1. Jón Guðmundsson, Jakaseli 4, 109 R.
s. 6991499. netfang: rennsli@visir.is
Jón Guðmundsson. 1
plöntulífeðlisfræðingur

2. Innlendur viður til smíða.
Nokkrar vangaveltur um
heimaræktaðan við og hvar
verðmætu bútana er að finna
Jón Guðmundsson plöntulífeðlisfræðingur og
trérennismiður
Jón Guðmundsson, 2
plöntulífeðlisfræðingur

3. • Fréttir sem sagðar eru af nýtingu viðar eru um
brennslu:
– í járnblendið
– í kyndistöð
– á pizzustaði
............og svo er það kurlið :
í skógarstíga
undir hesta
Jón Guðmundsson, 3
plöntulífeðlisfræðingur

4. Afgangur er á öllum vinnslustigum,
eldiviður fellur til þótt ræktaður sé
gæðaviður
Jón Guðmundsson, 4
plöntulífeðlisfræðingur

5. Smíði á langskipi
• Skipið vegur 2,5 tonn.
– Til að smíða það þurfti að fella 64 tonn af
trjám.
Engin ástæða er til að rækta séstaklega við til
að brenna.... Nærri allur viður endar að lokum
á báli.
Jón Guðmundsson, 5
plöntulífeðlisfræðingur

6. Barrtré / lauftré
• Bein, burðarviður • .... unnið með
• Mikill munur á viði í fegurðarsjónarmið að
greinum og stofni leiðarljósi
• Henta í flettingu, • Bein eða bogin
auðkljúfanleg • Ekki alltaf
• Henta í pappír, langar auðkljúfanleg
frumur • Henta í sérvöru
– Útskurð
– Húsgögn
– Rennsli
Jón Guðmundsson. 6
plöntulífeðlisfræðingur

7. ,,Barrtré verða því betri sem
veðurfar er verra.
Lauftré verða því betri sem
veðurfar er betra”
Fáar frumugerðir eru í barrtrjám
Frumur eru langar og þverar í endann, 3-5 mm á
lengd. mikill munur á milli vor- og haustviðar
•Barrtré eru yfirleitt bein. Viðurinn er er með mikinn
brotstyrk og hentar sem burðarviður.
Í lauftrjám eru margar frumugerðir.
Frumur eru styttri en í barrtrjám 1-2 mm og
oddmjóar. Vatn er að mestu flutt í sérstökum
vatnsæðum sem oft sjást með berum augum.
Merggeislar sem liggja frá kjarna og út að berki
eru oft sýnilegir berum augum.
Jón Guðmundsson, 7
plöntulífeðlisfræðingur

8. Markaður fyrir beina stokka
• Barrtré • Smáhýsi í görðum,
• Alaskaösp • Klæðningar húsa
• Skjólgirðingar
• Hvernig á að nota
viðinn.
• Þarf viðurinn að
endast.

9. Hægt er að nýta trjáboli með
mismunandi hætti:
a. Ná hámarksnýtingu
b. Ná hámarksgæðum
Klofnir geislar.
Mergskorna borðið er áberandi best Hámarksstyrkur næst í hverju
einstöku borði, allt mergskorið
Jón Guðmundsson. 9
plöntulífeðlisfræðingur

10. Sitkagreni
Ef tréð á að henta í
smíðar þarf að losna
• Beinir stokkar og
að mestu við kvistina,
sverir. því að munur er á viði
• Harðir kvistir greina og stofns.
• Sjaldan um nokkrar • Fjarlægja neðstu
sérstakar skrautlegar greinarnar sem fyrst
viðargerðir • Greinar eru afar sterkar
og geta verið 3-4 m á
• Harpix minna en í furu lengd.
Jón Guðmundsson. 10
plöntulífeðlisfræðingur

11. Stafafura
• Ólíklegt er að
stafafura geti keppt
við skógarfuru í
viðargæðum.
• Ekki alltaf bein og
greinar eru stór hluti
af trjámassanum.
Jón Guðmundsson. 11
plöntulífeðlisfræðingur

