1. DE WERELD VAN DE ARCHITECT | ARCHITECTUUR.NL
ARCHITECTUURNL | 1/14
1/14
CHRISTINE MEINDERTSMA +
CYBERCENTER HAARLEM
+ CASTELLATOREN NIJMEGEN +
MERWE4HAVEN ROTTERDAM
+ RENAISSANCE MILITAIR
ERFGOED + MECANOO IN
TAIWAN + AMBACHTELIJKE
IMPERFECTIE VAN STUDIO
VALKENIER + ONTWERPEN
MET WATER + BOOOSTING
01_Cover_lossepagina.indd 5
21-01-14 10:04

2. Compostitie van materialen
die gebruikt worden in het
project De Ceuvel
38-43_platform6p.indd 38
20-01-14 14:49

3. PLATFORM
Spontaniteit
en
ambachtelijke
imperfectie
Context mapping, co-creatie en
buurtprogrammering door Studio Valkenier
‘Ik ben geen tekentafelarchitect’, zegt Wouter Valkenier, met trots welhaast. Zijn meest
bekende bouwproject is Hannekes Boom, een tijdelijk restaurant op een guur braakland
ingeklemd tussen spoorlijn, doodlopende weg en een binnenhaven in Amsterdam. Gemaakt
van afgedankte bouwmaterialen zoals oude meerpalen. Natuurlijk is hergebruik de manier
om projecten te realiseren zonder noemenswaardig budget. Maar Valkenier wordt ook
gelukkig van de eigenzinnige esthetiek die schuilt in ‘het spontane, de improvisatie’.
39
38-43_platform6p.indd 39
20-01-14 14:49

4. 1
Of de afspraak niet verzet kan worden, is het vriendelijke maar
dwingende verzoek van architect Wouter Valkenier (36 jaar). Hij zit
namelijk vast in het Amsterdamse havengebied. Daar ligt een partijtje
afgedankte meerpalen die nog moet worden bekeken. ‘Die heb ik nodig
voor de bouw van een project.’ Verzetten naar de volgende ochtend gaat
niet lukken. ‘Bouwoverleg.’ In de middag dan? ‘Lastig, dan moet er een
partij oude straatlantaarns worden afgehaald.’ En dit is dan eigenlijk nog
een doorsnee dag op het kantoor van Studio Valkenier. Hoewel, kantoor?
Valkenier huist momenteel tijdelijk in een stadsvilla in Amsterdam-Zuid,
schuin tegenover het kantoor van de Van den Ende Foundation. Een
noodoplossing tot hij zijn echte kantoor kan betrekken, een Schevenings
strandpaviljoen dat wordt hergebruikt op een lapje gifgrond in
Amsterdam-Noord.
Duidelijk dus, Studio Valkenier is geen conventioneel architectenbureau.
‘Ik ben geen tekentafelarchitect’, zegt hij, met trots welhaast. Zijn eerste
opdracht na de studie Bouwkunde aan de TU Delft was een mobiele
koffiebar voor Douwe Egberts die kon reizen langs popfestivals als
Lowlands en Pinkpop. De opdracht was aanvankelijk: ontwerp een hippe
koffiebar op een aansprekende locatie in Amsterdam. Waarop Valkenier –
tegendraads als hij is – opperde om juist een mobiele bar te bouwen. ‘Als
je een nieuwe, jonge doelgroep wilt bereiken moet je niet wachten tot
ze naar je toe komen, maar moet je ze juist opzoeken.’ Een kleinschalig
project, beaamt Valkenier. ‘Maar mijn fascinatie voor flexibele en tijdelijke
architectuur met een bijbehorend verdienmodel was er al.’
Prefab constructie
Zijn meest bekende bouwproject is Hannekes Boom, een uit ‘jutterhout’
opgetrokken restaurant op een guur braakland ingeklemd tussen
spoorlijn, doodlopende weg en een binnenhaven in Amsterdam. Zoals
ArchitectuurNL
38-43_platform6p.indd 40
2
Valkenier het verwoordt: ‘Het uiteindelijke gebouw was slechts een
middel geen doel.’ Ook was er geen opdrachtgever voor dit project
maar is het ontstaan uit eigen initiatief van Valkenier. De gemeente
had een prijsvraag uitgeschreven voor een rafelig stadsgebied naast
het Oosterdokseiland, de imposante nieuwbouwstrip met de nieuwe
Openbare Bibliotheek (Jo Coenen) en het Conservatorium (Frits van
Dongen) naast het Centraal Station waarvoor Erick van Egeraat het
masterplan had ontworpen. Maar de ingesloten landtong aan de overkant
van het water was het domein van hoeren en junks. ‘Hoe kan ook daar de
leefkwaliteit worden vergroot, dat was de gemeentelijke opgave.’
