Хөх далан хальс жимсгэний сортуудыг Дархан-Уул аймагт нутагшуулах боломжийг судласан дүн /Атарсайхан.Т/

1. ХӨХ ДАЛАН ХАЛЬС ЖИМСГЭНИЙ СОРТУУДЫГ ДАРХАН УУЛ АЙМАГТ
НУТАГШУУЛАХ БОЛОМЖИЙГ СУДЛАСАН ДҮН
Атарсайхан. Т /Ph.D/ УГТ Хүрээлэн Atar8892@yahoo.com
Баттөмөр. С. докторант, УГТХүрээлэн
Хураангуй
Монгол орны Даланхальстны овгийн генийн нөөцийг нэмэгдүүлэх цаашлаад
хүнсэнд хэрэглэгдэх жимс, жимсгэний нэр төрлийг нэмэгдүүлж Дархан хотын
брэнд бүтээгдэхүүн гаргах зорилгоор бид цаг уурын нөхцөлийн адилавтар нөхцөлд
шилжүүлэн нутагшуулах онолыг үндэслэж хөх далан хальсны тархац ихтэй, манай
орны цаг ууртай адил Канад болон ОХУ-аас Хөх далан хальсны Герда, Золушка,
Голубое веретено, Берри блью, Синдерелла зэрэг 5 сортуудыг Монгол орны газар
тариалангийн төвийн бүс болох Дархан-Уул аймагт нутагшуулах судалгааг 2007
оноос эхлэн хийлээ.
Судалгааны дүнд Хөх даланхальсны эдгээр сортууд нь Монгол орны хараа
голын сав дагуу орших Дархан-Уул аймгийн бүс нутагт өвлийг хэвийн өнгөрөөж,
цэцэглэж, жимслэж, сайн ургац өгч нутагших боломжтойг 9 жилийн судалгааны
дүнд тогтоолоо.
Түлхүүр үг: Сорт, нутагшуулалт, хүйтэн тэсвэр, жимс
Оршил
Дархан-Уул аймаг нь байгаль, цаг уурын хувьд эрс тэс, төвөгтэй нөхцөл
байдалтай байдаг ба өвөлдөө -40-450
С хүртэл хүйтэрч зун +350
С давж халдаг
хавар орой 5 сарын сүүл 6 сарын эхээр цочир хүйтрэлт болдог, жилд унах тунасны
хэмжээ бага бөгөөд жигд биш зэрэг цаг уурын олон таагүй үзэгдлүүд байдаг.
Энэхүү цаг уурын таагүй үзэгдлүүдээс шалтгаалан Монгол оронд таримал
жимс, жимсгэний нэр төрөл дэлхийн бусад бүс нутгуудтай харьцуулахад маш цөөн
байдаг байна.
Манай оронд байгаль, цаг уурын нөхцөлд зохицсон 60 гаруй зүйлийн
байгалийн зэрлэг жимс, жимсгэнэ ургадаг бөгөөд эдгээрийг түүвэрлэн хурааж

2. улсын хэрэглээний 10.3 %, мөн чацаргана, үхэр нүд, мойл зэрэг цөөн тооны
таримал жимс жимсгэнэ голлон тариалж улсын хэрэглээний 10 %-ийг тус тус
хангаж байгаа нь дотоодын нийт хэрэглээний дөнгөж 20.3 хувийг бүрдүүлж,
үлдсэн 79.7%-ийг гадаадаас буюу 70 гаруй хувийг БНХАУ-аас импортоор авч
байна.
