindən istehsal olunan büllur və ya tantal
substrat üzərində akustik dalğalar yaradaraq çalışırlar. Bir sıra çeviricidən yaranan dalğalar, müəyyən
dalğaları qəbul etmək və digərlərini rədd etmək üçün hazırlanmış bir başqa dəyişdirici sədi tərəfindən
qəbul edilir. Mişar filtrləri, bir çox elektron avadanlıq tipində ola bilir və müəyyən tezlik diapazonunu
seçmək və ya ləğv etmək üçün istifadə edilən kommunikasiya avadanlıqları, avtomobil və sənaye
proqramlar da daxil olmaq üzrə müəyyən məhsul növlərinin ehtiyaclarına uyğun xarakterə malikdir.
62. Keramik Filtrlər(Ceramic Filters)
Keramika filtrlər bir sıra müəyyən tezliklərdə mövcuddur və mexaniki olaraq titrəyən balaca bir piezo
elektrikli keramik material blokundan ibarətdir. Doğru tezliyin siqnalı, bloka bağlı bir giriş
dəyişdiriciyə tətbiq olunur. Bu titrəyiş bir çıxış çeviricisii tərəfindən bir elektrik siqnalına çevrilir, bu
səbəblə yalnız piezo elektrik blokunun təbii rezonans tezliyi ətrafında məhdud bir aralıqdakı siqnallar
filtrdən keçəcəkdir. Keramika filtrlər, radio dalğalarındakı praktika üçün ənənəvi LC filtrlərdən daha
ucuz, daha möhkəm və daha doğru olmaq xarakterindədir. Bunlar, səth montaj tipləri və burada
göstərilən kapsullanmış üç uclu paketdə olmaq üzrə fərqli formalarda hazırlanırlar.
64. Elektronikadakı "passiv komponentlər" in ən
münasib kombinasiyalarından biri olan LCR ardıcıl Dövrənin tanıdılmasında keçən dərslərdə
mülahizə aparmışdıq. LCR ardıcıl dövrə yalnız ən faydalı dövrələrdən biridirsə digəri isə, LCR Paralel
Rezonans Dövrəsidir!
Paralel LCR dövrəsi, ardıcıl variantı ilə eyni komponentləri istifadə edir, rezonans tezliyi eyni
formulda hesablananır, ancaq üç komponentin bir ardıcıldan bir paralel əlaqəyə qədər
düzənlənməsinin dəyişdirilməsi, heyrətamiz dəyişikliklər yaradır. Ardıcıl dövrəsi haqqındakı dərhal
hər şey paralel dövrə ilə tərs çevrilir. Bu mövzunu oxuduqda ardıcıl və paralel dövrələr arasında nə
qədər çox zidd olduğuna diqqət edin. Bu tərs təsirlərdən, bu ardıcıl və paralel rezonans dövrələr analoji
elektronikada çox daha əhəmiyyətli vəzifələri birlikdə həyata keçirə bilərlər.
65. 22. ELEKTRON GÜCLƏNDĠRĠCĠLƏRĠN ƏSASLARI
on June 11, 2017
Şəkil.Gücləndiricin ümumi simvoluGücləndiricilərə Giriş
Bir gücləndirici, tezlik və ya dalğa şəkli kimi dalğa formanın digər parametrlərini dəyişmədən bir
siqnal dalğa formanın amplitudunu artırmaq üçün istifadə edilir. Elektronikada ən çox istifadə edilən
dövrələrdən biridir və bir çox elektron sistemdə müxtəlif funksiyalar yerinə yetirirlər.Bir gücləndirici
ümumi simvolu Şəkildə göstərilmişdir. Simvol, açıqlanan gücləndirici növünün heç bir detalını
66. verməz, ancaq siqnal axınının istiqaməti (diaqramın sol tərəfindən sağ axdığı belə güman etmək)
qəbul edilə bilər. Fərqli növdəki gücləndiricilər tez-tez sistem və ya blok diaqramlarda adı açıqlanır.