12. Lerki
• Brúnn viður, með
áberandi árhringi.
• Harpix er í viðnum og
hann er frekar þungur,
lerki er þyngri en t.d. fura.
• Harðasta barrtréð á
markaði, auðvelt í
vinnslu, hentar vel í alla
utanhús notkun
• Talsverð náttúruleg
fúavörn í gömlum trjám.
Jón Guðmundsson. 12
plöntulífeðlisfræðingur

13. Alaskaösp,
bein og stór,
hægt að kljúfa í fjalir,
rækta kvistlausa stokka.
Ljós viður, léttur og sterkur.
Auðvelt að þurrka og kljúfa
Kjarnviður myndast seint.
Lítil náttúruleg fúavörn.
krossviður, kassar,
bretti,
léttar byggingar,
smáhlutir, tréskór,
Jón Guðmundsson. 13
plöntulífeðlisfræðingur

14. Alaskaösp.
Kostur asparviðar er hversu léttur
hann er og dökknar lítið með
árunum. Enginn trjákvoða er í
viðnum en hins vegar mikið loft og
hitaleiðni er því lítil. Hann einangrar
þess vegna vel.
Rýrnun við þurrkun er lítil.
Nota má hina beinu stokka
Alaskaaspar með svipuðum hætti
og stokka grenis og furu við
húsbyggingar.
Sem burðarviður er styrkleiki aspar
svipaður og barrtrjáa.
Ösp er hentug í klæðningu.
Viðurinn gránar hratt og verður
silfraður innan tveggja ára.
Alaskaösp myndar gráan falskan
kjarna sem fúnar oft.
Asparklæðning verður silfruð Jón Guðmundsson,
plöntulífeðlisfræðingur 14
þegar hún er notuð utanhúss.

15. Auglýsingar, innflutt stokkahús, mest
kofar
Jón Guðmundsson. 15
plöntulífeðlisfræðingur

16. Mikil timburmannvirki eru notuð
umhvefis hús, skjólgirðingar, pallar
Jón Guðmundsson, 16
plöntulífeðlisfræðingur

17. • Til að komast inn á • Innfluttir kofar eru
þennan markað þarf stokkahús.
að bjóða nýja vöru • Byggð skv.
stokkverksaðferðinni
• Stafverkið er ,,okkar”
byggingararfleifð

18. Stafverk
• Timburvirki sem hvílir á grjóti, klætt með
lóðréttum þunnum borðum. Skífur á þaki
Jón Guðmundsson, 18
plöntulífeðlisfræðingur

19. Stafverk í
smáhúsum
Ónýttir möguleikar
Sóknarfæri
Menningararfleifð
Húsin okkar voru
stafverkshús
Jón Guðmundsson, 19
plöntulífeðlisfræðingur

20. Stafkirkjur
Ef timburhús eiga
að endast verða
þau að hvíla á grjóti.
Beinn samgangur
við jörð leiðir til fúa.
Jón Guðmundsson, 20
plöntulífeðlisfræðingur

21. Trétjara á
þaki.
Trétjaran er dökk og hrindir vatni
kröftuglega frá sér
Jón Guðmundsson, 21
plöntulífeðlisfræðingur

22. Er ástæða til að huga
að trétjörugerð hér á
landi?
Jón Guðmundsson, 22
plöntulífeðlisfræðingur

23. Klæðningar og skjólgirðingar
• Hvað er svona
merkilegt við
Sveppir á gagnfúavörðu timbri
gagnfúavarinn
við?
Jón Guðmundsson, 23
plöntulífeðlisfræðingur

24. Klæðning
• Fúavarin klæðning/ • Hrá klæðning, hvorki máluð né
máluð með fúavarin.
varnarefnum/ • Þunnar spýtur (6-12 mm)
gegnfúavarið. henta vel í klæðningar. Ef borð
• Ofnotkun/oftrú á eru unnin úr stokk með
varnarefnum. kleyfingu er hægt að hafa þau
• Kosta mikið og mjög þunn.
viðhald er mikið. • Þorna hratt þegar þannig viðrar
• Þegar fúavarið og þurr spýta drekkur seint í
timbur hefur lokið sig vatn.
hlutverki sínu þarf • Þegar klæðningin hefur lokið
að meðhöndla það hlutverki sínu má nota hana í
sem spilliefni. brenni, eða flís til að nota í
skógarstíga.
Jón Guðmundsson, 24
plöntulífeðlisfræðingur