Тахирмаг 1. Монгол улсын жимс, жимсгэний хэрэглээний өнөөгийн байдал
Дотоодын үйлдвэрлэл 881 тн /10%/
Байгалийн жимс 1000 тн /10,3%/
Импорт 6897 тн /79,7%/
Нийт нийлүүлэлт 8778 тн
Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын /WHO/ тооцоогоор насанд хүрсэн хүн
жилд дунджаар 87.6 кг, өдөрт 240 гр жимс, жимсгэнэ хэрэглэх нь зохистой гэж
үздэг. Манай улсын нэг хүн 1990 онд 12 кг жимс, жимсгэнэ хэрэглэж байсан бол
зах зээлийн нийгэмд шилжих үед аж ахуй доройтож, тариалалтын хэмжээ эрс
багассаны уршгаар 2010 онд 8.4 кг болж буурсны зэрэгцээ чанарын баталгаагүй
импортын жимс хэрэглэж байна. Сүүлийн жилүүдэд жимс, жимсгэний хэрэгцээ
огцом өсч, байгалийн жимсийг олон хэлбэрээр ашиглаж байгаа ч, нөөцийг нь
арвижуулах асуудал хоцорч байна. 2014 оны байдлаар улсын хэмжээнд 5400 га
талбайд жимс, жимсгэнэ тариалж байгаагийн 90 ээд хувийг чацаргана эзэлж
байна.

3. Иймээс дотоодын нөөц бололцоог ашиглан экологийн цэвэр
бүтээгдэхүүнээр хүн амыг хангах, хүнсэнд хэрэглэж буй жимс, жимсгэний нэр
төрлийг нэмэгдүүлэх, нутагших боломжтой, өндөр ургац, амин дэмийн агууламж
өндөртэй жимс, жимсгэний шинэ сорт зүйл, сортуудыг судлаж үйлдвэрлэлд
нэвтрүүлэх шаардлагатай байна.
Ялангуяа манай орны хөрс цаг уурын нөхцөлтэй нэг өргөрөгт байрлах ОХУ-
ын Буриад, Канад улсаас жимс, жимсгэний шинэ төрөл, зүйл, сортуудын генетик
нөөцийг цуглуулж нутагших боломжийг судлах, тэдгээрийг үржүүлэх ашигтай аргыг
судлаж үйлдвэрлэлд нэвтэрүүлэх нь тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэх нэг боломж
юм.
Монгол орны байгаль, цаг уурын эрс тэс нөхцөл байдлын улмаас таримал
жимс, жимсгэний нэр төрөл цөөн төдийгүй зэрлэг төрөл зүйлийг тарималжуулах
асуудал бүр ч хязгаарлагдмал байдаг.
Бидний судалгааны зорилго энэхүү шаардлага дээр тулгуурлан өөрийн
орны хөрс, цаг уур, хүрээлэн буй орчны байдалтай адил төстэй улс орон, бүс
нутгийг судалж нэг өргөрөгт байрлах ОХУ-ын Буриад, Канад улсын Саскатчеван
мужаас Blue Honyesuckle (Lonicera caerulea L) жимсгэний сортуудыг цуглуулан
нутагшуулах судалгааг хийсэн юм.
Хөх далан хальс (Lonicera caerulea L) нь сүүлийн жилүүдэд жимс жимсгэний
аж ахуй эрхлэгчид болоод судлаачдын анхаарлыг маш ихээр татаж байгаа
хүнсний болоод эм эмчилгээний чухал ач холбогдолтой таримал юм.
Энэхүү ургамал бусад төрлийн жимс жимсгэнээс ялгагдах онцлог нь хүйтэнд
маш тэсвэртэй өвлийн тайван байдалдаа -450
С, цэцэглэх үедээ цэцэг нь -70
С
хүртэл хүйтнийг тэсвэрлэдэг, жимс нь маш эрт буюу Монгол орны нөхцөлд 6
сарын дундуур жимс боловсорч байгаа бөгөөд жимс нь эм эмчилгээний чухал
нэгдлүүдээр баялаг байдаг байна.
Судалгааны үр дүн
Судалгааг Дархан-Уул аймгийн Дархан сумын нутаг Хараа голын зүүн эрэгт
байрлах УГТХүрээлэнгийн ургамлын удмын сангийн олон наст мод бутны
цуглуулга судалгааны туршлагын талбайд 2007 оноос эхлэн хийж байна.