Böyük Elektronika Sistemlərini Əsas Hissəsi olan Gücləndiricilər
Məsələn, Şəkil dəki bir analoq TV qəbuledicisinin blok diaqramına baxın və TELEVİZORU təşkil edən
müstəqil addımların (yaşıl rəngli) çoxunun gücləndiricilər olduğunu görün. Bundan başqa adların
istifadə edilən gücləndirici növünü göstərdiyini də görərsiniz. Bəzi hallarda göstərilən bloklar həqiqi
gücləndiricilərdir və digərlərində gücləndirici, əsas gücləndirici dizaynını xüsusi bir məqsəd üçün
dəyişdirmək üçün artıqlaması ilə komponentlərə malikdir. Nisbətən bəsit, fərdi elektron dövrələrin,
böyük kompleks sxemləri yaratmaq üçün "montaj blokları" kimi istifadə edildiyi bu üsul bütün
elektron sistemlərdə vardır; Hətta kompüterlər və mikroprosessor milyonlarla məntiq elementlərdən
ibarətdir ki, bunlarda yalnız xüsusi gücləndiricilərdir. Bu səbəblə gücləndiricilər kimi əsas sxemləri
tanımaq və anlamaq, elektronikanı öyrənmədə vacib bir addımdır.
Şəkil.Analoq rəngli TV qəbuledicin blok diaqramı.
Bir gücləndiricinin təyin etmə bir yolu yüksəltmək üçün hazırlanmış siqnal növünə görə aparılır. Bu
67. adətən gücləndiricinint işləyəcəyi bir dalğa qrupunu və ya bəzi hallarda bir elektron sistem içində
həyata keçirdikləri funksiyanı ifadə edir.
Audion Tezik Gücləndiricilər
Bəzi yüksək tezlikli səs gücləndiriciləri bu aralığ 100khz civarına qədər genişləndirərkən, digər səs
gücləndiriciləri yüksək tezlik sərhədini 15khz və ya daha aşağı məhdudlaşdırarkən, insan eşitmə aralığı
içindəki siqnalları təxminən 20hs ila 20khs arasında yüksəltmək üçün səs tezliyi gücləndiriciləri
istifadə edilir.
Ekstra dövrələrlə birlikdə, siqnal səviyyələrinin səs düzəliş balansı və müxtəlif girişlərdən qarışdırma
kimi funksiyaları yerinə yetirirlər, adətən, yüksək gərginlik əmsalına və orta və yüksək çıxış
müqavimətinə malikdirlər.
Səs güc gücləndiriciləri, bir sıra gərginlik gücləndiricilərindən gücləndirilmiş girişi almaq və daha
sonra səsucaldanları idarə etək üçün yetərli güc təmin etmək üçün istifadə edilir.
Aralıq Tezlikli Gücləndiricilər
Aralıq Tezlikli qüvvətləndiricilər, radio, TV və radiolakasiyada istifadə edilən tənzimlənmiş
gücləndiricilərdir. Məqsədləri, siqnal tərəfindən daşınan səs və ya video məlumatlarının radio
siqnalından ayrılması (demodüle edilməsi) ərəfəsində, bir radio, TV və ya radiolakasiya siqnalının
gərginlik qaldırmasının keyfiyyətini təmin etməkdir. Aralıq Tezlili, gücləndiricilərinin çalışdığı tezlik
və gücləndiricinin diapazon amplitudası avadanlıq növünə bağlıdır. Məsələn, AM radioqəbuledicilərdə
Aralıq Tezlikli Gücləndiricilər təxminən 470khsdə çalışır və diapazon genişliyi normalda 10khz (465
khz - 475khz) ikən, TV yayımlaması aralıq tezlik gücləndiricisi üçün 6Mhs diapazon amplitudu istifadə
edilir. Siqnalı təxminən 30 ilə 40Mhs-də və radiolakasiyada 10 MHsİk bir diapazon amplitudu istifadə
edilə bilər.
68. Şəkil.FM Radioda, audio tezlikli,aralıq tezlikli və radiotezlikli gücləndiricilər istifadə edilir.