Valkenier stelde een interdisciplinair team samen om zijn idee – een
tijdelijk restaurant annex cultureel platform – te verwezenlijken,
waaronder een waterexpert, een horecaman, een bouwend architect en
een flamenco-artiest voor de culturele programmering. ‘Uitgangspunt
was de veiligheid te vergroten door mensen te trekken. Vandaar de
horecafunctie Met de aanleg van een klein haventje wordt er weer een
verbinding gemaakt met het water. Zo kan een vergeten gebied worden
teruggegeven aan de stad.’
Op basis van dit stedenbouwkundige plan kreeg Valkenier de grond
voor vijf jaar tot zijn beschikking. Vervolgens moest het paviljoen worden
gebouwd, terwijl er nauwelijks budget was. ‘Daarom hebben we gebruik
gemaakt van hergebruikte materialen.’ Een lege loods in het Oostelijk
havengebied werd de tijdelijke uitvalsbasis voor de bouw.
‘Deze loods is inmiddels trouwens uitgegroeid tot een officiële
broedplaats.’ Hier verzamelden Valkenier en zijn team diverse afvalhopen
van afgedankte bouwmaterialen, variërend van gebruikte isolatieplaten
van piepschuim tot complete raamkozijnen en stapels timmerhout. ‘Het
restaurant is dus eigenlijk een soort prefab constructie.’
40
20-01-14 14:49

5. 3
Ambachtelijke imperfectie
Tijdens de bouw moest het ontwerp voortdurend worden bijgesteld aan
de hand van het beschikbare materiaal. Zo gebeurde het dat een boot
van het waterbouwbedrijf van de gemeente Amsterdam langs vaarde
en spontaan vroeg of er nog behoefte is aan timmerhout. Natuurlijk
was het antwoord: kom maar op. ‘Bleek het om een partij tachtig jaar
oude meerpalen te gaan. Van die dikke balken van tropisch hardhout
uit Suriname. Prachtig hout om mee te werken.’ Het contact met deze
informele houtleverancier is inmiddels structureel. ‘Soms word ik opeens
gebeld dat ze een partij meerpalen hebben liggen.’ Lachend: ‘En dan
moet een interview maar even wachten.’
Natuurlijk is hergebruik de manier om projecten te realiseren zonder
noemenswaardig budget. Maar Valkenier wordt ook gelukkig van de
eigenzinnige esthetiek die schuilt in ‘het spontane, de improvisatie’. Neem
die luifel die steunt op een boomstam. ‘Zo krijg je een echt natuurlijke
overgang van binnen naar buiten. Dat ontwerp is niet van tevoren
uitgedacht maar organisch gegroeid in het maakproces.’ Daarbij wordt zo
een conceptuele verbinding met het verleden gemaakt. ‘Dat geeft een
tijdelijk gebouw toch iets vanzelfsprekends.’ De naam Hannekes Boom
verwijst naar de boom waarmee vroeger de waterwegen van Amsterdam
werden afgesloten. De bijbehorende boomhuisjes hadden een luifel
waaronder de wachters stonden. Deze luifels steunden op bomen.’
De ‘ambachtelijke imperfectie’ draagt bij aan de toegankelijkheid van
architectuur. ‘Bij elk tafelblad, bij elk plankje zelfs, hoort een verhaal.
De bar is vervaardigd van de oude houten vloer van mijn onderburen’
Valkenier vind ook niets leukers dan als onwetende bezoekers van
Hannekes Boom verzuchten: zo kan ik het ook. Wat natuurlijk onzin
is. ‘Kijk’, zegt hij wijzend op een vuistdikke stapel mappen, ‘dit is
alleen nog maar de artikel 3.22 procedure. We hebben dozen vol
41
38-43_platform6p.indd 41
rapporten en berekeningen moeten overleggen, van de watertoevoer
tot veiligheidsaspecten van het naastgelegen spoor. De enige
voorwaarden waaraan we niet aan hoefden te voldoen was welstand en
energieprestatienorm vanwege de tijdelijkheid.’
Co-creatie
Naast projecten die hij zelf initieert, is Valkenier ook lid van een
multidisciplinair team dat een broedplaats realiseert op een voormalige
scheepswerf De Ceuvel in Amsterdam-Noord. Het collectief bestaat
uit diverse architecten, kunstenaars, landbouwers en ambachtslieden.
