ΚΕΦΑΛΑΙΟ : ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ. ΕΝΟΤΗΤΑ : ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20ό ΑΙΩΝΑ Γ. Η αποκατάσταση των προσφύγων ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ

1. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ Γ
Ε.Σ.Ν. 1
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ
ΖΗΤΗΜΑ
ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
Γ
Γ. Η ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ
ΕΝΟΤΗΤΕΣ
Σελίδες
σχολικού
βιβλίου
Σελίδες
σημειώσεων
1. Η ΕΑΠ 153-155 2-6
2. Η αγροτική αποκατάσταση 156-157 7-9
3. Η αστική αποκατάσταση 157-159 10-15
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ Γ - 16-17

2. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ Γ
Ε.Σ.Ν. 2
1. Η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων
1. Τι ήταν η ΕΑΠ και ποιες διευκολύνσεις της παρείχε η ελληνική κυβέρνηση για την
επίτευξη του έργου της;
2. Ποια μέσα διέθεσε στην ΕΑΠ (Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων) η ελληνική
κυβέρνηση για την αποκατάσταση των προσφύγων το 1923;
ΘΕΜΑΤΑ Γ.Ε. ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΙΟΥΝΙΟΣ 2003
ΘΕΜΑΤΑ Γ.Ε. ΟΜΟΓΕΝΩΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2003
ΘΕΜΑΤΑ Γ.Ε. ΙΟΥΝΙΟΣ 2005
ΘΕΜΑΤΑ Γ.Ε. ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΜΑΙΟΣ 2008
ΘΕΜΑΤΑ Γ.Ε. ΟΜΟΓΕΝΩΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2009
3. Αξιοποιώντας το κείμενο που ακολουθεί και με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις να
εξηγήσετε τι ήταν η ΕΑΠ (Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων) και ποια η λειτουργία
της.
ΠΗΓΗ
Η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων (Ε.Α.Π.) ιδρύθηκε το Σεπτέμβριο του 1923 με
Πρωτόκολλο που υπεγράφη στη Γενεύη, ύστερα από προτροπή της Κοινωνίας των Εθνών στην
οποία η Ελλάδα είχε αποταθεί αιτούμενη οικονομική αρωγή και συγκεκριμένα για τη σύναψη
ενός διεθνούς δανείου για την υποδοχή, περίθαλψη, ένταξη και αποκατάσταση των
προσφύγων. Αν και η Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων άρχισε να λειτουργεί το
Δεκέμβριο του 1923, το δάνειο εκδόθηκε μετά από ένα χρόνο, το Δεκέμβριο του 1924 στο
Λονδίνο και την Αθήνα και τον Ιανουάριο του 1925 στη Νέα Υόρκη.
Η ΕΑΠ είχε την έδρα της στην Αθήνα, ήταν αυτόνομος οργανισμός μεπλήρη νομική
υπόσταση, ο οποίος όμως λειτουργούσε κάτω από την εποπτεία της ΚτΕ και διοικείτο από
τετραμελές διοικητικό συμβούλιο. Δύο μέλη του Συμβουλίου διορίζονταν από την ελληνική
κυβέρνηση – με έγκριση του Συμβουλίου της ΚτΕ, ένα μέλος διοριζόταν από το Συμβούλιο
της ΚτΕ ενώ το τέταρτο μέλος, ο Πρόεδρός της, έπρεπε να είναι υπήκοοςτων ΗΠΑ. Πρώτος
Πρόεδρος της ΕΑΠ ορίστηκε ο Ηenry Morgeηthau (μέχρι το Δεκέμβριο του 1924) και μέλη
ο John Campell, ο Στέφανος Δραγούμης και ο Περικλής Αργυρόπουλος. Στη συνέχεια το
αξίωμα του Προέδρου κατάλαβαν Charles Howland, από το Φεβρουάριο του 1925 έως το
Σεπτέμβριο του 1926, και ο Charles Eddy, από τον Οκτώβριο του 1926 έως τα τέλη του
1930. Τη διοίκηση και τη χάραξη της πολιτικής της ΕΑΠ είχαν αναλάβει ξένοι, το υπόλοιπο
όμως στελεχικό δυναμικό της αποτελείτο από Έλληνες και η χρηματοδότηση των
προγραμμάτων της προερχόταν από το ελληνικό κράτος. Συνεισέφεραν ιδιωτικές οργανώσεις
και βοήθησαν οργανισμοί όπως ο Βρετανικός Ερυθρός Σταυρός, ο Σουηδικός Ερυθρός
Σταυρός, ο Αμερικανικός Ερυθρός Σταυρός, η YMCA κ.ά
Κάθε τρεις μήνες το Διοικητικό Συμβούλιο της ΕΑΠ έπρεπε ναυποβάλλει έκθεση
πεπραγμένων στην ελληνική κυβέρνηση και το Συμβούλιου της ΚτΕ. Ο διοικητικόςμηχανισμός
της ΕΑΠ αποτελείτο από πέντε διευθύνσεις : α) Εποικισμού Μακεδονίας, β) Εποικισμού
Θράκης, γ) Εποικισμού Παλαιάς Ελλάδας, Ηπείρου και Νήσων, δ) Αστικής Αποκαταστάσεως
και ε) Οικονομικού. Γιατην αποτελεσματικότερη εργασίαοι τρεις Γενικές Διευθύνσεις ίδρυσαν
κατά τόπους Γραφεία Εποικισμού με επικεφαλής ένα γεωπόνο. Στη Γενική Διεύθυνση
Εποικισμού Μακεδονίας υπάγονταν δεκαπέντε Γραφεία Εποικισμού, σε αυτή τηςΘράκης επτά,
στη Γενική Διεύθυνση Εποικισμού Παλαιάς Ελλάδας, Ηπείρου και Νήσωνδεκαοχτώ, τέσσερα
στη Στερεά Ελλάδα, δύο στην Πελοπόννησο, τρία στη Θεσσαλία, τρία στην ΄Ηπειρο, τέσσερα
στην Κρήτη, ένα στη Λέσβο και ένα στη Λήμνο. Ο αριθμός των υπαλλήλων της ΕΑΠ ανερχόταν
σε 784 το 1924, ενώ ξεπερνούσαν τους 2.000 το 1928 και το 1929.
Ναστούλα Εύα, Η Σύμβαση περί Ανταλλαγής πληθυσμών (1923) και οι νομικές της
συνέπειες (2009) σ.σ. 23-26

3. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ Γ
Ε.Σ.Ν. 3
4. Αξιοποιώντας το κείμενο που ακολουθεί και με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις να
απαντήσετε στα ακόλουθα ερωτήματα :
α)Ποια ήταν η αποστολή της και ποιες διευκολύνσεις της παρείχε η ελληνική κυβέρνηση
για την επίτευξη των σκοπών της;
β) Ποια υπήρξαν τα χρονικά όρια στη διάρκεια των οποίων δραστηριοποιήθηκε;
ΠΗΓΗ
Αποστολή της ΕΑΠ ήταν να εξασφαλίσει στους πρόσφυγες παραγωγική απασχόληση και
οριστική στέγαση, με τον όρο οι πρόσφυγες να εξοφλήσουν τα χορηγούμενα δάνεια. Η
ελληνική κυβέρνηση διέθεσε στην ΕΑΠ περίπου 8.400.000 στρέμματα, που αποτελούσαν τις
ιδιοκτησίες των μουσουλμάνων ανταλλαξίμων και των Βούλγαρων που εγκατέλειψαν την
Ελλάδα. Διέθεσε επίσης ακίνητα που περιήλθαν στο Δημόσιο, κτήματα που
απαλλοτριώθηκαν με την αγροτική μεταρρύθμιση και μοναστηριακή γη, οικόπεδα μέσα ή
γύρω από τις πόλεις για την ανέγερση αστικών συνοικισμών καθώς και το ποσό που
εξασφάλισε από τα δύο δάνεια που είχε συνάψει στο εξωτερικό. Διέθεσε τέλος και τεχνικό
και διοικητικό προσωπικό του Υπουργείου Γεωργίας και του Υπουργείου Πρόνοιας και
Αντιλήψεως προκειμένου να διευκολύνει το έργο της επιτροπής.
Η ΕΑΠ λειτούργησε μέχρι το τέλος του έτους 1930. Σύμφωνα με τηΣύμβαση που
υπεγράφη τον Ιανουάριο του 1930 μεταξύ της ΕΑΠ και της ελληνικής κυβέρνησης η ΕΑΠ
θα μεταβίβαζε στο ελληνικό δημόσιοολόκληρη την περιουσία της (ακίνητα, κινητά,
χρεόγραφα, δικαιώματα καιαπαιτήσεις πάσης φύσεως) και το ελληνικό δημόσιο δεσμευόταν
ναεκπληρώσει κάθε είδους υποχρέωση την οποία είχε αναλάβει έναντι τωνπροσφύγων η
ΕΑΠ. Με ιδιαίτερες συμβάσεις ορίστηκε ο τρόπος εκτίμησηςτων χρεών των προσφύγων
καθώς και η είσπραξη των χρεών των«αγροτών» προσφύγων από την Αγροτική Τράπεζα και
των «αστών»προσφύγων από την Εθνική Τράπεζα.
Ναστούλα Εύα, Η Σύμβαση περί Ανταλλαγής πληθυσμών (1923) και οι νομικές της
συνέπειες (2009) σ.σ. 23-26
5. Αφού μελετήσετε την παρακάτω πηγή και λάβετε υπόψη το κείμενο του σχολικού σας
βιβλίου να επισημάνετε την κύρια αποστολή της ΕΑΠ.
ΠΗΓΗ
Το έργο της αποκατάστασης των προσφύγων, που αρχικά είχε αναλάβει το Ταμείο
Περιθάλψεως Προσφύγων, συνέχισε η διεθνής Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων, η
γνωστή ως ΕΑΠ, που, σύμφωνα με το Πρωτόκολλο της Γενεύης, έργο της ήταν η ένταξη των
προσφύγων στο κοινωνικό σύνολο, αφού εξασφαλιζόταν, εκτός από τη στέγη, δυνατότητα
επαγγελματικής αποκατάστασης. Η ΕΑΠ εξαρχής βρήκε τη λύση της ταπητουργίας ως
«πανάκεια» και σε κάθε προσφυγικό συνοικισμό χρηματοδοτούσε την ανέγερση ενός ή
περισσοτέρων μεγάλων οικοδομημάτων, ώστε η οικιακή ενασχόληση των προσφύγων να
μετατραπεί σε σύγχρονη βιομηχανική διαδικασία.
Αντίθετα από τους άλλους οικισμούς, στη Νέα Ιωνία υπήρξε πιο συγκεκριμένη η έκφραση
της βιομηχανικής πολιτικής της ΕΑΠ. Βέβαια, είναι γνωστό ότι η ΕΑΠ κατηγορήθηκε για
την αναποτελεσματικότητα που είχε στον τομέα αυτό και πολλοί ερευνητές θεώρησαν ότι
αρνήθηκε να ασχοληθεί με το θέμα.
Όλγα Βογιατζόγλου, «Η βιομηχανική εγκατάσταση των προσφύγων στη Νέα Ιωνία -
Παράμετρος της αστικής εγκατάστασης»,
στο συλλογικό τόμο Ο ξεριζωμός και η άλλη πατρίδα, ό.π., σ. 149
6. Να αναφέρετε τις παραμέτρους που χρησιμοποίησε η ΕΑΠ για την αποκατάσταση των
προσφύγων.
7. Να επισημάνετε και να σχολιάσετε τα κριτήρια βάσει των οποίων η ΕΑΠ κατένειμε τους
πρόσφυγες στον Ελλαδικό χώρο.
8. Σε τι αποσκοπούσε η προσπάθεια για εγκατάσταση των προσφύγων σε ίδιες περιοχές;
Γιατί ορισμένοι πρόσφυγες από τις ίδιες περιοχές απέφυγαν να εγκατασταθούν στον
ίδιο χώρο;

4. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ Γ
Ε.Σ.Ν. 4
9. Νέα Φιλαδέλφεια, Νέα Σμύρνη, Νέα Μουδανιά, Νέα Αλικαρνασσός: Τι υποδηλώνουν σε
προσωπικό και κρατικό επίπεδο τα τοπωνύμια;
ΠΗΓΗ
Η αρμόδια επιτροπή του Υπουργείου Γεωργίας, που φρόντιζε για την αποκατάσταση των
προσφύγων, είχε θέσει ένα γενικό κριτήριο για τον τρόπο που θα έπρεπε να γίνει η νέα
μετακίνηση και η επιλογή του οριστικού πλέον τόπου εγκατάστασής τους, ώστε να
προσαρμοστούν γρήγορα στις νέες συνθήκες της ζωής τους. Η εγκύκλιος που είχε σταλεί στις
νομαρχίες ήταν σαφής: «Η Επιτροπή θεωρεί ότι η κατά το δυνατόν ανασύστασις των
κοινοτήτων είναι βασικός όρος δια την επιτυχίαν της μονίμου εγκαταστάσεως των
προσφύγων. Διότι οι εκ της αυτής κοινότητος κάτοικοι συνδέονται μετ' αλλήλων δια δεσμών
αλληλεγγύης, ηθικών και οικονομικών, οίτινες τα μέγιστα διευκολύνουσι την επιτυχίαν της
νέας εγκαταστάσεως, μάλιστα όταν λαμβάνεται πρόνοια ώστε αι φυσικαί συνθήκαι του νέου
συνοικισμού να είναι παρόμοιοι προς τας συνθήκας του συνοικισμού εν ω ήσαν
εγκατεστημένοι ο πρόσφυγες».
Άννα Παναγιωταρέα, Όταν οι αστοί έγιναν πρόσφυγες, εκδ. Παρατηρητής, Θεσ/νίκη 1994, σσ. 148-149
10. Να αναφερθείτε στις αντικειμενικές συνθήκες τις οποίες έλαβε υπόψη η ΕΑΠ
προκειμένου να κατανείμει τους πρόσφυγες της μικρασιατικής καταστροφής στον
ελλαδικό χώρο.
11. Για ποιους λόγους δόθηκε βάρος στην αγροτική αποκατάσταση των προσφύγων της
μικρασιατικής καταστροφής;
12. Για ποιους λόγους δόθηκε προτεραιότητα στην εγκατάσταση των προσφύγων της
Μικρασιατικής καταστροφής στη Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη;
ΘΕΜΑΤΑ Γ.Ε. ΙΟΥΝΙΟΣ 2000
13. α. Χρησιμοποιώντας στοιχεία που περιέχονται στο παρακάτω κείμενο και αξιοποιώντας
τις ιστορικές σας γνώσεις, να αναφέρετε: Σε ποια γεωγραφικά διαμερίσματα δόθηκε
προτεραιότητα στην εγκατάσταση των προσφύγων; Ποιοι ήταν οι λόγοι που οδήγησαν
σ’ αυτήν την επιλογή;
«Με την ιστορική ανταλλαγή των ελληνοτουρκικών πληθυσμών ενάμισυ περίπου
εκατομμύριο Ελλήνων προσφύγων κατακλύζει την Ελλάδα.(...). Οι περισσότεροι Έλληνες
πρόσφυγες από τη Βουλγαρία, οι οποίοι ως τότε κατοικούσαν τις ακτές του Ευξείνου
Πόντου, στις αρχαίες πατρίδες τους, στη Σωζόπολη, στον Πύργο, στην Αγχίαλο, Μεσημβρία
κλπ., ή στο εσωτερικό της χώρας, στη Φιλιππούπολη, Στενίμαχο κλπ., καθώς και οι
περισσότεροι από τους πρόσφυγες της Τουρκίας (Ανατολικής Θράκης και Μικράς Ασίας)
εγκαταστάθηκαν στους οικισμούς των Βουλγάρων και των Τούρκων της ελληνικής
Μακεδονίας, ενώ αυτοί. στις ελληνικές περιοχές της Βουλγαρίας και της Τουρκίας».
Απ. Βακαλόπουλος, Νέα Ελληνική Ιστορία, 1204-1985, Θεσσαλονίκη 1991: εκδ. Βάνιας, σ. 381
β. Χρησιμοποιώντας στοιχεία που περιέχονται στο παρακάτω κείμενο και αξιοποιώντας
τις ιστορικές σας γνώσεις, να αναφέρετε: Για ποιους λόγους η ΕΑΠ επιδίωξε, ώστε οι
πρόσφυγες, που προέρχονται από τον ίδιο οικισμό ή έστω την ευρύτερη περιοχή του,
να εγκατασταθούν μαζί στο ελληνικό έδαφος;
«Το έργο της αποκατάστασης των προσφύγων, που αρχικά είχε αναλάβει το Ταμείο
Περιθάλψεως Προσφύγων, συνέχισε η διεθνής Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων, η
γνωστή ως ΕΑΠ, που, σύμφωνα με το Πρωτόκολλο της Γενεύης, έργο της ήταν η ένταξη των
προσφύγων στο κοινωνικό σύνολο, αφού εξασφαλιζόταν, εκτός από τη στέγη, δυνατότητα
επαγγελματικής αποκατάστασης. Η ΕΑΠ εξαρχής βρήκε τη λύση της ταπητουργίας ως
«πανάκεια» και σε κάθε προσφυγικό συνοικισμό χρηματοδοτούσε την ανέγερση ενός ή
περισσοτέρων μεγάλων οικοδομημάτων, ώστε η οικιακή ενασχόληση των προσφύγων να
μετατραπεί σε σύγχρονη βιομηχανική διαδικασία».
Όλγα Βογιατζόγλου, «Η βιομηχανική εγκατάσταση των προσφύγων στη Νέα Ιωνία –
Παράμετρος της αστικής εγκατάστασης»,
στο συλλογικό τόμο «Ο Ξεριζωμός και η άλλη Πατρίδα», Αθήνα 1999, σ. 149
ΘΕΜΑΤΑ Γ.Ε. ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΜΑΙΟΣ 2007

5. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ Γ
Ε.Σ.Ν. 5
14. Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από το κείμενο και τον
πίνακα που σας δίνονται παρακάτω, να εξηγήσετε για ποιους λόγους η ΕΑΠ, κατά την
αποκατάσταση των προσφύγων, έδωσε το βάρος στη γεωργία και προτεραιότητα στην
εγκατάσταση των προσφύγων στη Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη.
ΚΕΙΜΕΝΟ
Σε καμία χώρα δεν μπορούσε να αποκλειστεί η πιθανότητα εσωτερικών ταραχών. Οι
πρόσφυγες διεκδικούσαν όλο και περισσότερα, ιδιαίτερα εκείνοι που ζούσαν στις πόλεις και
ήταν σε θέση να κάνουν την οργή τους αισθητή διαδηλώνοντας στους δρόμους. Η όλη
προσπάθεια εγκατάστασης των προσφύγων στην Ελλάδα έχει πολλές φορές κατηγορηθεί για
«προκατάληψη υπέρ των αγροτών» και για το γεγονός ότι σε μία επταετία εντατικής λειτουργίας
[της ΕΑΠ] διατέθηκαν μόνο δύο εκατομμύρια στερλίνες για τα στεγαστικά προγράμματα των
πόλεων, ενώ για τα προγράμματα της υπαίθρου διατέθηκαν 10,5 εκατομμύρια.
Είναι αλήθεια ότι υπήρχαν κοινωνικοί, πολιτικοί και στρατηγικοί λόγοιγια την εγκατάσταση
των προσφύγων κυρίως στα εδάφη της βόρειας Ελλάδας. Οι πόλειςκαι οι κωμοπόλεις ήταν ήδη
υπερπλήρεις,ανθυγιεινέςκαι κινδύνευαν να μετατραπούν σε εστίες πολιτικής και κοινωνικής
αναταραχής. Δεν υπήρχε απλός τρόπος να βρεθεί εργασία για τους πρόσφυγες των αστικών
κέντρων χωρίς να δημιουργηθείδυσφορία στον υπάρχοντα πληθυσμό. Οι αγροτικές περιοχές
στο βορρά, αντίθετα, ήταν σχετικά έρημες ακόμα και πριν την έξοδο των μουσουλμάνων. Μετά
την έξοδο, η κυβέρνηση συνειδητοποίησε τη στρατηγική ανάγκη να εποικίσει το συντομότερο
αυτά τα εδάφη με αγρότες που [...] αποτελούσαν πολύτιμο προμαχώνα στις τυχόν βλέψεις των
Σλάβων για την βόρεια Ελλάδα. Όσο πιο γρήγορα πήγαιναν να εγκατασταθούν στα εδάφη της
ελληνικής Μακεδονίας τόσο το καλύτερο.
Br. Clark, Δυο φορές ξένος: Οι μαζικές απελάσεις που διαμόρφωσαν τη σύγχρονη Ελλάδα
και Τουρκία, μετ. Β. Ποταμιάνου, Αθήνα: Ποταμός, 2007, σ. 243
ΠΙΝΑΚΑΣ
Κατανομή των προσφύγων κατά γεωγραφικό διαμέρισμα (1928)
ΔΙΑΜΕΡΙΣΜΑ ΑΡΙΘΜΟΣ ΠΟΣΟΣΤΟ
Μακεδονία 638.253 52,2%
Στερεά Ελλάδα 306.193 25,1%
Δυτ. Θράκη 107.607 8,8%
Νησιά Ανατ. Αιγαίου 56.613 4,6%
Θεσσαλία 34.659 2,8%
Κρήτη 33.900 2,8%
Πελοπόννησος 28.362 2,3%
Ήπειρος 8.179 0,7%
Κυκλάδες 4.782 0,4%
Ιόνια νησιά 3.301 0,3%
ΣΥΝΟΛΟ 1.221.849 100%
Θέματα Νεοελληνικής Ιστορίας, Γ΄ Τάξη Γενικού Λυκείου, σ. 155
ΘΕΜΑΤΑ Γ.Ε. ΜΑΙΟΣ 2012
ΘΕΜΑΤΑ Γ.Ε. ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΜΑΙΟΣ 2012
15. Για ποιους λόγους οι πρόσφυγες επέλεγαν για εγκατάσταση την ύπαιθρο ή τα αστικά
κέντρα ανεξάρτητα από την παραγωγική δραστηριότητα που είχαν πριν την
Μικρασιατική καταστροφή.

6. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ Γ
Ε.Σ.Ν. 6
16. «Η κινητικότητα των προσφύγων υπήρξε μεγάλη, ιδιαίτερα κατά τα πρώτα χρόνια»: Να
σχολιάσετε τη φράση, αφού λάβετε υπόψη τα κείμενα που ακολουθούν.
ΠΗΓΗ 1
ΑΥΕ, φακ. Ε, προσφυγικόν ζήτημα εν Ελλάδι, 1923:
«Η κατανομή των προσφύγων εγένετο άνευ ουδενός κριτηρίου, ένεκα της σπουδής μεθ'
ης, ιδία εκ Μ. Ασίας, εγένετο η μεταφορά αυτών, επικρατησάσης μόνον της απόψεως να
διευθύνωνται τα ατμόπλοια εις την εγγυτέραν ελευθέραν γωνίαν και όπου κατά
συμπεριφοράν υπετίθετο ότι ευκολώτερα και προχειρότερα θα ήσαν τα μέσα στεγάσεως.
Έπεται εκ τούτου ότι ήδη παρίσταται εκ νέου ανάγκη νέων μετακινήσεων του προσφυγικού
πληθυσμού, πρώτον ίνα τα μέλη της αυτής οικογενείας επανεύρωσιν άλληλα, δεύτερον δε
ίνα συνενωθώσιν επί το αυτό οι κάτοικοι των ιδίων συνοικισμών, χωρίων, κωμοπόλεων».
Άννα Παναγιωταρέα, Όταν οι αστοί έγιναν πρόσφυγες, εκδ. Παρατηρητής, Θεσ/νίκη 1994, σ. 148
ΠΗΓΗ 2
Πήγαμε πάλι στη Θεσσαλία. Βάλαμε καπνά στον Αλμυρό· δουλέψαμε όλοι, νέοι, γέροι,
γυναίκες και παιδιά. Είχε όμως ελονοσία και μας θέρισε· πέθαναν οι μισοί. Ο τόπος μας
ξεπάστρεψε. Κερδίσαμε πολλά, μα τί τα θες; Μετά φοβηθήκαμε την αρρώστια και πήγαμε
στη Θήβα. Μείναμε κι εκεί λίγο και κάναμε καπνά, μετά πήραμε αποζημίωση κι ήρθαμε
δω. Μπήκαμε σε καλές δουλειές. Ο αδερφός μου έπιασε δουλειά στο σιδηρόδρομο· εγώ
έγινα φορτοεκφορτωτής στο σταθμό. Πήρα και σπιτάκι στην Καισαριανή το '26.
(Μαρτυρία Ευάγγελου Γκάλα από το χωριό Κόλντερε, κοντά στη Μαγνησία).
Η Έξοδος (έκδοση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών), τόμ. Α ' , σ. 113.
Θέματα Νεοελληνικής Ιστορίας, Γ΄ ΤάξηςΕνιαίου Λυκείου, σ. 147
ΠΗΓΗ3
Όταν ήρθαμε στη Χίο ήμαστε περισσότεροι από τους ντόπιους. Υποφέραμε εμείς, αλλά
υπόφερε κι η Χίος πολύ. Ούτε αγκάθια δεν είχαν μείνει. Αλλος πήγαινε για ξύλα, άλλος για
κουκουνάρες ... Μας κυνηγούσαν πολύ οι αγροφύλακες κι όλος ο κόσμος. Άλλος ζητιάνευε,
άλλος πήγαινε στα περιβόλια. Ό,τι έβρισκε ο καθένας, έπαιρνε για να ζήσει.
Στη Χίο έμεινα ένα χρόνο. Μετά πήγα Πάτρα, Κόρινθο και τελικά στο Βέλο. Εκεί έκανα
μερικά χρόνια, έχω και σπίτι. Από το Βέλο ήρθα στην Αθήνα και μετά πήγα στην
Αλεξανδρούπολη, στην αδελφή μου, κι άνοιξα εστιατόριο. Σε λίγο μου κάηκε το μαγαζί κι
άνοιξα άλλο εξοχικό. Εντωμεταξύ αρρώστησα και ξαναγύρισα στο Βέλο. Εκεί καλλιεργούσα
περιβόλια. Έφυγα όμως πάλι κι ήρθα στην Αθήνα για καλύτερα.
(Μαρτυρία Νικολάου Παπανικολάον από το χωριό Σαζάκι
που βρίσκεται στη χερσόνησο της Ερυθραίας, απέναντι από τη Χίο).
Η Έξοδος (έκδοση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών), τόμ. Α ' ,σσ. 76-77.
Θέματα Νεοελληνικής Ιστορίας, Γ΄ ΤάξηςΕνιαίου Λυκείου, σ.σ. 154-155
ΠΗΓΗ 4
Σχετικά με τα επαγγέλματα των προσφύγων κατά την άφιξή τους στην Σύρο και τους
πρώτους μήνες εγκατάστασης, έναν πρώτο πίνακα έχει δώσει (…) η Μαργαρίτα Δρίτσα και
αργότερα άλλοι. Εκκρεμεί, ωστόσο, να δειχθεί αν άσκησαν τα επαγγέλματά τους, αστικά τα
περισσότερα, στις νέες τους πατρίδες ή αναγκάστηκαν, λόγω ανάγκης κυρίως, σε άλλες
επιλογές, ή, από την άλλη μεριά, αν συνέβαλαν στη δημιουργία νέων επαγγελματικών
δραστηριοτήτων. Από τον παραπάνω πίνακα προκύπτουν ελάχιστοι εργάτες και πολλοί
ελεύθεροι επαγγελματίες και έμποροι. Κατά μία μαρτυρία που πρέπει όμως να
διασταυρωθεί, πολλές από τις γυναίκες αρνήθηκαν να εργαστούν στις βιομηχανίες του
νησιού (κυρίως κλωστοϋφαντουργίες), επειδή το μεροκάματο που τους προσφέρθηκε (δύο
δραχμές) θεωρήθηκε εξευτελιστικό· προτίμησαν να αναζητήσουν σε άλλες πόλεις εργασία.
Γεγονός πάντως είναι ότι η ντόπια βιομηχανία δεν μπόρεσε να καλύψει τις ανάγκες της σε
εργατικό δυναμικό με τους πρόσφυγες που τελικά παρέμειναν στη Σύρο. Σύντομα οι
βιομήχανοι ζητούν από το κράτος να αποστείλει, με δικά τους μάλιστα έξοδα, στη Σύρο τους
ανέργους πρόσφυγες άλλων περιοχών και αυτό για να τονωθεί η ντόπια βιομηχανία.
Χ. Λούκος, «Οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ερμούπολη»,
στο συλλογικό τόμο Ο ξεριζωμός και η άλλη πατρίδα, ό.π., σσ. 207-208
17. Ποιοι φορείς ασχολήθηκαν με την αποκατάσταση των προσφύγων και ποια ήταν τα
χρονικά όρια της λειτουργίας τους;

7. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ Γ
Ε.Σ.Ν. 7
2. Η αγροτική αποκατάσταση
18. Ποιος φορέας ανέλαβε το έργο της αγροτικής αποκατάστασης των προσφύγων και τι
περιελάμβανε αυτή;
19. Τι προβλεπόταν στα πλαίσια της αγροτικής αποκατάστασης αναφορικά με το γεωργικό
κλήρο που παραχωρούνταν στους πρόσφυγες;
20. Τι προβλεπόταν στα πλαίσια της αγροτικής αποκατάστασης αναφορικά με τη στέγαση
των προσφύγων;
21. Ποιες οικονομικές υποχρεώσεις ανέλαβαν οι πρόσφυγες που αποκαταστάθηκαν ως
αγρότες;
22. Με ποιους τρόπους και με ποια μέσα υλοποιήθηκε η αγροτική αποκατάσταση των
Μικρασιατών προσφύγων;
ΘΕΜΑΤΑ Γ.Ε. ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΙΟΥΛΙΟΣ 2003
ΘΕΜΑΤΑ Γ.Ε. ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΙΟΥΝΙΟΣ 2006
23. Με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις και αξιοποιώντας τα κείμενο που ακολουθεί να
αναφερθείτε στις παροχές που προβλέπονταν για τους πρόσφυγες που αποκαθίσταντο
ως αγρότες.
ΠΗΓΗ
Πέραν της γης και του ζωικού κεφαλαίου, η κάθε αγροτική οικογένεια εφοδιάζεται με
ργαλεία, σε ορισμένες περιπτώσεις και με άμαξα, με τους σπόρους για την πρώτη σπορά,
κάποια χρήματα υπό μορφήν δανείου καθώς και με ζωοτροφές. Τέλος της παρέχεται η
δυνατότητα γιατην κατασκευή της κατοικίαςτης.Όλεςαυτές οι διαφορετικές μορφέςβοήθειας
σπάνια παρέχονται χωρίς δυσκολίες. Επίσης σε πολλές περιπτώσεις είναι αναγκαίος ο
εφοδιασμός της οικογένειας με σπόρους πέραν της μιας φοράς,αν τύχει να αποτύχει η πρώτη
σπορά. Τα δάνεια και ο εν γένει εξοπλισμός διαφέρουν ανάλογα με την κατηγορία των
εγκαθισταμένων. Οι ψαράδες παίρνουν δάνεια για την αγορά πλεουμένου και διχτυών. Οι
τεχνίτες παίρνουν δάνεια για να στήσουν τις δουλειές τους. Φουρνάρηδες, σιδεράδες,
σαγματοποιοί, κτίστες, ακόμα και κουρείς είναι απαραίτητοι για το κοινωνικό σύνολο.
Απολογισμός δράσης της Ε.Α.Π. (1926) για τα τρία πρώτα χρόνια λειτουργίας της.
Κοινωνία των Εθνών, Η εγκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα, Αθήνα 1997, σ. 65
24. Με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις και αξιοποιώντας τα κείμενο που ακολουθεί να
αναφερθείτε στους τρόπους που επέλεξε η Ε.Α.Π. για τη στεγαστική αποκατάσταση
των αγροτών προσφύγων, τα προβλήματα που αντιμετώπισε και το αποτέλεσμα των
ενεργειών της.
ΠΗΓΗ
Η Επιτροπή δεν χρειάστηκε να χτίσει σπίτια για όλους τους αγρότες πρόσφυγες. Το
ελληνικό κράτος παραχώρησε στην Επιτροπή όλα τα αγροτικά σπίτια που ανήκαν στους
ανταλλάξιμους πληθυσμούς.Οι τούρκοι εγκατέλειψαν 53.572 σπίτια στη Μακεδονία, 3.352
στην Κρήτη και 500 περίπου στην Ήπειρο, τη Θεσσαλία και τη Λήμνο. Στη Θράκη 8.060
σπίτια είχαν εγκαταλειφθεί από τους Βούλγαρους και τους Τούρκους. Τα σπίτια αυτά, που
ήταν κακά σχεδιασμένα, πολλές φορές άσχημα χτισμένα και γενικά ανθυγιεινά, υπέστησαν
σημαντικές ζημιέςκατά την περίοδο της ανταλλαγής, δεδομένου ότι οι παλιοί τους ιδιοκτήτες
στις περισσότερες περιπτώσεις είχαν πουλήσει ή είχαν καταστρέψει τις πόρτες και τα
παράθυρα. Είχαν γίνει ακατοίκητα,ιδιαίτερα στη Μακεδονία. Η Επιτροπή επισκεύασε έναν
αριθμό σπιτιών, περίπου το 1/5 του συνόλου, με τη βοήθεια των προσφύγων που
επιθυμούσαν να εγκατασταθούν σε αυτά. Σε πολλές πάντως περιπτώσεις τα σπίτια
μετατράπηκαν σε στάβλους.

8. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ Γ
Ε.Σ.Ν. 8
Οι παραπάνω αριθμοί αφορούν και σε σπίτια που βρίσκονταν σε ορισμένα μεγάλα
αγροτικά κέντρα, όπως τα Σέρβια, τα Γιαννιτσά και το Σούμποσκο (=Αρδιαία). Αυτά
χρησίμευσαν για να στεγάσουν από τρεις έως πέντε οικογένειες, που διέθεταν χωράφια σε
μικρή απόσταση από τις πόλεις αυτές. Οι παραθεριστικές επαύλεις και τα μεγάλα σπίτια,
που ανήκαν στους μπέηδες της Ηπείρου, της Λήμνου και της Κρήτης, χωρίστηκαν σε
διαμερίσματα για τη στέγαση πολλών οικογενειών στο καθένα.
Η Επιτροπή έχει ήδη κτίσει 40.557 νέα σπίτια. Αυτά είτε βρίσκονται σε παλιά χωριά
ή συγκροτούν νέα.(…)
Ο αριθμός και το μέγεθος των κατοικήσιμων χώρων διαφέρει από χωριό σε χωριό,
ανάλογα με τα χρήματα που διατέθηκαν, τις τοπικές ανάγκες καθώς και τα διαθέσιμα
κατά τόπους υλικά την περίοδο της κατασκευής. Υπάρχει ο αρχικός τύπος της
ανεξάρτησης κατοικίας 4 δωματίων, που στεγάζει μια οικογένεια, καθώς και ο τύπος της
διπλής κατοικίας 8 δωματίων, που στεγάζει δύο οικογένειες. Κατόπιν επικράτησε η
ανεξάρτητη κατοικία 2 δωματίων με στάβλο. Ένας ειδικός τύπος κατοικίας
χρησιμοποιήθηκε για τη στέγαση των ψαράδων, άλλος για τη στέγαση των σηροτρόφων
και ένας άλλος για τους καλλιεργητές καπνών, έτσι ώστε να υπάρχει κατάλληλη υποδομή
για το στέγνωμα του προϊόντος. Όσο ήταν δυνατό, χρησιμοποιήθηκαν για το χτίσιμο
ντόπια υλικά. Τα περισσότερα σπίτια είναι πέτρινα ή τούβλινα, ενώ άλλα χτίστηκαν με
τσιμεντόλιθους ή πλίνθους φτιαγμένους από άργιλο και άχυρα. 10.000 σπίτια που
φτιάχτηκαν από ξένη εργολαβική εταιρεία, διαθέτουν πέτρινα θεμέλια, ξύλινο σκελετό και
τούβλινους τοίχους. Τα πατώματα είναι σχεδόν πάντα από πατημένο χώμα, αλλ’ οι
πρόσφυγες φροντίζουν για την κάλυψή τους με πλακάκια ή μωσαϊκό. Οι στέγες είναι
κεραμιδένιες, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις χρησιμοποιήθηκε κυματοειδής λαμαρίνα ή
πισσόχαρτο.
Η κατασκευή των κατοικιών έγινε με δύο τρόπους : 1) με ανάθεση σε εργολάβους, 2)
με τη χρησιμοποίηση του προσφυγικού εργατικού δυναμικού υπό την καθοδήγηση των
υπηρεσιών της Επιτροπής. Στην πρώτη περίπτωση, πολλοί από τους εργολάβους
αντιμετώπισαν σοβαρές δυσκολίες, κυρίως στις περιοχές όπου είναι προβληματική η
μεταφορά καθώς και η εξεύρεση υλικών και εργατικών χεριών. Παράλληλα η Επιτροπή
δεν έχει λόγους να είναι ιδιαίτερα ευχαριστημένη από τις υπηρεσίες των εργολάβων,
ιδιαίτερα όταν οι τεχνικοί μας υποχρεώνονται να παραλαμβάνουν εργασία κακής
ποιότητας υπό την πίεση των άμεσων αναγκών για τη στέγαση των προσφύγων. Ο δεύτερος
τρόπος συνίσταται στην παροχή προς τους πρόσφυγες ξυλείας, κεραμιδιών και καρφιών,
υλικών δηλαδή που θα πρέπει να μεταφερθούν από μακρια, καθώς και χρημάτων για την
πληρωμή των μαραγκών και των χτιστάδων. Οι πρόσφυγες παρέχουν την ανειδίκευτη
εργασία και εκτελούν τις μεταφορές των υλικών. Ένας εργοδηγός επιβλέπει την ποιότητα
και την ποσότητα της εργασίας και δίδει προκαταβολές σε χρήμα ή είδος ανάλογα με τη
σημειούμενη πρόοδο. Ο τρόπος αυτός, που έχει εφαρμοστεί στη Θράκη και τη
Μακεδονία, είναι επιτυχής από πλευράς χρόνου, ποιότητας και κόστους. Μεταξύ των
άλλων πλεονεκτημάτων είναι ότι δίδει εργασία στους πρόσφυγες, ενώ επίσης ευνοεί την
ίδρυση μικρών βιομηχανιών ασβεστοκάμινων, πλινθοποιείων, κεραμιδοποιείων. Το
κόστος κατασκευής ενός σπιτιού δύο δωματίων διαφέρει από περιοχή σε περιοχή.
Οι τεχνικές μας υπηρεσίες αντιμετώπισαν τεράστιες δυσκολίες στην εκτέλεση των
καθηκόντων τους. Η επιλογή της τοποθεσίας για την ίδρυση του συνοικισμού πρέπει να
συνεκτιμήσει πολλούς παράγοντες, όπως είναι οι υγιεινολογικές συθήκες, η προσπέλαση,
οι ιδιαιτερότητες των νέων κατοίκων, η δυνατότητα υδροδότησης κλπ. Επίσης υπήρχε
δυσχέρεια στην εξασφάλισξ των αναγκαίων πιστώσεων για την αγορά υλικών, με
αποτέλεσμα να επινοούνται διάφοροι τρόποι για να γίνει οικονομία. (…) Οι δυσκολίες στις
μεταφορές ήταν πρωτοφανείς. Οι άμαξες κολλούσαν στις λάσπες, ενώ ατελείωτες σειρές
από φορτώματα περίμεναν επί ημέρες για να επισκευασθεί κάποια ξύλινη γέφυρα που
είχε παρασυρθεί από τα νερά ενός ορμητικού χειμάρρου. Στις ορεινές εγκαταστάσεις τα
υλικά μεταφέρθηκαν πάνω στις πλάτττες μουλαριών κομμάτι κομμάτι, μέσα από δύσβατα
και επικίνδυνα μονοπάτια.
Λόγω ελλείψεως πόρων η Επιτροπή αδυνατεί να φέρει σε πέρας το συνολικό
πρόγραμμα στέγασης. Υπάρχουν πολλές οικογένειες που μένουν σε σκηνές ή σε
υπόσκαπτα καταλύματα. Οι πιο τυχεροί έχουν φτιάξει μια καλύβα με στέγη από άχυρο ή
καλάμια.
Απολογισμός δράσης της Ε.Α.Π. (1926) για τα τρία πρώτα χρόνια λειτουργίας της.
Κοινωνία των Εθνών, Η εγκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα, Αθήνα 1997, σσ. 65-69

9. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ Γ
Ε.Σ.Ν. 9
25. Με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από τα παρακάτω κείμενα,
να αναφερθείτε διεξοδικά στην αγροτική αποκατάσταση των προσφύγων (σκοπός,
εγκατάσταση, παροχή κλήρου και στέγαση).
Κείμενο Α: [Κατασκευή προσφυγικών κατοικιών]
«Η κατασκευή των κατοικιών έγινε με δύο τρόπους: [...] Στην πρώτη περίπτωση, πολλοί από
τους εργολάβους αντιμετώπισαν σοβαρές δυσκολίες, κυρίως στις περιοχές όπου είναι
προβληματική η μεταφορά καθώς και η εξεύρεση υλικών και εργατικών χεριών. Παράλληλα η
Επιτροπή δεν έχει λόγους να είναι ιδιαίτερα ευχαριστημένη από τις υπηρεσίες των εργολάβων,
ιδιαίτερα όταν οι τεχνικοί μας υποχρεώνονται να παραλαμβάνουν εργασία κακής ποιότητος
υπό την πίεση των άμεσων αναγκών για τη στέγαση των προσφύγων. Ο δεύτερος τρόπος
συνίσταται στην παροχή προς τους πρόσφυγες ξυλείας, κεραμιδιών και καρφιών, υλικών
δηλαδή που θα πρέπει να μεταφερθούν από μακριά, καθώς και χρημάτων για την πληρωμή
των μαραγκών και των χτιστάδων. Οι πρόσφυγες παρέχουν την ανειδίκευτη εργασία και
εκτελούν τις μεταφορές των υλικών. Ένας εργοδηγός επιβλέπειτην ποιότητα και την ποσότητα
της εργασίας και δίδει προκαταβολές σε χρήμα ή είδος ανάλογα με την σημειούμενη πρόοδο».
Απολογισμός δράσης της ΕΑΠ (1926) για τα τρία πρώτα χρόνια λειτουργίας της,
Κοινωνία των Εθνών, Η εγκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα,Αθήνα 1997, σσ. 65-69,
Θέματα Νεοελληνικής Ιστορίας, Γ΄ ΤάξηςΕνιαίου Λυκείου, Βιβλίο του Καθηγητή, σ. 80.
Κείμενο Β: [Περιορισμοί στη χρήση προσφυγικών κλήρων]
Από την κατάτμηση των μεγάλων αγροκτημάτων προέκυψε ένας τύπος γεωργικής
εκμετάλλευσης που χαρακτηριζόταν από μικρούς διάσπαρτους κλήρους αλλά ισομερώς
κατανεμημένους. [...] Η αποκατάσταση των προσφύγων και ακτημόνων συνοδεύτηκε από
περιορισμούς σχετικά με την ελευθερία εκποίησης και κληρονομικής μεταβίβασης των
κλήρων που απέβλεπαν στη συγκράτηση των αγροτικών πληθυσμών στην ύπαιθρο και
καθιστούσαν πρακτικά αδύνατη τη συγκέντρωση της γης από λίγους μεγαλοκτηματίες. Η
καλλιέργεια του κλήρου ήταν αυτοπρόσωπη και έπρεπε να είναι συνεχής για μια 25ετία
στην περίπτωση των προσφύγων. Αλλά ακόμη και μετά την εξόφληση των χρεών και την
απόκτηση οριστικών τίτλων, δεν μπορούσε να εκποιηθεί παρά ένα τμήμα του και αυτό
μόνο σε περίπτωση που ο κλήρος θα υπερέβαινε σε έκταση τα 10 στρέμματα φυτειών ή τα
5 στρέμματα καπνοχώραφων.
Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, 1770-2000, τόμος 7ος : Ο Μεσοπόλεμος, 1922- 1940.
Από την Αβασίλευτη Δημοκρατία στη Δικτατορία της 4ης Αυγούστου, σ. 109.
ΘΕΜΑΤΑ Γ.Ε. ΙΟΥΝΙΟΣ 2012
26. Αφού αξιοποιήσετε τις πληροφορίες από το ακόλουθο κείμενο και τις συνδυάσετε με
τις ιστορικές σας γνώσεις, να αναφέρετε: α. Γιατί δόθηκε προτεραιότητα στην
εγκατάσταση των προσφύγων στη Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη; β. Ποια μέτρα πήρε
η ΕΑΠ για την αγροτική αποκατάσταση των προσφύγων; (συνδυαστική με τοΒ1. Η Επιτροπή
Αποκαταστάσεως Προσφύγων)
Κείμενο
Οι ελληνικές κυβερνήσεις εγκαθιστούν τους πρόσφυγες κυρίως στις πιο εύφορες
ελληνικές χώρες, στη Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη, είτε αγροτικά είτε αστικά.
Επιδιώχθηκε πρώτα ν’ αποκατασταθούν στις περιουσίες που είχαν εγκαταλείψει οι Τούρκοι,
αλλά, επειδή οι οικισμοί ήταν συγκριτικά λίγοι κτίστηκαν εκατοντάδες νέοι συνοικισμοί,
ορισμένοι από τους οποίους αργότερα εξελίχθηκαν σε αξιόλογα οικονομικά κέντρα. Οι
κυβερνήσεις τούς δίνουν γαίες και τα πρώτα μέσα και ζώα για την καλλιέργεια της γης. Στις
χώρες αυτές ιδίως προβαίνουν ακόμη στην εκτέλεση μεγάλων έργων πολιτισμού, ανοίγουν
δρόμους, κατασκευάζουν γέφυρες, εκτελούν μεγάλα λιμενικά έργα· επίσης εκτελούν μεγάλα
εγγειοβελτιωτικά και αρδευτικά έργα, κυρίως σε τρεις περιοχές, στις πεδιάδες των Σερρών,
της Δράμας και της Θεσσαλονίκης: διευθετούν προς όφελος της γεωργίας κοίτες χειμάρρων
και μεγάλων ποταμών, όπως του Αξιού, του Στρυμόνα κλπ., που με τις πλημμύρες τους
νέκρωναν τις παρόχθιες γαίες σε μεγάλο βάθος, αποξηραίνουν λίμνες [...] και τις γαίες τις
παραδίδουν σε ακτήμονες πρόσφυγες και γηγενείς. Έπρεπε ακόμη να γίνουν εξυγιαντικά
έργα, για να καταπολεμηθούν οι ελώδεις πυρετοί, ο τύφος, η φυματίωση, να ιδρυθούν
ιατρικοί σταθμοί, φαρμακεία κλπ. Τα μεγάλα αρδευτικά έργα μεταβάλλουν την ανάγλυφη
όψη της Μακεδονίας και προκαλούν το θαυμασμό των πολιτισμένων λαών.
Απ. Βακαλόπουλος, Νέα Ελληνική Ιστορία, σσ. 383-385.
ΘΕΜΑΤΑ Γ.Ε. ΙΟΥΝΙΟΣ 2008

10. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ Γ
Ε.Σ.Ν. 10
3. Η αστική αποκατάσταση
27. Ποιοι φορείς ανέλαβαν το έργο της αστικής αποκατάστασης των προσφύγων και ποια
προβλήματα παρουσίαζε αυτή;
28. Εκτός από τη στέγη, οι πρόσφυγες είχαν ανάγκη και από μέσα επιβίωσης: Πώς
αντιμετώπισε το κράτος το ζήτημα αυτό;
29. Ποια υπήρξε η παραγωγική απασχόληση των αστών προσφύγων;
30. Να αναφέρετε τα επαγγέλματα που ασκούσαν στις πόλεις οι Μικρασιάτες πρόσφυγες τα
πρώτα χρόνια της εγκατάστασής τους στην Ελλάδα.
31. Οι επαγγελματικές ενασχολήσεις των προσφύγων κατά τα πρώτα χρόνια της
προσφυγιάς τους στην Ελλάδα.
ΠΗΓΗ 1
Επαγγελματική ενασχόληση στη Σύρο
Πολλοί από τους πρόσφυγες στεγάστηκαν, μόλις έφθασαν, σε δημόσια ή επιταγμένα
κτίρια. Άλλοι, που παρέμειναν, διασκορπίστηκαν στην πόλη και εκκρεμεί η εξακρίβωση των
οικιών που κατοίκησαν. Για 100 περίπου οικογένειες απαλλοτριώθηκε, ύστερα από συνεχείς
πιέσεις της δημοτικής αρχής και των προσφυγικών συλλόγων, ειδικός χώρος στην περιοχή
Ξηρόκαμπος, στις παρυφές της πόλης, και συγκροτήθηκε εκεί προσφυγικός συνοικισμός. Η
δημιουργία του συνδυάστηκε με την προσπάθεια να βρεθούν εργατικά χέρια για τη
δοκιμαζόμενη βιομηχανία του νησιού:
Ανεξαρτήτως του τοπικού ενδιαφέροντος του ζητήματος, εφόσον δια της εγκαταστάσεως
εργατικών χειρών εν Ερμουπόλει πρόκειται να εξυπηρετηθώσι ακμάζοντες ενταύθα
βιομηχανικοί οίκοι φιλοτίμως προσπαθούντες να βελτιώσωσι και επεκτείνωσι τας εργασίας
αυτών, είνε πολύ ενδιαφέρουσα και η γενικωτέρα άποψις της μονίμου εγκαταστάσεως και
απορροφήσεως εκατοντάδων τινών προσφυγικών οικογενειών, αίτινες ενδεχομένως αλλαχού
μένουσι άεργοι και αχρησιμοποίητοι και δεν πρέπει επίσης να παροραθή το γεγονός της
ωφελείας ην θα αρυσθή η Εθνική της χώρας Οικονομία εκ της παρασχεθησομένης τονώσεως
της εν Σύρω Βιομηχανίας απεγνωσμένως αγωνιζομένης κατά της ανεπαρκείας των εργατικών
χειρών.
Χ. Λούκος, «Οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ερμούπολη»,
στο συλλογικό τόμο Ο ξεριζωμός και η άλλη πατρίδα, ό.π., σσ. 208-209
ΠΗΓΗ 2
Επαγγελματική αποκατάσταση των προσφύγων γυναικών στη Λέσβο
Στη Λέσβο το 1923, και για μια πενταετία περίπου, λειτούργησε ο «Σύνδεσμος παροχής
εργασίας εις τα πρόσφυγας γυναίκας» ο οποίος βρήκε δουλειά σε πολλές Μικρασιάτισσες.
Ήταν τότε που στα αρχοντόσπιτα της Μυτιλήνης εργάστηκαν ως παραμάνες και
παραδουλεύτρες πολλές Μικρασιάτισσες, αρχόντισσες στον τόπο τους. Επίσης, οι
«Αμερικανοί φίλοι της Ελλάδος» δημιούργησαν στη Μυτιλήνη εργαστήρια για τις πρόσφυγες
γυναίκες που έφτιαχναν εργόχειρα και κεντήματα και προίκες ολόκληρες στον αργαλειό.
Έτσιστη Μυτιλήνη βρήκαν απασχόληση 250 Μικρασιάτισσες.
«Ποιος θα μπορούσε να φανταστεί ότι οι αρχόντισσες των Κυδωνιών, πουκεντούσαν στην
πατρίδα μας για την ευχαρίστησή τους, όταν δεν διάβαζαν, θαέφτανε η ώρα να κεντούν για
να ζήσουν τα παιδιά τους και τους γέρους γονείςτους. Δεν είναι υπερβολή να πω ότι στην
Μυτιλήνη το κέντημα το έφεραν οιπρόσφυγες».
Άννα Παναγιωταρέα, ό.π., σσ. 171-172

11. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ Γ
Ε.Σ.Ν. 11
32. Να αναφερθείτε στις δυσκολίες που συνάντησε η στέγαση των προσφύγων στις πόλεις.
33. Αντλώντας στοιχεία από τα κείμενα που ακολουθούν και αξιοποιώντας τις ιστορικές
σας γνώσεις, να αναφέρετε τα εμπόδια που συνάντησε η αστική στέγαση των
Μικρασιατών προσφύγων.
Πηγή Α΄
[...] «Στη Χίο έμεινα ένα χρόνο. Μετά πήγα Πάτρα, Κόρινθο και τελικά στο Βέλο. Εκεί
έκανα μερικά χρόνια, έχω και σπίτι. Από το Βέλο ήρθα στην Αθήνα και μετά πήγα στην
Αλεξανδρούπολη, στην αδελφή μου, κι άνοιξα εστιατόριο. Σε λίγο μου κάηκε το μαγαζί κι
άνοιξα άλλο εξοχικό. Εντωμεταξύ αρρώστησα και ξαναγύρισα στο Βέλο. Εκεί καλλιεργούσα
περιβόλια. Έφυγα όμως πάλι κι ήρθα στην Αθήνα για καλύτερα».
(Μαρτυρία Νικολάου Παπανικολάου από το χωριό Σαζάκι,
που βρίσκεται στη χερσόνησο της Ερυθραίας, απέναντι από τη Χίο).
Η Έξοδος (έκδοση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών), τόμ. Α΄, σσ. 76-77.
Πηγή Β΄
«Την άλλη μέρα του Φωτός, Ιανουάριο του 1923, πρωτοβγήκαμε στην Ελλάδα. Μόλις
βγήκαμε, περιμένανε κυρίες και μας μοιράσανε ψωμιά και τυριά. Την ίδια μέρα μας
βάλανε στο τραίνο και μας πήγανε στην Τρίπολη. Τις δύο πρώτες βραδιές μείναμε μέσα
στην Τρίπολη. ...
Κι εγώ έρημη ήμουνα και είχα και τρία παιδιά μαζί μου. ...
Ο γιός μου ήρθε στην Τρίπολη για να μας πάρει να μείνουμε όλοι στην Αθήνα. ... Άμα
βγήκαμε στον Πειραιά, δεν είχαμε πού να μείνουμε. Δύο νύχτες κοιμηθήκαμε στο σταθμό,
στο ύπαιθρο. Τρέξαμε, πήγαμε στα Υπουργεία και τότε μας πήρανε και μας βάλανε στο
εργοστάσιο του Στρίγγου, σε κάτι αποθήκες μέσα, στον Πειραιά. Εκεί ήτανε και άλλοι
πρόσφυγες, από της Σμύρνης τα μέρη όλοι...».
(Μαρτυρία Μαριάνθης Καραμουσά από το χωριό Μπαγάρασι κοντά στα Σώκια).
Η Έξοδος (έκδοση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών), τόμ. Α΄, σσ. 193-195.
ΘΕΜΑΤΑ Γ.Ε. ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ 2006
34. Ποιες πρωτοβουλίες ανέλαβαν οι ίδιοι οι πρόσφυγες για να αντιμετωπίσουν το
πρόβλημα της στέγης;
35. Με βάση το παρακάτω κείμενο και αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις,
α. Να περιγράψετε τις συνθήκες διαβίωσης των προσφύγων στα αστικά κέντρα.
β. Να αντιπαραβάλετε τους τρόπους της αστικής αποκατάστασης των απόρων και των
εύπορων προσφύγων.
ΚΕΙΜΕΝΟ
… Κακήν κακώς, μην τα ρωτάς, πώς ζούσαμε. Έφτασε ο δεύτερος χρόνος της
προσφυγιάς. Ήμαστε στα 1924 κι ακούσαμε πως γίνονται συνοικισμοί, για να κάτσουμε
εμείς οι πρόσφυγες, στον Ποδονίφτη [=Ν. Ιωνία], στους Ποδαράδες [=Περισσός], στην
Κοκκινιά.
Τότε ξέρεις πώς πιάνανε τα σπίτια στους συνοικισμούς; Πήγαινες εκεί, κρεμούσες ένα
τσουβαλάκι ή ό,τι είχες σ’ ένα δωμάτιο και το σπίτι ήτανε δικό σου. Ατελείωτα ήτανε
ακόμη˙ κεραμίδια δεν είχανε, πόρτες δεν είχανε, παράθυρα δεν είχανε. Και μερικά που
είχανε πόρτες και παράθυρα πηγαίνανε άλλοι τη νύχτα και τις βγάζανε και ανάβανε φωτιές
να ζεσταθούνε, να μαγειρέψουνε.
Δύο χρόνια ύστερα που φτάσαμε εμείς στην Ελλάδα ήρθε και μας βρήκε στην Κοκκινιά
και ο άντρας μου. Αυτός ήρθε από τους τελευταίους αιχμαλώτους, γιατί, επειδή ήτανε
τεχνίτης, τον κρατούσανε και τους δούλευε.
Δουλέψαμε, κουραστήκαμε και κάναμε και σπίτι και αναστήσαμε τα παιδιά μας και
δουλέψανε κι εκείνα· κι εδώ θα τελειώσουμε τη ζωή μας. Τα βάσανά μας ποτέ δεν θα
φύγουνε από μέσα μας.
Μαρτυρίες Μικρασιατών προσφύγων για την άφιξή τους στην Ελλάδα,
από το βιβλίο «Η Έξοδος» (έκδοση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών) τόμ. Α΄ σ. 193-195.
ΘΕΜΑΤΑ Γ.Ε. ΟΜΟΓΕΝΩΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2003

12. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ Γ
Ε.Σ.Ν. 12
36. Αξιοποιώντας τις πληροφορίες από τα παρακάτω κείμενα και τις ιστορικές σας γνώσεις
να εξηγήσετε τον τρόπο με τον οποίο ξεκίνησε η αστική στέγαση των προσφύγων –
εύπορων και άπορων– μέσω της δημιουργίας συνοικισμών και οικισμών.
Κείμενο Α
Ως το τέλος του 1929 η Ε.Α.Π. είχε χτίσει 27.000 περίπου κατοικίες σε 125 νέους
συνοικισμούς και το κράτος 25.000 κατοικίες, χωρίς να έχει λυθεί το πρόβλημα της άθλιας
διαβιώσεως σε αυτοσχέδιες τσίγκινες παράγκες 30.000 περίπου προσφυγικών οικογενειών.
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΕ΄, Αθήνα 1978, σ. 302
Κείμενο Β
... Κακήν κακώς, μην τα ρωτάς, πώς ζούσαμε. Έφτασε ο δεύτερος χρόνος της
προσφυγιάς. Ήμαστε στα 1924 κι ακούσαμε πώς γίνονται συνοικισμοί, για να κάτσουμε
εμείς οι πρόσφυγες, στον Ποδονίφτη (= Ν. Ιωνία), στους Ποδαράδες (= Περισσός), στην
Κοκκινιά.
Τότε ξέρεις πώς πιάνανε τα σπίτια στους συνοικισμούς; Πήγαινες εκεί, κρεμούσες ένα
τσουβαλάκι ή ό,τι είχες σ’ ένα δωμάτιο και το σπίτι ήτανε δικό σου. Ατελείωτα ήτανε
ακόμη· κεραμίδια δεν είχανε, πόρτες δεν είχανε, παράθυρα δεν είχανε. Και μερικά που
είχανε πόρτες και παράθυρα πηγαίνανε άλλοι τη νύχτα και τις βγάζανε και ανάβανε
φωτιές να ζεσταθούνε, να μαγειρέψουνε...
(Μαρτυρία Μαριάνθης Καραμουσά από το χωριό Μπαγάρασι κοντά στα Σώκια).
Η ΄Εξοδος (έκδοση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών), τ. Α΄, σ. 195
ΘΕΜΑΤΑ Γ.Ε. ΙΟΥΝΙΟΣ 2007
37. Αντλώντας στοιχεία από το κείμενο που ακολουθεί και με βάση τις ιστορικές σας
γνώσεις, να απαντήσετε στα ερωτήματα:
α. Πώς υλοποιήθηκε η αστική στέγαση των μη εύπορων και η εγκατάσταση των άπορων
προσφύγων στην Αθήνα και τον Πειραιά;
β. Ποιες ήταν οι συνθήκες διαβίωσης των προσφύγων αυτών;
Κείμενο
«Στην Αθήνα υπολογίζεται ότι ο πληθυσμός είχε υπερδιπλασιαστεί μέσα σε δεκαοκτώ
μήνες. Διεθνείς αναφορές έκρουαν τον κώδωνα του κινδύνου για τις τραγικές συνθήκες
που επικρατούσαν στους προσφυγικούς αυτούς συνοικισμούς. Μια πόλη των 300.000
κατοίκων διογκώθηκε («πρήστηκε») ξαφνικά και έφτασε πάνω από 700.000. Οι παροχές
νερού κατέρρευσαν, ο φωτισμός ήταν κακός, και το ότι οι δρόμοι αποτελούνται από
λακκούβες δεν προκαλεί και μεγάλη έκπληξη αν αναλογιστούμε τις συνθήκες που
επικρατούν. Με την εξαίρεση της Κίνας, δεν έχω βρεθεί αλλού πουθενά όπου η αίσθηση
ενός τόπου που κατακλύζεται από κόσμο να είναι τόσο οξυμμένη. Η μόλυνση είναι η
μόνη λέξη που μπορεί να αποδώσει τις συνθήκες διαβίωσης αυτού του πληθυσμού σε
κάθε οικοδομικό τετράγωνο1. [...]
Συγκεκριμένα, στην Καισαριανή υπήρχαν συνολικά 1.800 σπίτια για 10.800 άτομα.
Από την ΕΑΠ κατασκευάστηκαν μετά το 1928 τα 350. Έως τότε ο πληθυσμός έμενε σε
1.000 πλινθόκτιστα σπίτια και σε 500 ξύλινα παραπήγματα, ενώ η πλειοψηφία των
κατοίκων δήλωνε ασχολία την αγροτική. Αν αναλογιστεί κανείς ότι έλαβαν βοήθεια σε
βοοειδή και πρόβατα ή χοίρους χωρίς να ανεγερθούν στάβλοι, εύκολα κατανοούμε ότι οι
άνθρωποι και τα ζώα συζούσαν κάτω από την ίδια στέγη. Πέρα από τις φρικτές συνθήκες
υγιεινής, η ύδρευση του προσφυγικού πληθυσμού γινόταν με βυτία του δήμου ή με
υδροπώλες, οι οποίοι πωλούσαν το νερό2. Η διεκδίκηση παροχής νερού παραπέμπει σε
σύγχρονες γεωπολιτικές διαμάχες ή και ένοπλες συρράξεις στον Τρίτο Κόσμο. [...]»
1Markham, V.R., “GreeceandtheRefugeesfromAsiaMinor”, FortnightlyReview, February 1925,
σ.179.
2Σ. Τζιόκας, «Η ένταξη των προσφύγων στην ελληνική κοινωνία και η ένταξη στην Καισαριανή», στο Ο
ξεριζωμός και η άλλη πατρίδα. Προσφυγουπόλεις στην Ελλάδα, Αθήνα: Εταιρεία Σπουδών
Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, 1997, σ.123.
Κρητικός, Γ., «Ριζοσπαστικοποίηση της πολιτικής γεωγραφίας του νέου περιαστικού
χώρου της Αθήνας μετά την έλευση των μικρασιατών προσφύγων»,
περ. Γεωγραφίες, τεύχος 13, φθινόπωρο 2007, εκδ. Εξάντας, σ. 119.
ΘΕΜΑΤΑ Γ.Ε. ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

13. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ Γ
Ε.Σ.Ν. 13
38. Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από τα κείμενα που
σας δίνονται, να παρουσιάσετε:
α) Την αστική στέγαση των προσφύγων, όπως αυτή ξεκίνησε, με πρωτοβουλία του
κράτους και της ΕΑΠ, από την Αθήνα και τον Πειραιά, με τη δημιουργία νέων
συνοικισμών (μονάδες 13) και
β) τον τρόπο στέγασης των ευπόρων προσφύγων, καθώς και των απόρων που δεν είχαν
ακόμη αποκατασταθεί (μονάδες 12).
ΚΕΙΜΕΝΟ Α [Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΚΑΙΣΑΡΙΑΝΗΣ]
Η εγκατάσταση των προσφύγων στην Καισαριανή αντανακλά τη γενική κατάσταση στην
Ελλάδα, της αδιαφορίας και της εγκατάλειψης. Η μοναδική παρηγοριά των κατοίκων ήταν ο
καθαρός αέρας. Ίσως αν δεν υπήρχε το φυσικό αυτό δώρο να είχε νεκρωθεί ο συνοικισμός,
καθώς οι συνθήκες διαβίωσης χαρακτηρίζονται από άθλιες έως αβίωτες. Αρχικά οι
πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν σε σκηνές, όπου παρέμειναν για αρκετό χρονικό διάστημα.
Κατόπιν κατασκευάστηκαν από το κράτος 500 ξύλινα παραπήγματα και 1000 πλινθόκτιστα
δωμάτια. Η επιτροπή αποκαταστάσεως ανέλαβε να βελτιώσει τη θέση των προσφύγων και
κατασκεύασε 350 σπίτια με τρεις ή τέσσερις κατοικίες διαφόρων τύπων. […]
Η κατάσταση των ανθρώπων που έμεναν στα παραπήγματα ήταν απελπιστική, αρκεί να
σημειωθεί ότι σε κάθε ξύλινο σπιτάκι κατοικούσαν δύο οικογένειες. […]
Η ύδρευση του προσφυγικού αυτού πληθυσμού γινόταν με βυτία του δήμου και τις
ελλείψεις τις αναπλήρωναν οι υδροπώλες, οι οποίοι εμπορεύονταν το νερό. […]
Στο μεγάλο ρεύμα1 οι ακαθαρσίες, τα σκουπίδια, τα ράκη της ταπητουργίας παρουσίαζαν
φρικτό θέαμα.
Σπ. Τζόκας, «Η ένταξη των προσφύγων στην ελληνική κοινωνία και η εγκατάσταση στην Καισαριανή»,
στο: Ο ξεριζωμός και η άλλη πατρίδα. Οι προσφυγουπόλεις στην Ελλάδα.
Επιστημονικό Συμπόσιο (11 και 12 Απριλίου 1997),
Αθήνα: Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, χ. χ., σ. 123.
ΚΕΙΜΕΝΟ Β [Η ΣΤΕΓΑΣΗ ΤΩΝ ΕΥΠΟΡΩΝ]
Πολύ λίγοι [πρόσφυγες] είναι σε θέση να ξεφύγουν από τη λύση της πρόχειρης κατασκευής
νοικιάζοντας ή ακόμη καλύτερα αναλαμβάνοντας οι ίδιοι την οικοδόμηση των κατοικιών
τους. Στους τελευταίους παρέχονται οικόπεδα και δάνεια, ενώ το κράτος αναλαμβάνει τα
έργα υποδομής. Οι περιπτώσεις της Νέας Σμύρνης, της Καλλίπολης και της Νέας
Καλλικράτειας (στο νότιο άκρο της Πειραϊκής) ανήκουν σ’ αυτή την κατηγορία.
Το παράδειγμα της Νέας Σμύρνης είναι χαρακτηριστικό. Σμυρναίοι πρόσφυγες από τα
ανώτερα κοινωνικά στρώματα στην πατρίδα τους οργανώνονται το 1923 και σε ένα χρόνο
πετυχαίνουν την απαλλοτρίωση περιοχής ανατολικά της λεωφόρου Συγγρού. Το 1925
αρχίζει η οικοδόμηση σύμφωνα με το Σχέδιο Καλλιγά που προέβλεπε μεγαλύτερο πλάτος
δρόμων.
Γ. Τζεδόπουλος (επιμ.), Πέρα από την καταστροφή.
Μικρασιάτες Πρόσφυγες στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου.
Υπό την αιγίδα της Βουλής των Ελλήνων.
Αθήνα: Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, 2007, σσ. 86-87.
ΚΕΙΜΕΝΟ Γ [Η ΤΕΝΕΚΕΔΟΥΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ]
Ένα ολόκληρο χωριό, αποτελούμενο από μικροσκοπικά τενεκεδόσπιτα ξεπήδησε στα
προάστεια της Θεσσαλονίκης, προσφέροντας μια πρωτόγονη στέγη σε τετρακόσιες
οικογένειες, δηλαδή σε πάνω από δύο χιλιάδες άτομα. […]
[Οι καλύβες] είναι […] απερίγραπτα στενάχωρες. Με τον τρόπο που έχουν κατασκευαστεί
είναι αδύνατο να είναι αεροστεγείς το χειμώνα κι έτσι είναι κρύες και υγρές. Το καλοκαίρι ο
καυτερός ήλιος που πέφτει στις τσίγκινες στέγες μετατρέπει τις παράγκες σε σωστούς
φούρνους. Όσο θλιβερά κι αν είναι αυτά τα καταλύματα, προσφέρουν κάποιου είδους
προστασία στους ενοίκους τους. […]
Όμως και στην καλύτερη περίπτωση […] δεν αντιπροσωπεύουν παρά την κατώτατη βαθμίδα
της πολιτισμένης ζωής.
H. Morgenthau, H Aποστολή μου στην Αθήνα. 1922-Το έπος της εγκατάστασης, μετ. Σ. Κασεσιάν,
Αθήνα: Τροχαλία, 1994, σσ. 342-344.
ΘΕΜΑΤΑ Γ.Ε. ΜΑΪΟΣ 2013
1 Ρεύμα: Ρέμα, κοίτη χειμάρρου.

14. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ Γ
Ε.Σ.Ν. 14
39. Αφού λάβετε υπόψη σας τις παρακάτω πηγές:
α) Να εξηγήσετε γιατί οι συγκεκριμένοι πρόσφυγες δεν θέλησαν να εγκατασταθούν σε
προσφυγικό συνοικισμό.
β) Να αναφερθείτε στον τρόπο με τον οποίο αντιμετώπισαν οι ντόπιοι τους Μικρασιάτες
πρόσφυγες τον πρώτο καιρό της παραμονής τους στην Ελλάδα.
ΠΗΓΗ 1
«Ήθελα να εργαστώ και πήγα στο Υπουργείο Πρόνοιας που ο υπουργός, ο γιατρός
Ορφανίδης, ήταν φίλος του πατέρα μου. Εργάστηκα στην Υπηρεσία Στεγάσεως Προσφύγων.
Να φανταστείτε ότι ο συνοικισμός του Αιγάλεω στα πρώτα παραχωρητήρια που έγιναν στο
υπουργείο γραφόταν «Νέαι Κυδωνίαι», αλλά οι Αϊβαλιώτες ούτε που καταδέχτηκαν να
ενδιαφερθούν ούτε καν αιτήσεις δεν έφεραν. Αν είχαν πάει στο συνοικισμό δεν θα είχαμε
έτσι σκορπίσει και χαθεί. Θα είχαμε αλληλεγγύη. Λέγανε ότι δεν πάνε, γιατί θα πλημμύριζε
κάποτε το ποτάμι και αποκαλούσαν την περιοχή «ντάμια». Η αλήθεια είναι ότι δεν ήθελαν να
μείνουν σε προσφυγικό συνοικισμό. Τους έπεφτε ντροπή. Εγώ προσπάθησα να δώσω το
παράδειγμα μαζί μ' έναν θείο μου Γονατά, αξιωματικό της Αεροπορίας. Αυτό που
καταφέραμε ήταν να έρθουν κοντά μας 50 εργατικές οικογένειες που έφυγαν το 1937 από
τη Μυτιλήνη, γιατί είχε πέσει ανεργία. Λοιπόν ξέρετε τι έγινε; Μετά τον πρώτο χρόνο
πούλησαν κι αυτές τον κλήρο τους και πήγαν σε συνοικίες που δεν υπήρχε ίχνος πρόσφυγα.
Αν βρείτε μια οικογένεια στο Αιγάλεω σήμερα αϊβαλιώτικη θα είναι κατόρθωμα»
(μαρτυρία Ο. Καλδή).
Άννα Παναγιωταρέα, ό.π., σ. 174
ΠΗΓΗ 2
Κι ενώ πολλοί Κυδωνιάτες δεν αντιμετώπιζαν άμεσο πρόβλημα στέγης, όπως άλλοι αστοί
Μικρασιάτες, το Υπουργείο Κοινωνικών Υπηρεσιών με την αρμόδια Υπηρεσία Στεγάσεως
Προσφύγων αποφάσισε το 1955 ότι στην περιοχή του Αιγάλεω θα κτιζόταν προσφυγικός
συνοικισμός με την επωνυμία «Νέαι Κυδωνίαι», στον οποίο θα έπαιρναν μικρά διαμερίσματα
κατά πλειοψηφία δικαιούχοι από την περιοχή των Κυδωνιών. Η τυπική διαδικασία που
ακολουθούσε το υπουργείο, μόλις εξοικονομούσε κάποια δημόσια κτήματα ή απαλλοτρίωνε
άλλα, ήταν να τα διαθέτει στην Υπηρεσία Στεγάσεως Προσφύγων. Η Υπηρεσία, με μειοδοτικό
διαγωνισμό, ανέθετε σε κατασκευαστική εταιρεία την οικοδόμηση των προσφυγικών
πολυκατοικιών και σύμφωνα με τις αιτήσεις που είχαν υποβληθεί για την παροχή στέγης
κλήρωνε στους δικαιούχους τα μικρά διαμερίσματα. Η απόφαση, όμως, που αφορούσε τους
Κυδωνιάτες πάρθηκε χωρίς να ερωτηθούν οι ίδιοι ή το ανεπίσημο συλλογικό όργανο που
είχαν ιδρύσει, ένα είδος παραρτήματος του Μεικτού Εκκλησιαστικού Συμβουλίου της
Μυτιλήνης στην Αθήνα, για να τους παρέχει πιστοποιητικά και έγγραφα απαραίτητα για τη
διεκδίκηση της αποζημίωσης.
Άννα Παναγιωταρέα, ό.π., σσ. 173-174
40. Αφού μελετήσετε τις παρακάτω πηγές και λάβετε υπόψη το κείμενο του σχολικού σας
βιβλίου να αναφερθείτε στον τρόπο με τον οποίο αντιμετώπισαν το πρόβλημα της στέγης
οι πρόσφυγες στις πόλεις και στην ύπαιθρο.
ΠΗΓΗ 1
Έως το 1925, οι αστοί και οι εργάτες Αϊβαλιώτες, που έμεναν μέσα στη Μυτιλήνη ή στις
συνοικίες που δημιουργήθηκαν στην περιφέρεια, απέκτησαν σχετική οικονομική αυτάρκεια και
αντιμετώπισαν με δικά τους μέσα τις οικονομικές ανάγκες τους. Όμως για να επιλύσουν το
πρόβλημα της στέγης χρειάστηκενα περάσει τουλάχιστον μια δεκαετία.Η απόκτηση ιδιόκτητης
στέγης έγινε με δική τους πρωτοβουλία, με την αγορά οικοπέδων, όπου ανοικοδόμησαν όπως
όπως μικρά σπίτια ή και με την πρόχειρη επισκευή εγκαταλειμμένων σπιτιών που αγόρασαν
από τους ντόπιους ή τους παραχωρήθηκαν από την Εθνική Τράπεζα, έναντι της αποζημίωσης
που εδικαιούντο από τα ανταλλάξιμα. Η συνεισφορά του ελληνικού κράτους στην επίλυση του
στεγαστικού προβλήματοςήταν η παροχή προσφυγικού δανείου, με μικρό επιτόκιο προς τους
δικαιούχους, που όμως η εξασφάλισή του απαιτούσε απωθητικές και χρονοβόρες
γραφειοκρατικές διαδικασίες.
Άννα Παναγιωταρέα, Όταν οι Αστοί έγιναν πρόσφυγες,
εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1994,σ. 165

15. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ Γ
Ε.Σ.Ν. 15
ΠΗΓΗ 2
Η ΕΑΠ και τα λίγα σπίτια που έκτισε στη Λέσβο
Η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων δεν έκτισε στη Λέσβο κανένα προσφυγικό χωριό
για τους αγρότες, αφού οι αγρότες πρόσφυγες πήγαν κι εγκαταστάθηκαν στασπίτια ή σταεξοχικά
των Τούρκων ή έκτισαν μικρά οικήματα από πηλό στα χωράφια που, χωρίς τίτλους κυριότητας,
τους είχαν δοθείτην άνοιξη του 1923 γιανα καλλιεργήσουν. Μερικά μόνο σπίτια έκτισε η ΕΑΠ
στο χωριό Παναγιούδα και στο χωριό Σκάλα. Για την ικανοποίηση των οικονομικών αιτημάτων
τους οι Αϊβαλιώτες πρόσφυγες δεν απευθύνοντανμόνο στις τράπεζες, αλλά και στα πολιτικά
γραφεία των προσφύγων βουλευτών, τους οποίους αποκαλούσαν χαρακτηριστικά «ημετέρους
ηγέτας», και απαιτούσαν τη μεσολάβησή τους για την ικανοποίηση των αιτημάτων τους. Ο
βουλευτής της περιφέρειάς τους είχε αντικαταστήσειστη συνείδησή τους το Μικτό Εκκλησιαστικό
Συμβούλιο ή τη Δημογεροντίατου τόπου τους.Οι αγρότες Αϊβαλιώτεςείχαν συνειδητοποιήσει ότι
με την ψήφο τους είχαν πολιτικά δικαιώματα,ήταν «Έλληνες πολίτες» και ότιη λέξη «πρόσφυγας»
αφορούσε μόνον την καταγωγήτους και την πρόσκαιρη οικονομική τους κατάσταση,αλλά όχι και
τη θέση τους μέσα στοελληνικό κράτος.Ήταν αυτό ένα ουσιαστικό βήμα γιατην ένταξή τους στην
ελληνική κοινωνία. Άννα Παναγιωταρέα, ό.π., σσ. 160-161
ΠΗΓΗ 3
Οι αστοί Κυδωνιάτες, που από το 1923 κι έπειτα μετανάστευσαν στην Αθήνα, βρίσκονταν σε
καλύτερη οικονομική κατάσταση από τους συμπατριώτες τους που έμειναν πίσω στη Λέσβο.
Κατόρθωσαν με διάφορους τρόπους να βγάλουν από το Αϊβαλί ένα μέρος από τα χρήματά τους ή
τα κοσμήματά τους που ρευστοποιώντας το μπόρεσαν να αποκτήσουν στέγη και να καλύψουν τις
βασικέςανάγκες τους.Έτσιτο πρόβλημά τουςήταν εντελώςδιάφορο από εκείνο των προσφύγων
που αποφάσισαν να εγκατασταθούν στη Λέσβο. Πρώτο τους μέλημα ήταν η εύρεση εργασίας και
όχι η απόκτηση στέγης. Άννα Παναγιωταρέα, ό.π., σ. 172
ΠΗΓΗ 4
«Νοικιάσαμε αμέσως σπίτι στην Αχαρνών και δεν είχαμε ανάγκη από καμιά βοήθεια. Το
1940 κτίσαμε το δικό μας σπίτι στη Νέα Σμύρνη. Ο κήπος του μας έθρεψε στην κατοχή. Ο
πατέρας μου γρήγορα έγινε κι εδώ πασίγνωστος γιατρός. Ξέρετε οι δικοί μας γιατροί
εξακολουθούσαν όλη την ζωή τους να ενημερώνονται για την πρόοδο της επιστήμης τους. Να
μείνουμε λοιπόν σε προσφυγικό συνοικισμό ούτεπου το σκεφτήκαμε.Κανείς Κυδωνιάτης δεν το
καταδέχτηκε.Το κράτος έδινε σπίτι σ' εκείνουςπου δήλωναν ότι είχαν ανάγκη και οι Κυδωνιάτες
δεν είχαν. Κι όσοι είχαν, ήταν περήφανοι και δεν το έλεγαν. Να σε θεωρούν πρόσφυγα στην
πατρίδα σου ήταν πολύβαρύ. Άλλωστε,η Ελβετική Ασφάλειατου πατέρα μου έστειλε αμέσως τα
χρήματα» (μαρτυρίαΑ. Κερεστετζή) Άννα Παναγιωταρέα, ό.π., σ. 173
ΠΗΓΗ 5
«Οι άνθρωποι της δικής μας τάξεως όλοι λίγο πολύ κάτι είχαν στην άκρη έξω από τις
Κυδωνίες,προβλέποντας την κατάσταση. Καταθέσεις, επενδύσεις ή είχαν αγοράσει ακίνητα.
Υπήρχε και το συγγενολόι στην Ελλάδα. Έτσι κανείς μας δεν βρέθηκε στους δρόμους. Η
εργασιακή μας αποκατάσταση μας απασχολούσε πρωτίστως και όχι η στέγη»
(μαρτυρία Τ. Μουμτζή) Άννα Παναγιωταρέα, ό.π., σ. 173
ΠΗΓΗ 6
«Η Μυτιλήνη ήταν νησίαποκομμένο. Δεν μπορούσαμενα ριζώσουμε εκεί. Μείναμε ως το '23
ίσως και κάτι μήνες από το '24. Ζήτησα να εργαστώως χημικός κοντά σ' έναν συμπατριώτη μας
για να μην κάνω άσχετη δουλειά από τις σπουδές μου.Εκείνος μου συνέστησε να δουλέψω στο
Πανεπιστήμιο.Έγινα έκτακτος καθηγητήςκαι δούλεψα ως το 1958. Μετά, λόγω της ειδίκευσής
μου στην Πυρηνική Φυσική, δούλεψα ως καθηγητής στο Πολυτεχνείο. Ο αδελφός μου
Αριστόδημος είναιοικονομολόγος.Ο Ελευθέριος οικονομολόγος στη Νυρεμβέργη. Ο Βασίλης
γεωλόγος και ο Πλάτων πολιτικός μηχανικός. Δεν μας ενδιέφερε σε καμιά περίπτωση να
στεγαστούμε σεπροσφυγικούς συνοικισμούς. ΟιΚυδωνιάτεςποτέ δεν είχαν τέτοια επιδίωξη,γιατί
δεν ήθελαν να τους λένε πρόσφυγες.Ήταν Έλληνες που έζησαν στην ελληνική Μικρασία, όπως
ήταν Έλληνες και όσοι έζησαν στην Αλεξάνδρεια, στην Κωνσταντινούπολη, δηλαδή, σε μια
ευρύτερη περιφέρεια του Ελληνισμού και ως Έλληνες επέστρεψαν στη Μητρόπολη,στην Ελλάδα,
και όχι ως πρόσφυγες.Είπε κανείς τους Έλληνεςεξ Αιγύπτου,όταν τους έδιωξε ο Νάσερ από την
Αίγυπτο,τους Κύπριουςμετά την Τουρκική κατοχή,όσουςκατέφυγαν στην Ελλάδα, «πρόσφυγες»;
Πρόσφυγεςθα ήταν αν πήγαιναν να ζητήσουν άσυλο και προστασία σε άλλη χώρα, όπως έκαναν
οι Αρμένιοι που ήρθαν το 1922 μερικές εκατοντάδες χιλιάδες στην Ελλάδα, ξένοι ανάμεσα σε
ξένους, με άλλη γλώσσα,ήθη και έθιμα.Μείναμε στην αρχή λοιπόν σε νοικιασμένο σπίτι, ώσπου
κτίσαμε το δικό μας» (Π. Κουγιουμτζέλης,) Άννα Παναγιωταρέα, ό.π., σ. 173

16. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ Γ
Ε.Σ.Ν. 16
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
1. ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ ΠΟΥ ΑΣΚΟΥΣΑΝ ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗΝ ΠΑΤΡΙΔΑ ΤΟΥΣ
Από την επιτροπή ζητήθηκαν τα στοιχεία των εποικιστών προσφύγων. Ήταν 1.200 οικογένειες από τις
οποίες οι μισές απασχολούνταν με την ταπητουργία, οι 250 με τη ροδελαιοπαραγωγή και οι
υπόλοιποι με το εμπόριο και διάφορα άλλα επαγγέλματα, τεχνίτες, κτίστες κ.λπ.
Όλγα Βογιατζόγλου, «Η βιομηχανική εγκατάσταση στη Νέα Ιωνία»,
στο συλλογικό τόμο Ο ξεριζωμός και η άλλη πατρίδα, ό.π., σσ. 147-148
2. Η ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ
ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ, ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΑΛΛΩΝ ΧΩΡΩΝ
ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
ΠΗΓΗ 1
Με την ιστορική ανταλλαγή των ελληνοτουρκικών πληθυσμών ενάμισυ περίπου εκατομμύριο
Ελλήνων προσφύγων κατακλύζει την Ελλάδα. Μέσα σ' αυτούς πρέπει να υπολογιστούν 170.000
Έλληνες που ήλθαν από τη Βουλγαρία σύμφωνα με την ελληνοβουλγαρική σύμβαση του Νεϊγύ της
27ης Νοεμβρίου 1919, καθώς και από τις περιοχές του Καυκάσου και της μεσημβρινής Ρωσίας, από
τη Γιουγκοσλαβία, Αλβανία, Δωδεκάνησα. Επίσης στην Ελλάδα έγιναν δεκτοί και 50.000 Αρμένιοι
πρόσφυγες. Οι περισσότεροι Έλληνες πρόσφυγες από τη Βουλγαρία, οι οποίοι ως τότε κατοικούσαν
τις ακτές του Ευξείνου Πόντου, στις αρχαίες πατρίδες τους, στη Σωζόπολη, στον Πύργο, στην Αγχίαλο,
Μεσημβρία κλπ., ή στο εσωτερικό της χώρας, στη Φιλιππούπολη, Στενίμαχο κλπ., καθώς και οι
περισσότεροι από τους πρόσφυγες της Τουρκίας (Ανατολικής Θράκης και Μικράς Ασίας)
εγκαταστάθηκαν στους οικισμούς των Βουλγάρων και των Τούρκων της ελληνικής Μακεδονίας, ενώ
αυτοί στις ελληνικές περιοχές της Βουλγαρίας και της Τουρκίας. Ο μικρός αριθμός των Σέρβων που
είχαν καταφύγει στην ελληνική Μακεδονία κατά τη διάρκεια του παγκοσμίου πολέμου 1914-1918
επέστρεψαν στη Γιουγκοσλαβία, ενώ οι Έλληνες των Σκοπίων, του Κρουσόβου, του Περλεπέ, του
Μοναστηρίου κλπ. άρχισαν να διαρρέουν στα χωριά και στις πόλεις της ελληνικής Μακεδονίας, προ
πάντων στη Θεσσαλονίκη, όπου με συλλόγους συντηρούν ακόμη ως σήμερα τις αναμνήσεις, τα ήθη
και έθιμα των μακρινών πατρίδων τους. Όσοι έμειναν με τη θέλησή τους είτε στη Βουλγαρία είτε στη
Γιουγκοσλαβία αφομοιώνονται βαθμιαία από το ξένο περιβάλλον.
Για πρώτη φορά στη μακραίωνη ελληνική ιστορία παρατηρείται η συμπύκνωση των ελληνικών
πληθυσμών στην ελληνική χερσόνησο και οριστική εγκατάσταση αυτώνσ' αυτήν. Διακόσιες περίπου
χιλιάδες ήλθαν μόνον από την Κωνσταντινούπολη και από την περιοχή της, αλλ' αυτοί είχαν φύγει με
σχετική άνεση. Οι αστοί αυτοί εγκαταστάθηκαν σε ορισμένες πόλεις του ελληνικού κράτους, χωρίς να
δημιουργήσουν προβλήματα σ'αυτό. Οι υπόλοιποι όμως, 1.300.000, είχαν ανάγκη από περίθαλψη
και έπρεπε να ληφθεί γι' αυτούς κάποια μέριμνα: να τραφούν, να βρουν εργασία και να γίνουν
χρήσιμα στοιχεία στον τόπο.
Στον αγώνα αυτόν για την εγκατάσταση των προσφύγων βρήκε το ελληνικό κράτος πολύτιμο
επίκουρο την Κοινωνία των Εθνών. Αυτή θέτει στη διάθεσή του τα κατάλληλα πρόσωπα, μορφωμένους
τεχνικούς και οικονομολόγους και την ηθική της ενίσχυση για να βοηθήσουν την Ελλάδα στο
τεράστιο έργο της αποκατάστασης. Έτσι συνάπτεται το δάνειο των 12.300.000 λιρών και ιδρύεται ο
διεθνής οργανισμός ΕΑΠ (Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων), η οποία σε συνεργασία με τις
ελληνικές αρχές περάτωσε το έργο της μέσα σε 7 χρόνια (τέλη Νοεμβρίου 1923 - τέλη 1930). Κανένα
παρόμοιο παράδειγμα δεν υπήρχε ως τότε στην ιστορία μιας τόσο εκτεταμένης αποκαταστάσεως
προσφύγων.
Η ΕΑΠ δαπάνησε συνολικά για την εγκατάσταση των γεωργών προσφύγων 3.518.471,339 λίρες
στερλίνες, από τις οποίες 1.033.265,186 για το κτίσιμο νέων οικισμών, 564.121,953 για την
προμήθεια κατοικίδιων ζώων, 122.680,407 για εργαλεία και γεωργικά μηχανήματα, 641.733,895 ως
προκαταβολές σε είδη και ρευστό χρήμα. Επί πλέον δαπανήθηκαν 376.864,446 για έργα κοινωφελή,
για τις υπηρεσίες υγιεινής, κτηματογραφήσεως και διοικήσεως. Η εγκατάσταση των αγροτών
προφύγων, συνολικά 143.239 οικογενειών, περατώθηκε κατά τον Ιούνιο του 1926.
Οι πρόσφυγες ριζώνουν και προσαρμόζονται γρήγορα στη νέα τους πατρίδα, αναπτύσσουν
δραστηριότητα σε όλους τους τομείς της οικονομικής ζωής και συνεργάζονται αδελφικά με τους
άλλους Έλληνες. Το έθνος ενωμένο ξεχύνεται ορμητικά προς τα εμπρός. Ο δείκτης των γεννήσεων
αυξάνεται: από 5,76 στους 1.000 κατοίκους στα 1922 φθάνει στα 13,18 στα 1931. Η καλλιέργεια της
γης από 12.000 τ.χ. του 1923 ξαπλώνεται σε 19.000. Χαρακτηριστικός είναι ο αυξανόμενος αριθμός
των γεωργικών μηχανών. Η παραγωγή των δημητριακών από 624.000 τόννους στα 1923 ανεβαίνει
στους 880.000 στα 1928 και γενικά η αξία της όλης γεωργικής παραγωγής από 7.000.000.000 δρχ.
στις 12.000.000.000 δρχ.
Απ. Βακαλόπουλος, Νέα Ελληνική Ιστορία, ό.π., σσ. 381-383