Radio Tezlikli Gücləndiricilər
Radio Tezlikli gücləndiriciləri, işçi tezliyinin tənzimlənmiş bir dövrə tərəfindən istiqaməti
tənzimlənmiş gücləndiricilərdir. Bu dövrə gücləndirici məqsədinə müvafiq olaraq tənzimlənə
bilər.Diapazon amplitudu ayrıca istifadəyə bağlıdır və nisbətən geniş və ya dar ola bilər. Giriş
müqavimət əmsalı adətən aşağıdır. (Bəzi Radio gücləndiricilərin qazancları az və ya heç yoxdur, ancaq
qəbul edici dövrənin antennaya çatdığı və parazit olaraq yenidən çatdıracağı yüksək səviyyəli
arzuolunmaz siqnallar qarşısını almaq üçün ilk növbədə qəbuledici antena ilə sonrakı dövrələr
arasındakı bir buferdir). Bir qəbuledicin ən erkən mərhələlərində istifadə edildikləri dadiotezlilki
gücləndiricilər özəl bir xüsusiyyəti, aşağı səs çıxışıdır. Adətən hər hansı bir elektron cihaz tərəfindən
istehsal olunan gurultunun minimum səviyyədə saxlanılması üçündur, çünki gücləndirici antenadan
çox aşağı amplitüd siqnalları (μv və ya daha kiçik) istifadə edir. Bu səbəblə, bu mərhələlərdə istifadə
edilən aşağı gurultulu FET tranzistorlarını görmək geniş yayılmış bir haldır.
Ultrasəs Gücləndiriciləri(Ultrasonic Amplifiers)
Ultrasəs Gücləndiriciləri, 20khs-dən 100khsə qədər olan səs gücləndirici işləmə tezliklərinin bir
növüdür; Bunlar əsasən ultrasəs təmizləmə, metal yorğunluğu qavrama, ultrasəs yoxlama, uzaqdan
pult sistemləri kimi xüsusi məqsədlər üçün nəzərdə tutulub.
Hər tip ultrasəs aralıqı olduqca dar tezlik buraxılışında çalışır.
69. Geniş Diapazon Gücləndiriciləri (Wideband Amplifiers)
Geniş Diapazon Gücləndiriciləri DC(sabit cərəyan) ila bir neçə on MHsarasında sabit bir gücləndirmə
əmsal olması lazımdır. Ampliyud tezlik fasilələrində siqnalları doğru bir şəkildə ölçmək üçün ehtiyac
duyulan osiloskoplar kimi ölçü cihazlarında istifadə edilirlər. Son dərəcə geniş diapazon amplitudu
səbəbindən əmsalı aşağıdır.
DC Gücləndiricilər(DC Amplifiers)
DC Gücləndiricilər, DC-nin (0hz) gərginliyini və ya siqnalın DC səviyyəsinin əhəmiyyətli olduğu çox
aşağı tezlikli siqnalları yüksəltmək üçün istifadə edilir. Bir çox elektrik idarərtmə sistemində və ölçü
cihazında geniş olurlar.
Video Gücləndiriciləri(Video Amplifiers)
Video gücləndiriciləri, siqnalın DC səviyyəsini də qoruyan və CRT-lərə(katod şua borular) və ya digər
video avadanlıqlarına tətbiq ediləcək siqnallar üçün xüsusi olaraq istifadə edilən, amplitud diapazonlu
gücləndiricinin xüsusi bir növüdür. Video siqnalı bütün görüntü məlumatlarını TV, video və
radiolakasiya sistemlərində daşıyır. Video gücləndirici-lərinin diapazon amplitudu istifadəsi ilə
bağlıdır. TV qəbuledici 0hs (DC) ilə 6Mhs arasında uzanır .
Bufer Gücləndiriciləri(Buffer Amplifiers)
Bufer gücləndiricilər, geniş olaraq qarşılaşılan, yuxarıdakı kateqoriyaların hər hansı birində yerləşən
ixtisaslaşmış bir gücləndirici növünün yanında, digərinin işini təsir edən bir dövrənin işləməsinin
qarşısını almaq üçün digər iki dövrə arasına yerləşdirilirlər. (Dövrələrinin bir-birindən ayırırlar).
Adətən bufer gücləndiricilərin bir gücləndirmə əmsalları var, yəni həqiqətdə gücləndirici deyillər,
beləliklə çıxışları girişindəki amplitud ilə eynidir, ancaq bufer gücləndiriciləri çox yüksək giriş tam
müqavimətə və aşağı çıxış tam müqavimətinə malikdir. Bu, yüksək çıxış tam müqaviməti olan bir
70. dövrə birbaşa aşağı giriş tam müqaviməti olan başqa bir dövrədən bir siqnal göndərdikdə olduğu kimi
siqnallar dövrələr arasında zəiflətməməsini təmin edir.
Əməliyyat Gücləndiriciləri
Əməliyyat Gücləndiriciləri (Op-amps),əvvəllər analoq kompüterlər üçün hazırlanmış dövrlərdən
inkişaf etdirilib, burada üstə gəlmə(+) və çıxma (-) kimi riyazi əməliyyatlar üçün istifadə ediblər.