25. klæðning
• Ofttrú á fúavarnarefnum. (,, nú eru komin
svo góð efni”).
• Hefð er hér á landi að festa
klæðningarborð allt of mikið. Sáralítið
álag er á hverju einstöku borðar í
klæðningu. Þegar að fimm grannir naglar
duga, eru settar tíu langar skrúfur.
• Ódýrara að skipta um klæðningu á
nokkurra áratuga fresti frekar en reyna að
verja klæðninguna.
Jón Guðmundsson, 25
plöntulífeðlisfræðingur

26. Klæðningar
• Stór markaður
• Negling
– Með járni,
• negling með loftiþrýstingi
– Með trénöglum
• Greinar sitkagrenis henta vel í trénagla.
– Ef á annað borð þarf að bora fyrir festingum
er lítil aukavinna að nota trénagla.
Jón Guðmundsson, 26
plöntulífeðlisfræðingur

27. (Þak)skífur
• Í Miðevrópu eru
Lerki má nota í þakskífur sagaðar í 60
cm lengd. Jafnar.
þakskífur sem
• Lektur með 20 cm bili
sagaðar eru í 40 cm
langar skífur sem • Skörun þreföld
þynnast í annan
endann. Hvert lag
þekur 18 cm.
Skörun er því 2 föld
Jón Guðmundsson, 27
plöntulífeðlisfræðingur

28. Samantekt
• Allur viður blotnar upp um vetur
• Þegar kalt er, er lítil örveruvirkni
• Þegar hitnar að vori skiptir mestu máli að
viðurinn þorni fljótt.
– Þunn borð þorna hraðar en þykk. Ef borð nær að
þorna vel, blotnar það hægt aftur.
– Ath, þýðingu dropraufa og skásöguna.
Ódýrara er að skipta um klæðningu á nokkura
áratuga fresti frekar en að reyna að viðhalda
efninu ófúnu.
Jón Guðmundsson, 28
plöntulífeðlisfræðingur

29. Lauftré.

30. Það sem kann að gefa tekjur í framtíðinni er það
sérstæða, ekki það sem er til alls staðar í
heiminum.
Markaður fyrir innlenda framleiðslu úr trjáviði er til,
það þarf bara að finna hann.
Sumar viðartegundir henta með matvælum.
Ösp, birki og elri gefa óverulegt bragðefni frá sér. Í birki er efnið betulin
sem hindrar bakteríuvöxt. Það er hentugt ef t.d. á að nota ílátið undir
mjólkurafurðir eða í leikföng.
Ösp, víði og hlyn er hægt að beygja mikið eftir hitun í gufubaði og móta
í margs konar form.
Þegar viður er geymdur lengi jafnast út spenna sem er í viðnum og efni
flæða um viðinn. Ef nota á viðinn í mjög sérstakan hlut svo sem
hljóðfæri þarf að geyma viðinn lengi áður en smíðað er úr honum.
Jón Guðmundsson,
plöntulífeðlisfræðingur

31. Almenna reglan er að viður lauftrjáa er mun verðmætari en
barrtrjáa, en á móti kemur að nýting barrviðar er meiri (beinni
stofnar).
Jón Guðmundsson. 31
plöntulífeðlisfræðingur

32. Lauftré
• Viður lauftrjáa er
nýttur með
fjölbreyttari hætti en
viður barrtrjáa.
• Mest fer í húsgögn
• Gólf, þiljur
• Amboð

