1. 1
გაკვეთილი N13
საშინაო დავალების შემოწმება:
1.
I2 + 10HNO3 2HIO3 + 10NO2 + 4H2O
0 +5
1 I2 - 10e 2I
+5 +4
10 N + 1e N
3P + 5HNO3 + 2H2O 3H3PO4 + 5NO
0 +5
3 P - 5e P
+5 +2
5 N + 3e N
2.
Ag + 2HNO3 AgNO3 + H2O + NO2
ko nc
3Ag + 4HNO3 3AgNO3 + 2H2O + NO
ganz
4Be + 10HNO3 4Be(NO3)2 + 5H2O + N2O
ganz
5Be + 12HNO3 5Be(NO3)2 + 6H2O + N2
ganz
4Be + 10HNO3 4Be(NO3)2 + NH4NO3 + 3H2O
ganz
3. 14,35მოლი/ლ
4. 741,2მლ
5. V0 (O2) = 2,1ლ
ფოსფორი
ელემენტი ფოსფორი მოთავსებულია ელემენტთა პერიოდული სისტემის III
პერიოდის V ჯგუფში. რიგობრივი ნომერია 15. M (P) = 31გ/მოლი. ფოსფორის ატომის
აღნაგობა ასე შეიძლება გამოისახოს
K L M 3d
3p
3s
+15 2 8 5
[1s2 2s2 2p6] 3s2 3p3

2. 2
ფოსფორი ავლენს –3, 0 +3, +5 დაჟანგულობის ხარისხებს. ის სამ და ხუთ
ვალენტიანია.
ბუნებაში ფოსფორი გვხვდება ძირითადად ფოსფორიტებისა და აპატიტების
სახით.
Ca3(PO4)2 ⋅ CaCl2 – აპატიტი
Ca3(PO4)2 ⋅ Ca(OH)2 – ფოსფორიტი
კალციუმის ფოსფატი შედის ძვლების შემადგენლობაში. ნიადაგი ყოველთვის
შეიცავს გარკვეული რაოდენობით ფოსფორშემცველ ნაერთებს. მისი ნაკლებობისას
აუცილებელია ნიადაგში ე.წ. “ფოსფოროვანი სასუქების” შეტანა.
ფოსფორის მიიღება კალციუმის ფოსფატის ქვიშასთან და კოქსთან შელღობისას:
Ca3(PO4)2 + 3SiO2 → 3CaSiO3 + P2O5
P2O5 + 5C → 5CO + 2P
რეაქციის გაერთიანებული ტოლობაა:
Ca3(PO4)2 + 3SiO2 + 5C → 3CaSiO3 + 5CO + 2P
ფოსფორი სამ ალოტროპიულ სახეცვლილებას წარმოქმნის. ყველაზე აქტიურია
“თეთრი ფოსფორი” – თეთრი ფერის წყალში უხსნადი მყარი ნივთიერება. ოთახის
ტემპერატურაზე ჰაერზე თავისთავად აალდება. ამიტომ მას წყალში ინახავენ.
მომწამვლელია. იხსნება გოგირდნახშირბადში (CS2). მისი მოლეკულა
ოთხატომიანია:
P
P P
P
თეთრი ფოსფორი სიბნელეში ანათებს.
წითელი ფოსფორი მიიღება თეთრი ფოსფორის უჰაეროდ გახურებისას (t =
250-3000). მუქი წითელი ფერის ფხვნილია. თეთრ ფოსფორთან შედარებით
ნაკლებადაქტიურია. მომწამლელი არ არის. შავი ფოსფორი მიიღება თეთრი
ფოსფორის უჰაეროდ მაღალ წნევაზე გახურებისას.
wi T el i f o sf o r i s Savi f o sf o r i s
aRnago ba aRnago ba
(გადაკვეთის წერტილებში იგულისხმება ფოსფორის ატომები. როგორც ვხვდებით
თითოეული მათგანი სამვალენტიანია)
ფოსფორის ქიმიური თვისებები