Günümüzdə, tək və ya çox gücləndirici bloklarında mövcud olan və əsasən müəyyən tətbiqlər üçün
kompleks inteqral dövrələrə daxil edilmiş inteqral sxem formasında geniş istifadə edilirlər.
Əməliyyat gücləndiriciləri (Op-amps) erkən analoq kompüterlər
üçün nəzərdə tutulmuş dövrələrdən əlavə və çıxarma kimi riyazi əməliyyatlar üçün istifadə olunduqdan
sonra inkişaf etmişdir. Bu gün onlar vahid və ya birdən çox amplifikat paketində mövcuddur və tez-tez
müəyyən applications üçün kompleks inteqral sxemlərə daxil edilmiş inteqral circuit formasında geniş
şəkildə istifadə olunur.Dizayn, birinin yerinə iki çıxışa malik olan və iki giriş arasındakı fərqə
mütənasib bir çıxış çıxardığı diferensial gücləndiriciyə əsaslanır. Neqativ əks əlaqəli op amps, adətən
yüz minlərlə yüksək gücləndirmə əmsalı əldə edir. Neqativ əks əlaqənin tətbiq edilməsi op amp-nin
diapazon ampltudunu artırır ki, onlar genizş amplitudlu gücləndiricilər kimi MHz-də bir diapazon
amplitudu ilə fəaliyyət göstərə bilər, lakin onların gücləndirmə əmsalını azaldır. Sadə bir müqavimət
şəbəkəsi bu cür əks əlaqəni xaricdə tətbiq edə bilər və digər xarici şəbəkələr op-amps funksiyasını
dəyişə bilər.
Gücləndiricilərin Çıxış xüsusiyyətləri
71. Gücləndiricilər bir gərginlik və ya cərəyanın amplitüdünü artırmaq üçün və ya AC siqnalından əldə
olunan gücün artırılması üçün istifadə olunur. Məsələ nə olursa olsun, çıxış xüsusiyyətlərə aid olan üç
güclü gücləndirici var;
1. Gərginlik gücləndiriciləri.2. Cərəyan gücləndiriciləri.3. Güc gücləndiriciləri.
Bir gərginlik gücləndiricisinin məqsədi çıxış gərginliyi dalğa formasının amplitudunu giriş
gərginlikinin dalğa formasından daha çox etməkdir (çıxış cərəyanının amplitudası giriş cərəyanından
daha böyük və ya daha kiçik olmasına baxmayaraq, gücləndiricinin dizaynında bu dəyişiklik daha az
vacibdir)).Cərəyan gücləndiricinin məqsədi çıxış cərəyanı dalğasının amplitudunu giriş cərəyanının
dalğa formasından daha böyükdür (baxmayaraq ki, çıxış gərginliyinin amplitudası giriş gərginliyindən
daha çox və ya daha kiçik ola bilər, bu dəyişiklik daha az vacibdir. Amplifikatın dizaynı).Enerji
gücləndiricisində, çıxışda gərginlik və cərəyan (yəni güc = gərginlikx cərəyan) məhsulunun girişdə
gərginlik x cərəyanından çoxdur. Qeyd edək ki, ya gərginlik və ya cərəyan girişdə olduğundan daha az
ola bilər. Bu, əhəmiyyətli dərəcədə artırılmış iki məhsuldur.
23. MAQNETĠZM-MAQNĠT SAHƏSĠNĠN TƏSĠRLƏRĠ
on June 15, 2017
Maqnit Sahəsinin Təsirləri-Maqnetizm
72. Elektromaqnit qüvvəsi nədir ilk növbədə bunu açıqlayaraq mövzuya başlayaq. Maqnit sahə içərisində
yerləşən və içərisindən bir cərəyan keçən keçirici ilə maqnit sahə arasında bir qarşılıqlı təsir yaradır.
Yaranan bu qüvvəyə Elektromaqnit Qüvvəsi deyilir.
Maqnit sahə içərisində normal adi bir keçirici hərəkət etdirilsə, bu keçirici uclarında bir potensial fərq
yəni gərginlik meydana gəlir. Bu keçiriciyə bir işlədici (müqavimət, led və ya daha böyük işlədicilər)
bağlananda bir gərginlik söz mövzusu olduğu üçün cərəyan meydana gəlir və ilədici çalışır. Yaranan bu
gərginliyə isə İnduksiyon-İnduksiyalı Elektrik Hərəkət Qüvvəsi, yəni induksiyalı EHQ deyilir.