33. Húsgögn, o.fl.
• Lítil fyrirtæki. Það sem þarf er:
– Heitt vatn og gufa
– Aðstaða til lofttæmingar
– Vökvapressur
– Alls konar eggjárn
– Aðstöðu, verkfærni og hugvit
– Markaðssetningu
– Betra er að byrja smátt en strax,
– ,,, frekar en að byrja seint og stórt.
– Einyrkjar eru vísir að fyrirtæki með framleiðslu.
Jón Guðmundsson, 33
plöntulífeðlisfræðingur

34. Svitastokkur
• Timbrið hitað í gufu. • Spýta sett blaut og
• Beygt með því að heit á endanlegan
frumur falla saman á stað.
þrýstihlið. Eftir þurrkun heldur
• Beyging takmarkast hún löguninni.
af togþoli fruma á
toghlið

35. Svitastokkur: einfalt verkfæri en áhrifamikið.
• ..er kista af stærð sem hæfir
viðkomandi smíði.
• Timbrið er sett í kistuna.
• Gufa leidd inn í annan
endann... og út um hinn.
• Timbrið verður vatnsósa,
mjúkt og sveigjanlegt.
Svitastokkur kemur að gagni í
skipasmíðum, tunnugerð,
húsgagnasmíði,
35

36. Svitastokkurinn var almennt notaður í skipasmíðum
36

37. Michel Thonet (1859) stóllinn er úr sex spýtum í stólgrind,
nokkrum skrúfum og setu.
Hefur verið framleiddur í 150 ár.
37

38. Gufuhitun og pressun
• Spýta stytt um 20- • Hægt að geyma spýtuna
% mjúka svo lengi sem hún
er blaut
• Margar frumur
• Pakka inn í plast.
falla saman
• Hægt að beygja mikið
• Þegar þrýstingi er
aflétt lengist
spýtan í 95 % af
upphaflegri lengd.

39. Möguleikar á formun
úr ,,svampkenndu” tré
eru óendanlegir.
Hér á landi vantar ekki gufu !!!
Jón Guðmundsson, LbhÍ 39

40. Hvað borgar sig að rækta?
– Á sérhverju svæði er einhver trjátegund
heppilegust. Á að rækta hana?
– Verðmæti ræðst m.a. af menningarþáttum,
hefð og tísku.
– Einna öruggastur er markaðurinn ef
trjáviður nær stöðu sem einkenni
svæðis.
Jón Guðmundsson, 40
plöntulífeðlisfræðingur

41. Birki er finnska tréð
og beyki er danska
tréð
Jón Guðmundsson, 41
plöntulífeðlisfræðingur

42. Birki.
• Yfirleitt ljós viður,
verðmætir bútar
finnast,
• Sterkur viður, auðvelt
að vinna,
– rennsli tálgun, spónn,
krossviður, pappír
• Lítil náttúruleg
fúavörn
Jón Guðmundsson. 42
plöntulífeðlisfræðingur

43. Sem viður innanhúss er birki
framúrskarandi viður.
Viður birkis er sterkari en viður
grenis og furu og auðvelt er að
vinna hann.
Birki hentar t.d. í smáa
límtrésbita (í húsgögnum) og
birkikrossviður er einn besti
krossviður sem völ er á.
Rýrnun við þurrkun er tiltölulega
mikil.
Sumarfellt birki getur verið mjög Yfirleitt er birki ljós viður,
hvítt sem sjá má í lampafætinum verðmætir bútar finnast svo
en vetrarfellt birki er í skermi sem eldtungur og augnviður.

44. Birki
Sveppasýkingar í birki sjást fyrst sem dökkar
Birki er
striklaga línur. Sveppurinn lifir á
tálguviður því
frumuinnihaldinu og veikir viðinn ekki til að
að tengsl á
byrja með. Sveppurinn gefur dökkan lit, oftast í
milli fruma á
einstökum æðum.
þverveginn
eru mikil
Jón Guðmundsson, 44
plöntulífeðlisfræðingur