4. Table.1 Хөх даланхальсны сортуудын үзэгдэл зүйн ажиглалт 2007-2014
Судалгааны жилүүдийн цаг уурын үзүүлэлтийг хөх далан хальсны ургалтын
үе шатуудтай харьцуулан харахад доорхи уялдаа хобоотой харагдаж байна.
Нахиа хөөх
Дархан-Уул аймагт сортуудын нахиа хөөх хугацаа нь 4-сарын дундуур буюу
хоногийн агаарын дундаж температур 5 - 8 0
С, хөрсний дундаж температур 10 0
С-
аас дээш болж эхэлснээс хойш 7 хоногийн дараа сортуудын нахиа хөөж эхлэж
байсан бөгөөд нахиа хөөх хугацаа сортуудын хувьд бараг ижил бөгөөд 1-6
хоногийн зөрүүтэй байна.
Хөх даланхальсны нахиа задрах үеийн өдрийн агаарын температур Дархан-
Уул аймгийн нөхцөлд 10 0
С-аас дээш, энэ үеийн агаарын чийгшил дунджаар 40-55
хувьд хэлбэлзэж байна.
Цэцэглэлт
Судалгаанд хамрагдсан сортууд 2 дахь жилээсээ буюу 4 настайгаас эхлэн
Сортууд
Нэр
Нахиахөөлт
Цэцэглэлт Жимс болц Навч уналт
Ургалтын
үргэлжлэх
хугацаа,
хоног
Эхлэх
Төгсөх
Үргэжлэх
хоног
Эхлэх
Төгсөх
Эхлэл
Төгсөх
Герда IV/17 V/1 V/15 5 VI/10 VI/20 IX/25 X/1 163
Золушка IV/20 V/3 V/18 13 VI/12 VI/28 IX/24 X/2 162
Берри
Блью
VI/23 V/5 V/17 12 VI/10 VI/25 IX/27 X/3
160
Синдрел
ла
IV/20 V/6 V/19 13 VI/15 VI/25 IX/26 X/2
162
Голубое
веретено
IV/19 V/4 V/19 15 VI/13 VI/25 IX/22 X/3
164

5. бага зэрэг цэцэг сууж эхэлсэн. Манай орны нөхцөлд Хөх даланхальсны сортуудын
цэцэглэлт дунджаар 5-р сарын 4 өдөр эхлэж 6-7 хоногийн дараа жигдэрч байлаа.
Голубое веретено сортын хувьд цэцэглэлт жигдэрч хугацаа хамгийн урт
буюу 15 хоног үргэлжилж байна.
Судалгааны жилүүдэд цэцэглэлтийн үеийн хоногийн дундаж температур 10-
15 0
С градус байсан бөгөөд харин өдөр ба шөнийн тепературын хэлбэлзэл ихтэй
байдаг байна.
Судалгааны жилүүдэд Хөх далан хальсныí цэцэглэлтийн үеийн хоногийн
дундаж температур хамгийн бага болсон 2008-оны 05 сарын 10 өдөр буюу
цэцэглэлтийн эхэн үед -3 0
С хүрч хүйтэрсэн боловч сортуудын цэцэглэлтэнд
төдий л сөргөөр нөлөөлсөн шинж тэмдэг ажиглагдсангүй.
Цэцэглэлтийн үеийн салхины хурд 2-3 м/ секунд ба дээд хурд нь 15 м/
секунд хүрч салхилж байсан боловч туршлагын талбайг салхинаас хамгаалагдсан
нөмөр газарт сонгосон учраас хөх даланхальсны сортуудын цэцэглэлтэд салхи
сөргөөр нөлөөлсөн шинж тэмдэг ажиглагдахгүй байна.
Бүх сортууд нь 6 настайгаасаа эхлэн их хэмжээгээр цэцэглэж эхэлсэн ба
нийт суусан цэцгийн 30-40% орчим нь жимс сууж байна.