Əsas olaraq İinduksiya EHQ-nin necə meydana gəldiyini gördük. Bir az da araşdırıb, bir EHQ-nin
yaranması hadisəsini təhlil edək. Təsəvvürümüzdə bir keçirici qrupu maqnetik sahə içərisində hərəkət
etdirilsə, bu keçiricidə bir elektrik cərəyanı meydana gəlir - dedik. Bunu tək bir keçirici yox, bir keçirici
qrupu edək, yəni əlimizdə bir induktivn sarğacımız olsun və uclarını bir voltmetrə bağlayaq. Bu
barabanının içinə təbii bir maqniti müəyyən bir sürətdə verək. Maqnit induktivliyə yaxınlaşdıqca
voltmetrdə bir gərginlik meydana gəldiyini görürük. Bu dəfə də maqniti elementlərinin eyni sürətdə
uzaqlaşdıraq. Voltmetri bu hərəkət zamanı əks istiqamətdə hərəkət etdiyini görürük. Əksinədə ola
bilər. Maqnit sabit saxlanılıb elementlərinin hərəkət etdirildikdə hərəkət istiqamətinə görə bir gərginlik
meydana gəlir.
Gərginlik meydana gəlməsindəki ən mühüm faktor hərəkətdir. İnduktiv sarğacın və maqnitin hərəkəti
eyni anda durarsa hər hansı bir gərginlik meydana gəlməz. Cisimlər hərəkət halında isə əmələ gələn
gərginliyin istiqaməti cisimlərin hərəkət istiqamətinə görə dəyişiklik göstərir.
24. RADĠO NECƏ ĠġLƏYĠR? Ġġ PRĠNSĠPĠ NECƏDĠR?
on June 22, 2017
Radiolaarın iş prinsipini izah etməyə başlarkən əvvəlcə blok diaqramına bir baxaq.
73. Təməl olaraq söyləyəcək olsaq radionun işləməsi yuxarıdakı blok diaqramdakı kimi mərhələlərdən
meydana gəlməkdədir.İncəliklərə girmədən əvvəl radio tezliklərinin tiplərinə toxunmaq istəyirəm.İki
tip tezlik ilə yayın edilir,bunlardan biri FM(frequency modulated-tezlik modulyasiyası) digəri isə
AM(amplitud modulatet-amplitud modulyasiyası),yəni FM siqnallarda daşıyıcı siqnalın tezliyi
dəyişərkən AM siqnallarda isə daşııyıcı siqnalın Amplitud dediyimiz bpyüklüyü dəyişməkdədir.
Bəhs etdiyimiz bu vəziyyəti yuxardakı şəkildə daha yaxşı görə bilərsiniz.Əslində baxmış olsaq radio
yayımı deyib keçdiyimiz şey bir çox şeyə qabaqcılıq etmişdir.Mobil telefonlar,televiziya verilişləri,
internet əlaqələri və GPS sistemləri bunlaraq nümunə göstərilə bilər.İndi gələk blok diaqramdakı
hissələri mərhələli olaraq tanımağa,
1)Səsin havaya verilməsinə qədər hissəsi
Bu hissədə səs mikrafona girər,modulyasiyaya uğruyar gücləndirilib elektrik siqnalına çevrilən səs
siqnalı səs ötürücüyə birbaşa göndərilir.
74. Mikrafonda danışdığımızda ,səs dalğaları bir pərdəni titrədir.Bu pərdə bu titrəməni induktiv sarğaca
çatdırar.İduktiv sarğac səs dalğalarını yanında duran maqnit sayəsində qiymətləri titrəşməyə bağlı
olaraq dəyişən elektrik cərəyanına çevirir.Bu elektrik cərəyanları gücləndiricidə gücləndirilərək
dinamikə(speaker-kalonka) gəlir.Dinamikə gələn dəyiçən elektrik cərəyanları induktuktiv sarğaca
gəlir.Elektrik cərəyanlarını alan sarğac yanında duran maqnit sayəsində özünə bağlı konus titrəməsinə
səbəb olur.Titrəşən bu konus hava köməyiylə təkrar səs dalğalarını yaradır.
