1. ‘‘Iqtisodiy tahlilning predmeti, tamoyillari va metodi hamda usullari’’
Reja:
1. Iqtisodiy tahlilning ob’ekti
2. Fanlar tizimida ‘‘iqtisodiy tahlil’’ning o’rni
3. Ichki va tashqi omillar
1. Har qanday fanning ob’ekti bo’lishi lozim. Ammo, «Iqtisodiy tahlil»
fanining nazariyasiga bag’ishlangan eng so’nggi adabiyotlarda ham bu masalaga
etarlicha e’tibor qaratilmagan. Shu tufayli fanning predmeti bilan ob’ektini ko’p
hollarda bir xil tushunchalar deb qaraladi. Bu esa o’z navbatida nazariy jihatdan
asossiz, chalkash xulosalarga olib kelishi mumkin.
Har qanday fanning ob’ekti uning predmeti qaerlarda amalga oshishini
ko’rsatib beradi. «Iqtisodiy tahlil» fanining predmeti hozirgi bozor munosabatlari
shakllanayotgan sharoitda ko’p mulkchilikka asoslangan barcha yuridik va
jismoniy shaxslarning xo’jalik faoliyatida mujassam. Shuning uchun tahlil fanining
ob’ektiga asosan davlat, jamiyat tashkilotlari, uyushmalar, trestlar, birjalar,
korxonalar, tashkilotlar va boshqa xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning xo’jalik
jarayonlari kiradi. Ob’ektning va davrning qanday bo’lishidan qat’iy nazar ushbu
fan predmetining mohiyati o’zgarmasligi, ob’ekt esa tahlilning qaysi makonda
o’tkazilishiga qarab o’zgarib turishi mumkin. Shu jihatdan uning predmeti
ob’ektidan mazmun va mohiyati jihatidan tubdan farq qiladi.
2. Iqtisodiy tahlil fani boshqa fanlar zamirida vujudga keldi va ko’pgina
fanlarga nisbatan yangidir. Iqtisodiy tahlil fani mustaqil fan sifatida shakllandi va
rivojlanmoqda. Iqtisodiy tahlil fani boshqa fanlardagi umumiy qonuniyatlar,
tartiblarga rioya etib, ular bilan o’zaro bog’liqlikda bo’ladi. Xususan, “Iqtisodiyot
nazariyasi” fani bilan bevosita aloqadordir. Chunki, “Iqtisodiyot nazariyasi” fanida
iqtisodiy kategoriyalar va atamalarning mazmuni va mohiyati ochib beriladigan
bo’lsa, iqtisodiy tahlil fanida ularning holatiga baho beriladi. Masalan, yalpi
mahsulot ko’rsatkichining mazmun va mohiyati “Iqtisodiyot nazariyasi” fanida
yoritilsa, uning hajmini ma’lum davrlar bo’yicha taqqoslab, dinamik o’zgarishini
baholash iqtisodiy tahlil asosida amalga oshiriladi.Iqtisodiy tahlil iqtisodiy fanlar
bilan bir qatorda, boshqa fanlar bilan ham bog’liq bo’lib ularning tartib va
qonuniyatlariga amal etadi. Xuddi shunday “Buxgalteriya hisobi” fani bilan ham.
Negaki, buxgalteriya hisobi xo’jalik yurituvchi sub’ektining ijtimoiy-iqtisodiy
jarayonlarini uzluksiz va xujjatlarga asoslangan holda aks ettiradi. Iqtisodiy tahlil
esa buxgalteriya hisobi ma’lumotlari asosida xo’jalik yurituvchi sub’ektida sodir
bo’lgan ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni tahlil usullari orqali o’rganib, tegishli xulosa
va takliflarini tayyorlaydi
2. Iqtisodiy fanlarining boshqa fanlar bilan bog’liqligi
3. Iqtisodiy tahlilining usullarini quyidagi ikki guruhga ajratish mumkin:
- Oddiy-an’anaviy (odatdagi) usullar guruhi.
- Iqtisodiy - matematik (omilli tahlil) usullar guruhi.