Цэцэглэж эхлэх үеийн хоногийн дундаж температур 10-12С0
байсан бөгөөд
цэцэглэлтийн хугацаанд энэ температур нь ихэссээр цэцэглэлтийн төгсгөл гэхэд
15С0
-аас дээш хэм болж байсан юм. Хөх далан хальсны сортуудын цэцэглэлтийн
үргэлжлэх хугацаа нь 13-15 хоногийн хооронд хэлбэлзэж байна.
Жимс боловсрох онцлог
Жимс сууж боловсрох 6 сард +50
С хэмээс дээшхи ашигтай дулааны
нийлбэрийн олон жилийн дундаж 500 0
С байдаг ба судалгааны жилүүдэд энэ
үзүүлэлт илүү буюу 520-595 0
С ийн хооронд хэлбэлзсэн байна.
Жимс сууснаас хойш ойролцоогоор 1 сарын дараа жимс боловсорч гүйцэж
байлаа. Гэхдээ сорт бүрийн онцлогоос хамааран жимсний боловсрох хугацаа нь
жигд биш нилээд цуварч боловсорч байна. Жишээ нь Золушка сортын бутны эхний

6. жимс 6-р сарын 12 нд боловсорч эхлэж байсан бол сүүлийн жимс 16 хоногийн
дараа боловсорч дуусч байсан юм.
Сортуудын жимс боловсорч эхлэх хугацаа 2-5 хоногийн зөрүүтэй байсан ба
сортууд 6-р сарын 20-28-ны хооронд бүрэн боловсорч гүйцэж байна
Герда болон синдереллa сортууд нь бусад 3 сорттой харьцуулахад жимсний
болц нь богино жигд 10 хоногийн дотор жимс харьцангүй жигд боловсорч байна.
Харин жимс боловсорч эхлэх хугацааны хувьд берри блью, герда сортууд хамгийн
түрүүнд буюу 6-р сарын 10-д гэхэд жимс боловсорч эхлэж байна. Энэ үед Монгол
улсад ямарч жимс боловсорч эхлээгүй байдаг бөгөөд энэ хугацаанаас 2 долоо
хоногийн дараа гүзээлзгэнэ, сарын дараа үхэр нүд, бөөрөлзгөний жимс боловсорч
эхэлдэг байна.
Дархан Уул аймгийн нутагт хөх даланхальс жимслэх хугацаанд хоногийн
дундаж температур 20 0
С илүү буюу өдрийн температур 30 0
С дээш дулаан, унах
тунадасны хэмжээ бага үе тохиодог. Иймд бид жимслэлт, цэцэглэлтийн үе
шатуудад сайн усалгаа хийх замаар чийгийн тохиромжтой нөхцлийг бүрдүүлж
байв.
Монгол орны нөхцөлд хаврын цочир хүйтрэлт нь 5 сарын дундуур буюу хөх
даланхальсны цэцэглэлтийн сүүл, жимс суух үе шатуудад тохиолдолж байна.
Судалгааны жилүүдийн хувьд 2010 оны 5-р сарын 29 өдөр агаарын температур -
3.7 хэм хүрч хүйтэрсэн ба энэ нь жимслэлтэнд сөрөг нөлөө үзүүлсэнгүй.
Бусад үрт яст жимс зарим жил өнжиж жимслэдэг онцлог давуу чанартай.
Судалгаанд хамрагдсан сортууд тарьснаас хойш 2-3 жилийн дараа ургац өгч
эхэлсэн бөгөөд ургац бүрэлдэх онцлогийг 6 жил ажиглалт судалгаа явуулж, 5
жилийн ургацыг авч хэмжилт ажиглалт хийлээ. Сортууд нь 4 дэх жилээсээ буюу
2008 онд жимслэж эхэлсэн юм. Доорх хүснэгтэнд бид нэг бутны жил бүрийн
жимсний ургацын дүнг сорт тус бүрээр орууллаа.