1.2-Modulyasiya
Tezlik modulyasiyası(FM), daşıyıcı dalğa tezliyinin ,məlumat siqnalının tezlik və amplituduna bağlı
olaraq dəyişdirilməsidir.FM AM-dən daha aktualdır.İndiki vaxtda, kommersiya məqsədi ilə yayın
edən FM-lər 87,5MHZ-108MHZ arasında yayın edirlər.AM transmitterlərdə orta,uzun və qısa
dalğalar istifadə edilir.Orta dalğadan yayın edən AM transmittterlər 550-1600KHZ ,uzun dalğadan
150-350KHZ ,qısa dalğadan isə 6-18MHZ arasında yayın edirlər.
AM -in xüsusiyyətləri;
1-modulyasiya anında daşıycının amplitudu dəyişir,tezliyi isə sabitdir.
2-Modulyasiya anında ,daşıycıcnın altında və üstündə olmaqla iki ədəd təbəqə meydana gələr.
3-AM vericililər(transmitter) güclü vericilərdir
4-AM alıcıların ara tezliyi 455KHZ-dir
5-AM yayın almaq üçün ayrıca antenaya ehtiyac yoxdur.
FM-in xüsusiyyətləri
75. 1)Modulyasiya vaxtı,daşıyıcının tezliyi dyişir,amplitudu isə sabitdir
2)Modulyasiya anında çox sayda kənar təbəqə meydana gətirir.
3)FM-vericilər AM vericilər kimi çoxda güclü deyillər.
4)FM-də önəmli olan səsin pozulmadan uzaq məsafələrə göndərilməsidir.Səsin keyfiyyəti
yüksəkdir,ikili yayın etmək olur.(stereo)
5)FM yayınları qəbul etmək üçün bir antenaya ehtiyac vardır.
6)FM qəbuledicilərdə ara tezlik dəyəri 10,7MHZ-dir
7)Modulyasyon siqnal tezliyinin yüksəlməsi,daşıyıcı tezliyinin dəyişmə sürətini artırır.
1.3.UP CONVERTOR
Bu mərhələdə isə siqnal istənilən təbəqə aralıqlarına çıxarılır.
1.4.GÜCLƏNDİRİCİ
76. Azərbaycan dilində gücləndirici olaraq bildiyimiz bu addımda isə radio siqnalı yayın ediləcək şəkildə
gücləndirir və siqnalımız antenadan verilməə hazır olacaq böyüklüə çıxarılır.
1.5.ANTENALAR
Verici(ötürücü) antenalar özünə gələn radio siqnallarını elektromaqnetik dalğa şəklində boşluğa
yayarlar.Bəs ama necə olur ki bu dalğalar üstü açıq olan dünyada yox olmur?Yəni antenadan
göndərdiyimiz siqnal düz məntiqi olaraq düşünəcək olarsaq,nədən üstü boş olan dünyanın üzərinə
çıxıb
kosmos boşluğunda itmir?
Bu sualı cavablamaq üçün aşağıdakı şəkil üzərində daha yaxşı anlaya biləcəyimizi düşünürəm.
77. Dedik bəs üstü boş olan dünya əslind dünyanın üzərində atmosfer onun da üzərində ionosfer
dediyimiz bir qat var.Elektromaqnit bir qanunda vardır,elektromaqnit dalğa hər hansı bir
keçiriciliciyə məruz qaldıqda oradan əks olunma edər bunu eyni ilə işıqın aynaya düşməsi və əks
olunması kimi düşünə bilərsiz.Məsələn Bakıdan AM olaraq verilən elektromaqnit dalğa əvvəl
atmosferə qədər çıxar daha sonra keçirici kimi davranan ionesferə dediyimiz laya çırparaq Qusardan
bir radio şimalın bu maqnit dalğanı alaraq aşağıdakı mərhələlərdən keçdikdən sonra radiodan
dinləməsini təmin edər.İonosfer nədən keçirici kimi davranar?O da ALLAHın bir hikmətidir.Bu arada
elm nədən deyə soruşmaz necə deyə soruşar necəyə cavab axtarar.
2.Səsin havadan alınması və eşidilməsi
Göndərdiyimiz elektromaqnit dalğaları geri alma zamanı gəldi.
Bu mərhələdə dalğaları antena ilə alıb dinamiklərdən eçidənə qədər ki olan mərhələlə
ri izah edəcəm.
