1. САНХҮҮ ЭДИЙН ЗАСГИЙН ДЭЭД СУРГУУЛЬ
Монгол улсын төсвийн таамаглал ба өрийн
тогтвортой байдлын шинжилгээ †
“Эрдмийн шувуу” цомын төлөө эрдэм шинжилгээний бага хуралд зориулав.
Удирдагч:
Ц.Батсүх
СЭЗДС-н Экономикс, Эконометриксийн
тэнхмийн эрхлэгч, доктор (Ph.D)
П.Авралт-Од
Монголбанк-ны Мөнгөний Бодлогын
Хэлтсийн судлаач
Боловсруулсан
Б.Баасандорж
СЭЗДС, 4 –р курс
baska_dagama@yahoo.com; 9917-3972
Д.Батцэнгэл
СЭЗДС, 4 –р курс
tsengele131@yahoo.com; 9927-7560
С.Золжаргал
СЭЗДС, 4 –р курс
zoogii62@yahoo.com; 9912-6438
УЛААНБААТАР 2012
† Энэхүү судалгааны ажлаас гарсан үнэлэлт, дүгнэлт нь зөвхөн тус судалгааг
боловсруулсан судлаачдын байр суурийг илэрхийлнэ. Тус судалгаатай холбоотой аливаа
санал, зөвлөмж, шүүмжийг хүлээн авахдаа бид таатай байх болно.

2. Талархал
Тус судалгааг хийхэд удирдан чиглүүлж, ажилласан Монголбанкны Мөнгөний
Бодлогын Хэлтсийн судлаачП.Авралт-Од, мөн эконометриксийн арга, аргачлалыг зааж
сургасан эрхэм багш Ц.Батсүх,зарим нэгэн өгөгдлийг олж өгөхөд тусалсанСангийн
Яамны Өрийн Удирдлагын Хэлтсийн мэргэжилтэн Б.Болормаа нарт гүн талархал
илэрхийлье.
Хураангуй
Тус судалгааны ажил нь ОУВС-аас гаргасан өрийн тогтвортой байдын шинжилгээний
зөвлөмжид үндэслэн бичигдсэн болно. Ингэхдээ 2000 оноос 2010 оныстатистикийн
бюллетеньд(сарын
болон
жилийн
өгөгдөл)
үндэслэн
системт
тэгшитгэлүүдээрзагварчилж үнэлгээ хийлээ. Төсвиийн орлого, зардлын таамаглалыг
хийхдээ Fan-Chart аргачлал, Vensim программын систем динамикийн симуляцийн
аргачлалуудыг
ашигласан
болөрийн
тогтворжилтыг
стресс
тест,
сценари
шинжилгээгээр шалгасан. Судалгаандаа Эрдэнэт үйлдвэрийн олборлолтын ил нөөцийн
шавхагдах байдал, Оюу Толгойн төслийн улсын орлогод оруулах орлого, зээлийн эргэн
төлөлтүүд болон нийт банкны системийн дахин үнэлгээний бонд (restructuring bond)-ын
зээл, өрийн эргэн төлөлтүүд зэрэг төсөвт тулгараад байгаа чухал асуудлуудыг
хамруулан авч үзлээ.Ингэхэд Валютын ханшийн чангаралтаас шалтгаалан төсөв
алдагдалтай гарч болох бөгөөд судалгааны үр дүнгээс дурьдвал: Хэдий Эрдэнэт
үйлдвэрийн ил мэдэгдэж байгаа нөөцийн хүрээнд 2017 оноос эхлэн бүтээгдэхүүний
олборлолтын хэмжээ багасаж байгаа боловч Оюу Толгойн төсөл хэрэгжиж эхэлснээр
Монгол улсын төсвийн тэнцэл 2014 оноос 2022 оны хооронд эерэг гарах дүр зураг
ажиглагдаж байна. 2023 оноос эхлэн төсөв алдагдалтай гарч байгаа ч улсын өрийг төлж
байгаа тул өрийн гол харьцаа үзүүлэлтүүд 2030 он гэхэд нэлээд хэмжээгээр буурсан
дүнтэй гарч байна. Улсын өрийн байр байдлыг илэрхийлдэг Өр-ДНБ, Өр-Орлого,
Өрийн үйлчилгээ-Экспортын харьцаа зэрэг гол үзүүлэлтүүд дээр стресс тест, сценари
шинжилгээг хийсэн бөгөөд манай улсын хувьд өрийн дарамт харьцангуй багатай гэсэн
үр дүн гарлаа.
Түлхүүр үгс:Оюу Толгойн төсөл, Төсвийн алдагдал, Өрийн тогтворжилт, Vensim,
систем динамик, Fan-chart, стресс тест
2