45. Dýrir bútar finnast einkum í birki.
• Eldtungur finnast undir sprungnum berki birkis,
elris og hlyns. Þær myndast þegar árhringir
bylgjast, lárétt og stundum einnig lóðrétt. Einkenni á
lifandi trjám er grófur börkur og eða skorur í berki.
• Augniviður myndast þegar árlega vaxa nýjar
dverggreinar úr stofni, sem fæstar lifa lengur en eitt
sumar eða að stór dvalarbrum eru í stofni.
Hlynur myndar einnig oft augnvið (fiðlubak).
Mösur myndast þegar síendurteknar smásprengingar verða
í vaxtarlagi trjábolsins. Ekki er auðvelt að finna mösur í
heilum trjám. Smáar holur eða egglaga kúlur í berkinum eru
þó vísbending. Eftir að tréð er fellt má þekkja mösur á því að
V-laga strik sjást í þversniðinu með V-oddinn inn að miðju.
Jón Guðmundsson, 45
plöntulífeðlisfræðingur

46. Garðahlynur myndar einsleitan
ljósan og glansandi við. Árhringir
eru ekki áberandi.
Sérlega auðvelt er að beygja
hlyn.
Eldtungur eru vel þekktar undir
heitinu ,,fiðlubak” og augnviður
finnst einnig.

47. .
Gráelri. Árhringir eru lítt sýnilegir, oft í
bylgjum.
Einsleitur viður, tálguviður og jafnast á við
linditré í útskurði.
Myndar t.d bæði eldtungur og augnmynstur.
Hnútar í kringum stórar greinar eru algengir.
Viðurinn lyktar hvorki né gefur bragð og
hentar vel sem reykingaviður.
Rýrnun er nokkur við þurrkun en þó minni en
í birki. Viðurinn er auðveldur í allri vinnslu.
Auðvelt að beygja elri.
Mikil sútunarsýra er í elri.
Gráelri er það tré sem hvað mestan
ræktunarhagnað getur gefið. Þegar við 15
ára aldur má fara að nýta tréð til smíða.
Sérstakt er að tréð er í sambúð við
Rauður litur myndast í viði gráelris sem geislasvepp af ættkvíslinni Frankia og bindur
verður til við oxun þegar súrefni kemst nítur úr lofti..
að viðnum. Mest er litarmyndun í .
ferskum viði
Jón Guðmundsson, 47
plöntulífeðlisfræðingur

48. Gullregn
Gullregn. Kjarni gullregns er græn-gulur í nýfelldu tré en dökknar fyrir áhrif súrefnis og
verður dökkbrúnn með aldrinum. Kjarnviðurinn er mjög harður og endingargóður.
Frekar erfitt er að þurrka heila stokka.
Viðurinn er mjög litsterkur, speglun í mergstrengjum er einkenni viðarins og gerir hann
verðmætan.
Þetta er þungur viður, sá þyngsti sem við getum ræktað og er hentugur í samlímingar svo
sem á móti birki og í ýmsa smáa hluti.

49. Víðitegundir
• Víðir og aspir eru með
líkan við, ljósan Allur viður víðitegunda er með
rauðleitan. víðiviður er svipaða eignleika og líkur
með fínni áferð en asparviði. Viðurinn þornar hratt.
finnst hjá Allan víði er auðvelt að beygja
aspartegundum. eftir hitun í gufu.
Allmikil sútunarsýra er í viðnum
• Auðvelt að þurrka og þar að auki deyfiefnið
salicylsýra.
Þessa vegna getur verið
• Viður með mikla seigju, óþægilegt að renna blautan víði
,,flísast” ekki. í lokuðu rými.
• Engin náttúruleg
fúavörn
Jón Guðmundsson. 49
plöntulífeðlisfræðingur

50. Víðitegundir.
Selja er stórvaxnasti víðirinn sem vex hér á
landi.
Kjarnviður myndast fljótt og er óreglulegur, fylgir
Seljuklæðning ekki árhringjum og er rauður – rauðbrúnn og oft
sjást brúnar rendur í viðnum.
Hún er auðkleyf, en snúningur er oft í trjábol
sem takmarka lengd borða.
Rauður viður seljunnar minnir nokkuð á
kirsuberjavið
Skál úr selju
Alaskavíðir myndar ekki með sterkan við, en
er mjög auðveldur í ræktun og getur myndað
vel nýtanlega stokka. Viðurinn er léttur, ljós
og auðunninn.
Kjarnviður myndast fljótt er er óreglulegur.
Skál úr Alaskavíði
Jón Guðmundsson, 50
plöntulífeðlisfræðingur