3. 3
ფოსფორი აზოტთან შედარებით ძალიან აქტიურია. ის ადვილად რეაგირებს
აქტიურ მეტალებთან და არამეტალებთან.
1. ფოსფორი იწვის. როგორც უკვე ავღნიშნეთ თეთრი ფოსფორი ჰაერზე
თავისთავად აალდება, ხოლო წითელი და შავი ფოსფორი კი მაღალ
ტემპერატურაზე უერთდება ჟანგბადს
4P + 5O2 → 2P2O5
ჰაერის (ჟანგბადის) ნაკლებობისას კი
4P + 3O2 → 2P2O3
ასევეა ჰალოგენებთან
2P + 5Cl2 → 2PCl5
ან 2P + 3Cl2 → 2PCl3
2. მეტალებთან ფოსფორი ფოსფიდებს წარმოქმნის:
3Ca + 2P → Ca3P2 (კალციუმის ფოსფიდი)
მეტალთა ფოსფიდები ადვილად ჰიდროლიზდებიან (რეაგირებენ წყალთან), რის
შედეგადაც აირი ფოსფინი გამოიყოფა:
Ca3P2 + 6HOH → 3Ca(OH)2 + 2PH3↑ (ფოსფინი)
PH3 ამიაკის ანალოგია. წყალში იხსნება. შხამიანია. ამიაკის მსგავსად, ძლიერ
მჟავებთან წარმოქმნის მარილებს:
PH3 + HI [PH4]I
f o sf o ni u m s
i
i odi di
ამით გავს ამიაკს, თუმცა მისგან განსხვავებით სუსტ მჟავებთან არ წარმოქმნის
მარილებს და ფოსფინის წყალხსნარს ტუტე რეაქცია არ აქვს.
3. ძლიერ მჟანგავები ადვილად ჟანგავენ ფოსფორს. მაგ:
5HNO3 + P H3PO4 + H2O + 5NO2
ko nc
5H2SO4 + 2P 2H3PO4 + 2H2O + 5SO2
ko nc
5KClO3 + 6P 5KCl + 3P2O5
ფოსფორის ოქსიდები
P2O3 თეთრი ფერის კრისტალური ნივთიერებაა. მიიღება ფოსფორის არასრული
წვისას. წყალში გახსნისას გვაძლევს ფოსფოროვან მჟავას:
P2O3 + 3H2O → 2H3PO3
ფოსფოროვანი მჟავა ორფუძიანი მჟავაა:
H O H
P
H O O
ე.ი. მიუხედავად იმისა, რომ მოლეკულაში 3 წყალბადია, აქედან მხოლოდ ორს
აქვს მეტალით ჩანაცვლების უნარი.
მაგ Na2HPO4 ნატრიუმის ფოსფიტი:

4. 4
Na O H
P
Na O O
P2O3 ჰაერზე ადვილად იჟანგება
2P2O3 + O2 → 2P2O5
P2O5- თეთრი ჰიგროსკოპული (წყალმშთანთქმელი) ფხვნილია. ფოსფორის ატომს
მხოლოდ ერთი P=O ბმის განხორციელება შეუძლია, ამიტომ მოლეკულა P2O5 ,
რომლის შესაბამისი გრაფიკული ფორმულა უნდა ყოფილიყო
O O
P O P
O O
არ არსებობს. ფოსფორის(V) ოქსიდის ნამდვილი ფორმულაა (P2O5)2 ანუ P4O10
რომლის გრაფიკული ფორმულაა:
O
P
O O O
O
P
O O
P P
O O
O
სიმარტივისთვის მაინც იყენებენ შეკვეცილ ფორმულას P2O5.
P2O5 ცივ წყალში გახსნისას წარმოქმნის მეტაფოსფორმჟავას:
P2O5 + H2O → 2HPO3
მეტაფოსფორმჟავას რეალური ფორმულაა (HPO3)4
OH
O
O P O P OH
O
O O r ad gan H O P ar ar sebo bs
O
OH P O P O
O OH
მაგრამ სიმარტივისთვის აქაც (HPO3)4-ის ნაცვლად იყენებენ შეკვეცილ ფორმულას
- HPO3. მეტაფოსფორმჟავა წყალთან ურთიერთქმედებისას ადვილად გადადის
ორთოფოსფორმჟავაში:
HPO3 + H2O → H3PO4
ფოსფორის (V) ოქსიდის დიდი რაოდენობით წყალთან ურთიერთქმედებისას
ორთოფოსფორმჟავა მიიღება:
P2O5 + 3H2O → 2H3PO4