Aanleiding was wederom een prijsvraag die door de gemeente
was uitgeschreven om een positieve impuls te genereren aan dit
braakliggende stuk grond in een slecht functionerend stadsgebied.
De looptijd van het project is slechts tien jaar. Bijkomend probleem is
dat de grond vergiftigd is en er dus niet mag worden gebouwd. De
oplossing vond het team De Ceuvel in zestien oude woonboten die op
het land worden getakeld en daar fungeren als creatieve werkplekken.
1. Wouter Valkenier studeerde van 1996 tot 2003 Architectuur en
stedenbouw aan de TU Delft, werkte bij Hoorn Zandvoort Advies
en One Architecture en begon in 2007 met Studio Valkenier. 2 en 3.
Hannekes Boom…sinds 1662. Wouter Valkenier maakte het winnende
prijsvraagontwerp voor een tijdelijke horecavoorziening op de Hannekes
Boom, een culturele ontmoetingsplek die Cradle-to-Cradle gebouwd is met
een link naar de historie, een haven en terras; een meerwaarde voor de stad
Amsterdam. Hannekes Boom is een plek waar men samen creëert; of het
nu om dans, eten, muziek, beeldende of andere kunst gaat: zij is door de
Gemeente Amsterdam benoemd tot culturele hotspot.
ArchitectuurNL
20-01-14 14:49

6. 4
Soms voelen
we ons
zeepkistbouwers
in een Formule 1
Race
4. Het terrein van Ceuvel Volharding is een verlaten en vervuild terrein in
de havens van Buiksloterham. De geplande stedelijke ontwikkeling ligt stil
en het terrein wacht op ontwikkeling. Dit biedt kansen voor alternatieve
ontwikkelingen. Studio Valkenier samen bedacht met een zeer gevarieerde
groep creatieven het winnende plan voor Zuiverend Park De Ceuvel met
een broedplaats in afgeschreven woonboten. Studio Valkenier ontwerpt
binnen het totale stedenbouwkundige concept een theehuis gecombineerd
met eigen studioruimte. Daarnaast is het paviljoen een centrale plaats in de
buurt waar buurtbewoners en bezoekers elkaar op een laagdrempelige en
natuurlijke wijze kunnen ontmoeten. 5. Bij de ontwikkeling van Hannekes
Boom kwam Valkenier in contact met het waterbouwbedrijf van de
gemeente Amsterdam, die oude meerpalen over had. Het contact met deze
informele houtleverancier is inmiddels structureel.
ArchitectuurNL
38-43_platform6p.indd 42
5
‘Woonboten zonder ligplaats zijn niets waard en kunnen soms gratis
worden afgehaald.’
De grond wordt beplant met speciale planten die het gif aan de grond
onttrekken. ‘We laten het gebied dus schoner achter dan het nu is.’ De
woonarken met betonnen bakken staan op het vervuilde terrein en zijn
verbonden door bruggen en paden op de hoogte van de woningingang,
zodat de gebruikers nooit in contact komen met de giftige grond. Om het
project renderend te maken moeten er inkomsten worden gegenereerd.
Dat wordt de verantwoordelijkheid van Valkenier, die een restaurant
annex cultureel platform heeft ontworpen. ‘De basis is een voormalig
strandwachtpaviljoen uit Scheveningen. In het voorjaar gaan we open.’
De Ceuvel wordt een zuiverend park met een gesloten kringloop en
een eigen energievoorziening uit biomassa. ‘De pizza’s bakken we
op ons eigen gas gemaakt uit poep van de gebruikers.’ Zo wordt met
kleinschalige middelen een nieuwe kans gecreëerd voor dit stadsgebied
– zonder tussenkomst van grote investeerders of ambtelijke inmenging.
‘Soms voelen we ons zeepkistbouwers in een Formule 1 Race. Maar
architectuur is tegenwoordig vooral een sociaal-maatschappelijke of
economische meerwaarde aan een locatie geven. Dat kan vooral in
samenwerking met anderen in de vorm van co-creatie
Context mapping
Inmiddels is zijn eigenzinnige opvatting over architectuur opgepikt
door traditionele opdrachtgevers. Voor de gemeente Amsterdam
heeft hij een kantoor ontworpen dat past bij de veranderende realiteit.