2.1.Antena
Antenaların nə olduğunu az əvvəl siqnalı göndərərkən izah etmişdik yenə eyni şəkildə qəbul edici
antenalar elektromaqnit siqnalı havadan alaraq tuner hissəsinə göndərir.
2.2.TUNER
78. Tuner dediyimiz hissəsə antenadan alınan RF radio tezlik siqnalı İF aralıq tezlik siqnalına çevrilərək
siqnalı tənzimləməmizə imkan yaradar.
2.3.DEMULATİON
Demoduyasyon dediyimiz mərhələədə isə modulyasiya edib göndərdiyimiz siqnalı köhnə halına gətirib
səsə çeviririk və gücləndirici dediyimiz gücləndiriciyə göndəririk,lakin təkrar gücləndirici hissəsini
izha etməyə ehtyiyac yoxdur.
2.4.DİNAMİK
79. Dinamikə gələn naqillər sabir bir maqnit qütbləri arasına asılmış bir induktivliyə bağlanır.Bu sarğac
bir elektromaqnitdir.Bu sarğac üzərindən elektrik cərəyanı keçdikcə maqnit halını alır.Və sarğac
maqnitə doğru çəkilir.Bu dartı miqdarı, sarğacın maqnit sahəsinin şiddətinə və ya sarğacdan keçən
elektrik cərəyanına bağlıdır.Bu elektrik cərəyanının böyüklüyünü təyin edən isə, səs dalğasının
amplitududur.(məsələn,danışan kişinin səsinin şiddəti kimi) .Sarğacın, irəli-geri bir silindir kimi
hərəkət edərkən çox və ya az yer dəyişdirməsi səsin şiddətiylə bağlıdır.Sarğacın titrəmə tempini isə
səsin tezliyi təsirləndirər.Son olaraq, dinamikdəki sarğac ,zaman və şiddətə bağlı olaraq səs
siqnallarına görə titrəşir.Sarğacın necə titrəşdiyini öyrəndik,Bəs bu titrəyiş səs dalğalarını necə
meydana gətiriri?Sarğaca bağlı sarğacla birlikdə hərəkət edən bir konus vardır.Bu konus
sərtləşdirilmiş parçadan,incə kağızdan və ya incə bir metaldan hazırlanmışdır.Bu konusun irəli-
qabaq hərəkətləri havanı titrədir.Beləliklə, elektriki siqnallar səs dalğalarına çevrilmiş olur.
25. RADAR NECƏ ĠġLƏYĠR?
on June 25, 2017
Radarın iş metodu, bir elektromagnit dalğa yayan ötürücü ilə radio qəbul edicisindən yaranır.
Məsələni belə genişləndirmək gərəkirsə, naqilsiz ötürücü siqnalı kimi güclü
elektromagnit dalğa məsələn, gəmiyə doğru gələndə, gəmi metal olduğundan elektro dalğanı udmayıb,
80. geri əks olunma edər. Əlbəttə, bu geri əks olunma edəcəyi an zəifləyəcəkdir. Zəif olsa da tezlik dəyəri
yox olmayacaqdır. Bu geriyə gələn siqnalı radarın ötürücü (Radio Ötürücüsünə bənzər) siqnalı alacaq.
Bu siqnalın radarın olduğu yer ilə gəmi arasında arasındakı siqnalın səviyyəsinə görə məsafə ölçülə
bilir.Radarı ilk Alman Mühəndis Kristian Hülsmeyer 1904-ci ildə icad etdi.
26. -15 VOLTLUQ BATAREYA 2 VOLTA DÜġƏNDƏ XƏBƏRDARLIQ
SXEMĠNĠN ĠZAHI
on June 25, 2017
Sadə bir batareyalı və ya batareyalı cihazlarda mənbə gərginliyin düşdüyünü, kifayət qədər
qalmadığını bir led ilə göstərən sxemi paylaşıram.Potensiometrin ayarını bir neçə sınaqla nizamlaya
bilərsiniz.
Burada iş şəkli, məsələn; 3v batareya kifayət qədər qalmadığı gərginlik 2v olanda led göstəricisi
yanacaqdır.Batareya bitmədiyi müddətdə led yanmayacaqından, led dövrəsi dövrə 1mA belə cərəyan
çəkməz. Potensiometr ayarını bitmiş batareya (2v olacaq) led yanıncaya qədər yavaş-yavaş çevirin.
BC547 tranzistoru NPN tiplidir.