Table 2. Дархан-Уул аймгийн нөхцөлд туршсан сортуудын ургац
Сортын нэр Ургац (кг/бут）

7. Герда, Голубое веретено , Берри блью, Синдрелла сортуудын 3 настай
ургамлууд нь бага зэрэг жимслэж эхэлсэн ба нэг бутны ургац нь харилцан адилгүй
0.1-0.7 кг ын хооронд хэлбэлзэж байлаа. Харин 5 дахь жилдээ ургац эрс нэмэгдэж
0.4-1.8 кг хүртэл ургац өгч байлаа. Синдрелла, золушка сорт хамгийн бага ургац
өгч байгаа бөгөөд сортын ургалтын байдал ч мөн удаан байгаа нь уг сортуудын
ургах онцлогтой холбоотой байна.
Сортуудын 5, 6, 7 дахь жилийн ургацын байдлыг харахад бага багаар /0.1-
0.2/ кг-аар ургац нэмэгдэж байна.
Доорхи графикаас сорт тус бүрийн нэг бутны жимсний ургац жил ирэх тусам
өсөн нэмэгдэж байгаа нь харагдаж байна.
Table 3. Хөх далан хальсны сортуудын биохимийн шинжилгээний дүн 2011-2014
Сортын
нэр
үзүүлэлтүүд
Витамин-
С/ %
Хуурай
бодис / %
Сахар
/ %
Хүчиллэг
/%
Золушка 119.7 12.5%
5.
0%
2.68
%
Голубое
веретено
133.7 13.5%
6.
1%
2.68
%
4 настай
5 настай 6 настай 7 настай 8 настай 9
настай
10
настай
Герда
0.1 1.2±0.2
1.4±0.18 1.6±0.2 1.6±0.12
1.8±0.1
2
1.9±0.12
Голубое
веретено
0.7±0.1 1.5±0.3
1.8±0.2 1.8±0.2 2±0.1 2.1±0.1 2.3±0.1
Золушка 0 0.3±0.1 0.8±0.2 1±0.1 1±0.1 1.2±0.1 1.2±0.1
Берри Блью 0.1 1.8±0.12 2±0.3 2.1±0.2 2.2±0.2 2..3±0.2 2.3±0.2
Синдрелла 0.4 0.5±0.3 0.5±0.21 0.7±0.13 1±0.2 1±0.2 1.2±0.2

8. Герда 124.9 11.4%
7.
1%
2.28
%
Берри Блью 91.5 11.2%
4.
6%
2.18
%
Синдрелла 105.6 13.0%
4.
4%
2.13
%
Хөх далан хальсны сортуудын биохимийн найрлагыг тодорхойлсон дүнгээс
харахад Дархан-уул аймгийн нөхцөлд С амин дэмийн агуулалт 91.5-119.7 мг/%,
хүчиллэг 2.13-2.68%, сахарын агуулалт нь харилцан адилгүй 4.4-7.1% байна.
Харин жимсэнд агуулагдах “С” амин дэмийн агуулалтаар манай оронд өргөнөөр
таригддаг үхэр нүд, чацарганатай харьцуулахад бага хэдий ч сахарын агуулалтаар
өндөр байна.
Эрдэмтэдийн судалгаагаар Хөх далан хальс жимсгэний сахар, Витамин-С –
ийн хуримтлалд үзүүлэх үндсэн хүчин зүйл бол хөрсний болон агаарын дулаан,
нарны өдрийн гэрэлтүүлэлтийн үргэлжлэх хугацаа байдаг байна.
Бидний судалгаагаар жимсэн дэхь сахарын агуулалтаар герда сорт бусдаас
давж /7,1%/ байлаа. Харин С амин дэмийн агуулалтаар сортууд өөр хоорондоо
харилцан адилгүй тухайлбал: герда сорт 124.9%, Золушка 119.7% , Голубое
веретено 133.7%, синдералла сорт 105,6% байсан бол берри блью сорт бага буюу
91.5% байна. Хүчиллэг хуурай бодисын агуулалтаар сортууд ойролцоо байна.