Hiervoor wordt de voormalige stadsdrukkerij getransformeerd in een
innovatieve werkplek. ‘De vraag was een werkplek te creëren die de
kloof tussen burger en gemeente kan verkleinen.’ Dat is door Valkenier
geïnterpreteerd als geen stoelen erin van Vitra maar afgedankt meubilair
Tekst Jeroen Junte
42
20-01-14 14:50

7. 6
uit een gemeentekantoor elders uit de stad dat nog prima functioneert;
de plafondlampen zijn aangepaste straatlantaarns ooit ontworpen door
Friso Kramer en nu gered van de afvalcontainer. ‘Het gebouw ligt aan de
voormalige stadstimmertuin dus de werkplekken worden van ruw hout en
de ambtenaren kunnen deze zelf aftimmeren.’ In het ontwerpproces past
hij dezelfde methodiek toe als hij Hannekes Boom en De Ceuvel: context
mapping (historisch onderzoek), co-creatie (inspraak van de werknemers)
en buurtprogrammering (de kantine wordt gerund door een naastgelegen
sociale werkplaats).
Valkenier ziet zich als een pionier van een nieuwe architectuur. ‘Bij
Hannekes Boom was sprake van crowdfunding en co-creatie. ‘Aan
muzikanten van het conservatorium hebben we gevraagd op wat voor
podium ze het liefste spelen. Mensen konden een aandeel kopen van
duizend euro dat 1200 euro waard was aan eten en drinken.’ Het is een
andere aanpak dan de traditionele architect die een ontwerptekening
maakt, het interieur uit de catalogus bestelt en als het gebouw wordt
opgeleverd moet hij maar hopen dat het is geworden als hij had
bedoeld. Is hij nog wel een architect, vraagt hij zich wel eens af. ‘Ik ben
ondernemer, productontwerper, stedenbouwkundige, onderzoeker,
programmeur, bemiddelaar en trailblazer. En soms ook nog de
ouderwetse architect. Maar niet altijd.
Favoriet historisch gebouw? ‘Bet Giyorgis, een monolithische kerk in
Ethiopië’
Favoriet hedendaags gebouw? ‘Espaço Cultural Sesc Pompeia in São
Paulo van Lina Bo Bardi’
Favoriet Nederlands gebouw? ‘De Stolpboerderij’
Favoriete architect? ‘Lina Bo Bardi en Albert Frey’
Favoriete hedendaagse architect? ‘Édouard François’
43
38-43_platform6p.indd 43
7
Favoriete Nederlandse architect? ‘F.A.S.T. (Free Architecture Surf Terrain)’
Wanneer niet in Nederland, vanuit welk land zou je dan willen werken?
‘Brazilië’
Wat zou je nooit ontwerpen? ‘Zeg nooit nooit!’
Wat irriteert je het meest in het vak? ‘Catalogus denken’
Wat is je droomopdracht? ‘Wanneer er op een locatie een ruimtelijke en
sociale nachtmerrie is ontstaan, begint voor mij het dromen’
Belangrijkste inspiratiebron buiten architectuur? ‘Samenwerken met
andere disciplines’
Meest waardevolle advies ooit? ‘Geen opgave zonder context’
6. Buro Bintje heeft op initiatief van Studio Valkenier een plan ontwikkeld
voor het Orlyplein bij Station Sloterdijk, onder de noemer: De terugkeer
van de verdwenen boer. Een verwijzing naar het voormalige agrarisch
dorpje Sloterdijk, nu een knooppunt in het stedelijke netwerk. Bintje wil de
openbare ruimte in Sloterdijk minder eenzijdig ontwikkelen en er behalve
transitieruimte, ook een verblijfsruimte van maken. 7. Het pand aan de
Voormalige Stadstimmertuin 4-6 is gebouwd rond 1915 ten behoeve van
de Stadsdrukkerij en is tot 2011 ook als zodanig in gebruik geweest. Het
pand is eigendom van de gemeente Amsterdam en wordt toegevoegd aan
de kernvoorraad kantoorgebouwen. De eerste verdieping wordt ingericht
als ‘flexkantoor’, met ca. 80 arbowerkplekken en diverse typen aanlanden overlegplekken. Het Stadstimmertuin project ziet StudioValkenier als
adaptieve architectuur, wat wil zeggen dat er voor de bouw onderzoek is
gedaan naar wensen uit de omgeving en dat ook ideeën van gebruikers
welkom zijn. We spreken ook wel over ‘ambachtelijke imperfectie’ de nadruk
ligt op het ambacht of de hand van de menselijke maker, vanuit het idee dat
er in het gebouw nog ruimte is voor oprechte spontaniteit. Dit project is als
een ‘levende maquette’.
ArchitectuurNL
20-01-14 14:50