51. Reyniviður
• Viður er mismunandi á lit,
frá ljósu að dökku.
Árhringir frekar
ógreinilegir.
• Erfitt að þurrka, afar
sterkur viður, harður og
seigur.
Jón Guðmundsson. 51
plöntulífeðlisfræðingur

52. Reyniviðurinn er langmesti ,,harðviður” sem
vex hér á landi
Kjarnviður er mismikill
eftir einstaklingum.
Við geymslu flæða
efnin úr kjarnavið og
stækka hann aðeins.
Jón Guðmundsson. 52
plöntulífeðlisfræðingur

53. Reynir í handavinnu,
breytilegur viður
Hefur mikið
sveigju- og
höggþol
Jón Guðmundsson. 53
plöntulífeðlisfræðingur

54. Jón Guðmundsson, 54
plöntulífeðlisfræðingur

55. Samlímt reyniviðarborð: brúnni viður en
birki ,,sterk einkenni”
Jón Guðmundsson. 55
plöntulífeðlisfræðingur

56. Reyniviður
• Ef eitthvert tré getur
orðið að íslensku tré
er það reynir.
• Kjörland
• Ber alltaf fræ sem
segir að hann er
aðlagaður að
umhverfinu.
Jón Guðmundsson. 56
plöntulífeðlisfræðingur

57. • Nóg er til af
beinvöxnum
reynitrjám til að
vinna með.
• Með ræktun
//útplöntun// má
mynda
reyniskóga.
Jón Guðmundsson. 57
plöntulífeðlisfræðingur

58. ,,Ljótustu trén í skóginum”
Verðmætustu bútana fyrir
handverksfólk,,, og vonandi
framtíðariðnað,
er að finna í ljótustu lauftrjám
skógarins.
Jón Guðmundsson. 58
plöntulífeðlisfræðingur

59. Klofnir stofnar eru algengir
Jón Guðmundsson. 59
plöntulífeðlisfræðingur

60. Jón Guðmundsson. 60
plöntulífeðlisfræðingur

61. Vendir
Nornavendir sem
myndast við sýkingu. Á
sama stað myndast nýjar
greinar sem á endanum
vaxa saman.
Veikur viður en skrautlegur
Jón Guðmundsson. 61
plöntulífeðlisfræðingur

62. Verðmætur viður er ekki bundinn við birki
Gráelri myndar t.d bæði eldtungur og augnmynstur, hnútar eru
algengir.
Títt um óreglulega árhringi.
Mikill útvöxtur fyrir neðan greinar.
Jón Guðmundsson. 62
plöntulífeðlisfræðingur

63. Skörð, skemmdir, o.fl gefa oft tilefni til
sérvinnslu.
Jón Guðmundsson. 63
plöntulífeðlisfræðingur

64. Lesið í skóginn. Lifandi tré
• Úr gömlu birki má
fá marga góða
búta.
• Mikið um
innfellingar og
skemmdir.
• Finna má augu,
klofna stofna.
Jón Guðmundsson. 64
plöntulífeðlisfræðingur

65. Samlímingar
• Með því að blanda
saman nokkrum
viðartegundum má fá
fram margs konar
mynstur.
Jón Guðmundsson. 65
plöntulífeðlisfræðingur

66. Jón Guðmundsson. 66
plöntulífeðlisfræðingur

67. Dýru bútarnir finnast í lauftrjám,
ekki barrtrjám
• Í lauftrjám er ,,lítill” • Í barrtrjám er ,,mikill”
munur á viði í munur á viði greina
greinum og stofni. og stofna.
• Greinar oft til • Stundum er þetta
fegurðarauka. mikill galli t.d. í
• Einstakir bútar gefa sitkagreni.
oft tilefni til sérvinnslu.
Jón Guðmundsson. 67
plöntulífeðlisfræðingur