Эндээс үзэхэд сахарын агуулалт ихтэй gerda сортыг чанамалд, хуурай бодис ихтэй
Голубое веретено сортыг дарсны зоиулалтаар дахин боловсруулалт хийж хэрэглэх
нь тохиромжтой.
Дүгнэлт
Судалгааны үр дүнгээс үзэхэд хөх даланхальс жимсгэнэ нь Дархан-Уул
аймгийн нөхцөлд:
- Өсөлт хөгжилтийн үе шатууд бүрэн гүйцэж
- Үр жимс бүрэн боловсорч жимсний арвин ургац авах
- Сортууд өөрийн хэв шинж, гол шинж тэмдэгүүдээ хадгалан ургах

9. - Өвлийн хүйтнийг бүрэн тэсвэрлэх чадвартай зэргээс үзэхэд Хөх далан хальс нь
Дархан-Уул аймгийн эрс тэс уур амьсгалтай нөхцөлд дасан зохицож, нутагшин
ургах бүрэн боломжтой болохыг тогтоож УГТХүрээлэнгийн ЭШАжилтан Т.
Атарсайхан БНХАУ-ын Өвөр Монголын тариалангийн сургуульд ХАА-н ухааны
докторын зэргийг хамгааллаа.
- Энэхүү ургамлын үржүүлэх аргыг судлан тогтоож Хөх далан хальсны суулгацын
стандарт /MNS 6416:2013/-ыг боловсрууллаа.
- Энэхүү ургамлыг ногоон мөчрийн аргаар үржүүлж жил бүр 1000 суулгац гаргаж
аж ахуй нэгж, иргэдэд нийлүүлж байна.
Ашигласан хэвлэл
1 Аваадорж Д, Баасандорж Я. Монгол орны тариалангийн газрын хөрсний
элэгдэл эвдрэлийг судалсан дүнгээс / Эрдэм шинжилгээ, судалгаа
боловсруулалтын үр дүн (Эмхэтгэл) УБ 1992
2 Агро цаг уурын шинжилгээний Дархан станцын шинжилгээ судалгааны ажлын
тайлан. Дархан
3 Аззаяа Д. “ Монгол орны газар тариалангийн төв бүсэд ургамал ургах нөхцлийн
агро цаг уурын үнэлгээ “ /ХАА –н ухааны докторын зэрэг горилсон бүтээл. УБ
1997 он
4 Алимдаръяа Ц. “Монгол орны тариалангийн төв бүсэд алимын сортуудын аж
ахуй- биологийн онцлогийг судалсан дүн” Хөдөө аж ахуйн ухааны доктрын
зэрэг горилсон бүтээл –УБ-2001
5 Алимдаръяа Ц., Нинжмаа О. “Жимс жимс жимсгэнэ тариалах, хамгаалах”
Дархан-2006
6 Булгамаа Д. “Монгол орны тариалангийн төв бүсэд үхэр нүдний зарим сортын
аж ахуй биологийн онцлогийг харьцуулан судалсан дүн” Хөдөө аж хауйн
ухааны доктрын зэрэг горилсон бүтээл УБ – 2003
7 Мижиддорж Ж. Монгол орны экосистем гарын авлага. Дархан.2010
8 Mongolian statistical yearbook, National statistical office of Mongolia,Various issues,
2011

10. 9 Bob bors, Linda Matthews, Dwarf sour cherries, University extension Press
Saskatoon, Saskatchewan 2004, P 38-45
10 Bors.B Breeding of Lonicera caerulea L for Saskatchewan and Canada, University
of Saskatchewan, 2010
11 刘金海，韦耀福。观赏植物栽培，高等教育出版社，2010
12 秦栋，霍俊伟，睢薇(东北农业大学园艺学院，黑龙江哈尔滨) 蓝果忍冬品种蓓蕾引种
与选育， 2010