Oddiy-an’anaviy (odatdagi) usullar guruhiga iqgisodiy tahlil paydo
bo’lgandan buyon an’anaga aylanib, amaliy tajribada keng qo’llanilib kelayotgan
usullar kiritiladi. Ularning tarkibiga mutloq va nisbiy farqlarni aniqlash, taqqoslash,
guruhlashtirish, balansli bog’lanish, zanjirli bog’lanish, indeks, foizlar va hokazo
usullarni kiritishimiz mumkin bo’ladi.
Iqtisodiy-matematik usullarni yuzaga kelishi esa iqtisodiy axborotlarni
qayta ishlovchi kompyuterlar hamda axborot texnologiyalarini rivojlanishi bilan
bog’liq. Ushbu usullar iqtisodiy axborotlarni hisoblash va qayta ishlash jarayonini
tezlashtirib, ularni qisqa muddatda boshqaruv xodimlariga uzatish hamda murakkab
masalalarni tez va aniq hal qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Korrelyasiya,
regressiya, integral, nazariy o’yin, matematik dasturlash va shu kabilar iqtisodiy-
matematik usullarga misol bo’ladi. Tahlil usullarini qo’llash o’rganilayotgan
jarayonlarning bir-biriga bog’liqligi, o’zgarish sababi, ta’sir ko’rsatgan omillar va
qo’shimcha sabablarni aniqlashga yordam beradi.
Xo’jalik jarayonlarini o’rganish, tahlil etishda yangi usul va
vositalardan foydalanish iqtisodiy tahlilni takomillashtirishning muhim
Iqtisodiy tahlilning boshqa fanlar bilan bog’liqligi
Iktisodiyotga oid fanlar
Iqtisodiyot nazariyasi
Iqtisodiyotga oid bo’lmagan fanlar
Falsafa
Buxgalteriya hisobi Mantiq
Statistika Huquq
Moliya Matematika
Soliqlar va soliqqa tortish
Ekologiya
Menejment va marketing
3. yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. Shu ma’noda tahlilda qo’llaniladigan iqtisodiy-
matematik usullarni ham ushbu qatorga kiritish mumkin.
Tahlilda qo’llaniladigan iqtisodiy-matematik usullar va ularni qo’llash o’rni
T/R Usullarning nomi Izoh
1 2 3
1 Korrelyasion-regrasion
tahlil usuli
O’zgaruvchi birlikka ta’sir etuvchi, o’zaro
aloqadorlik va bog’lanishdagi alohida belgining
boshqa belgilar ta’sirida o’zgarishlarini aniqlash
2 Logorifmlar usuli Natijaviy ko’rsatkichga ta’sir etuvchi ko’plab
omillarning ta’sirini aniqlashning matematik
ifodaga solinishi
3 Determinantlar usuli Yakuniy ifodaga ta’sir etuvchi bir omilning
ikkinchi omilni tug’diruvchi va ularning alohdsa
tarkiblanishi
4 Matrisalar usuli Yakuniy ifoda va natijaviy ko’rsatkichlarga tatsir
etuvchi omillarni juftlik, bielik va ko’plik koefisi-
entlarda aniqlash
5 Chiziqli programma-
lashtirish usuli
Xo’jalik jarayonlarini funksiya va cheklanishlarda
qatorli tarzda programmalashtirish va ularni
boshqarish bo’yicha muqobil qatorlardan eng
optimal variantini aniqlash
6 Nazariy o’iin usuli Ijtimoiy, ekologik, texnologik shartlarni hisobga
olgan holda boshqarishni bir xil darajada
saqlashning shartlarini belgilash
Iqtisodiy-matematik usullarni qo’llash asosida:
- tahlilni bajarish muddati tezlashadi;
- o’zgarishlar va ularning ta’sirini aniq hisoblash mumkin
bo’ladi;
- oddiy-an’anaviy usullar bilan hisoblab bo’lmaydigan murakkab omillar va ko’p
omilli ko’rsatkichlarni to’liq o’rganish imkoni tug’iladi;
4. - har bir ta’sir etuvchi omilning miqsor va sifat jihatlarini aniq ko’rsatib berish
imkoniyati tug’iladi;
- hisoblash texnikalaridan foydalanish osonlashadi va hokazolar