5. 5
“ორთოფოსფორმჟავას” ნაცვლად ხშირად იყენებენ ტერმინს “ფოსფორმჟავა”
H3PO4 სამფუძიანი საშუალო სიძლიერის მჟავაა:
H O
H O P O
H O
წყალში გახსნისას მნიშვნელოვნად დისოცირდება მხოლოდ პირველ საფეხურზე,
მეორე და მესამე საფეხურზე დისოციაცია ძალიან უმნიშვნელოა:
H3PO 4 H+ + H2PO4- 2H+ + HPO42- 3H+ + PO 43-
d i hi d r o hi d r o f o sf at i
f o sf at i f o s f at i
როგორც სამფუძიანი მჟავა ფოსფორმჟავა სამი ტიპის მარილებს წარმოქმნის. მაგ:
როცა რეაგირებენ მჟავა და ნატრიუმის ტუტე მოლური თანაფარდობით
1 : 3 მიიღება ნორმალური მარილი – ფოსფატი:
H3PO4 + 3NaOH → Na3PO4 + 3H2O
1:2 თანაფარდობისას – მჟავე მარილი – ჰიდროფოსფატი:
H3PO4 + 2NaOH → Na2HPO4 + 2H2O
1:1 თანაფარდობისას – დიჰიდროფოსფატი:
H3PO4 + NaOH → NaH2PO4 + H2O
ფოსფატებიდან წყალში ხსნადია ნატრიუმის, კალიუმის და ამონიუმის
ფოსფატები. თითქმის ყველა დიჰიდროფოსფატი წყალში ხსნადია.
ჰიდროფოსფატები კი შუალედურ მდგომარეობას იკავებენ მათ შორის.
ფოსფოროვანი სასუქები
ფოსფორმჟავას მარილები მნიშვნელოვანი სასუქებია. მაგრამ ბუნებრივი
ფოსფატების (კალციუმის ფოსფატი) წყალში ცუდად ხსნადობის გამო მცენარეები
მათ ვერ ითვისებენ. ამიტომ აუცილებელია ფოსფოროვანი სასუქები ხსნადი
ნივთიერების სახით შევიტანოთ ნიადაგში.
მნიშვნელოვანი ფოსფოროვანი სასუქია “მარტივი სუპერფოსფატი”:
Ca3(PO4)2 + 2H2SO4 2CaSO4 + Ca(H2PO4)2
m t i vi su per f o sf at i
ar
მარტივი სუპერფოსფატი შეიცავს Ca(H2PO4)2 კალციუმის დიჰიდროფოსფატს,
რომელიც კარგად იხსნება წყალში მაგრამ მას ბალასტის სახით მოყვება CaSO4,
რომელიც აფუჭებს ნიადაგის სტრუქტურას.
უფრო უკეთესია “ორმაგი სუპერფოსფატი”. ორმაგი სუპერფოსფატის მისაღებად
ჯერ იღებენ ფოსფორმჟავას:
Ca3(PO4)2 + 3H2SO4 → 3CaSO4 + 2H3PO4

6. 6
გაფილტვრით აცილებენ ერთმანეთს ფოსფორმჟავასა და წყალში უხსნად
კალციუმის სულფატს. შემდეგ ფოსფორმჟავასა და კალციუმის ფოსფატის
ურთიერთქმედებით მიიღება “ორმაგი სუპერფოსფატი”:
Ca3(PO4)2 + 4H3PO4 → 3Ca(H2PO4)2 “ორმაგი სუპერფოსფატი”
სასუქი პრეციპიტატი - CaHPO4 ⋅ 2H2O არ იხსნება წყალში, მაგრამ იხსნება მჟავე
ნიადაგში. პრეციპიტატი მიიღება ფოსფორმჟავას და კალციუმის ჰიდროქსიდისგან:
Ca(OH)2 + H3PO4 → CaHPO4 + 2H2O
ამოფოსი ნარევია, რომელიც NH4H2PO4 და (NH4)2HPO4 მარილებისგან შედგება. მათ
იღებენ ამიაკისა და ფოსფორმჟავას ურთიერთქმედებით. ამოფოსი როგორც
ფოსფოროვანი, ისე აზოტოვანი სასუქია.
ფოსფატ იონის აღმოჩენა ხდება ვერცხლის ნიტრატით. მაგ:
3AgNO3 + Na3PO4 3NaNO3 + Ag3PO4
yvi T el i
nal eqi
ვერცხლის ქლორიდის, ბრომიდის და იოდიდისგან განსხვავებით ეს ნალექი
აზოტმჟავაში იხსნება:
Ag3PO4 + 2HNO3 → 2AgNO3 + AgH2PO4
საშინაო დავალება
1. როგორ განვახორციელოთ გარდაქმნები
Ca3(PO4)2 CaHPO4 Ca(H2PO4)2
P P2O5 H3PO4
NaH2PO4 Na2HPO4 Na3PO4
2. 200გ წყალში გახსნეს 71გ P2O5. როგორი იქნება ფოსფორმჟავას მასური წილი
მიღებულ ხსნარში?
3. რამდენი გრამი ამონიუმის დიჰიდროფოსფატი შეიძლება მივიღოთ 100გ
კალციუმის ფოსფატისაგან. აღწერეთ როგორი გარდაქმნებია
შესასრულებელი.