3. Агуулга
I.
ОРШИЛ ......................................................................................................................... 4
II.
СУДЛАГДСАН БАЙДАЛ ........................................................................................... 6
III.
ОНОЛЫН ХЭСЭГ ........................................................................................................8
i. Хаалттай эдийн засаг дахь өрийн тогтворжилт
ii. Нээлттэй эдийн засаг дахь өрийн тогтвортой байдлын шинжилгээ
IV.
СУДАЛГААНЫ АРГА ЗҮЙ ...................................................................................... 11
V.
ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ХЭСЭГ..................................................................................... 12
i.
ДНБ-ий дефляторын таамаглал
ii.
Валютын ханшийн Fan-Chart таамаглал
iii.
Уул Уурхайн үйлдвэрүүдийн төсөвт оруулах орлого: Эрдэнэ, Оюу
Толгой, салбарын нийт ашигт малтманлын нөөц ашигласны төлбөр
iv.
Төсвийн орлогын задаргаа, тэдгээрийн таамаглал
v.
Төсвийн зардлын бүрдүүлэгч үзүүлэлтүүдийн таамаглал
vi.
Төсвийн алдагдлын санхүүжилтын механизм
vii.
Монгол улсын өрийн шинжилгээ
viii.
Өрийн тогтворжилтын стресс тест ба сценари шинжилгээ
VI.
ДҮГНЭЛТ ................................................................................................................... 33
VII.
НОМ ЗҮЙ .................................................................................................................... 34
VIII.
ХАВСРАЛТ
i.
Хавсралт 1/Судалгааны 1-р хэсгийн үр дүн/
ii.
Хавсралт2/Судалгааны хэсгийн 2-6-р хэсгийн үр дүн/
iii.
Хавсралт3 /Судалгааны хэсгийн 7-8-р хэсгийн үр дүн/
3

4. I.
ОРШИЛ
Сүүлийн жилүүдэд Монгол улсын хувьд ашигт малтмал, байгалийн баялгаараа
дэлхий нийтийн харааг өөртөө тусгах болсон. Энэ нь Монгол улс хөгжлийн
шинэ гарц болох хэдий ч түүнийг авч хэрэгжүүлэхтэй холбоотой тодорхойгүй,
эсрдэлтэй асуудлуудтай тулгарсаар байна. Эдийн засаг нь бэхжээгүй, хөгжиж
буй орнуудын хувьд гаднаас ирэх их хэмжээний мөнгөн урсгалыг зөв
зохицуулах, зохистой ашиглахтай холбоотой дараах асуудлуудтайтулгараад
байна.
Монгол улсын Засгийн газар Оюу Толгойн төсөлтэй холбоотойгоор хөрөнгө
оруулалтын урьдчилгаа зээлийг 2009-2011 оны хооронд нийт 250 сая долларын
зээл авч түүнийгээ 2014-2016 оны хооронд жилийн 3-н хувийн хүүтэй төлж
барагдуулахаар гэрээ хийгээд байгаа. Үүнээс гадна нийт хөрөнгийн 34-н хувийг
эзэмшиж байгаатай холбоотойгоор санхүүжилтийн 34-н хувийг хийхээр 826-н
тэрбум төгрөгийн зээл авахаар болоод байгаа. Гэвч энэ байдал богино
хугацаандаа улсын өрийн дарамтыг нэлээд хүчтэйгээр нэмэгдүүлж байгаа юм.
Мөн түүнчлэн нийт банкны секторын хувьд Анод банкнаас эхлээд нэлээд хэдэн
банкуудын актив алдагдалтай үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа бөгөөд үүнийг
санхүүжүүлэх зорилгоор дахин үнэлгээний бонд Засгийн газраас гаргасан.
Үүнийг 10-н жилийн дараа эргэн төлөх болзолтойгоор нийтдээ 520-н тэрбум
төгрөгийн дүнтэйгээр 2010 онд гаргаад байгаа ба энэ нь мөн л ирэх 10-н жилийн
өрийн дарамтыг тодорхой хэмжээгээр нэмэгдүүлж байгаа.
Эдгээр уул уурхайн болон хэт “том” санхүүжилтийн асуудалтай холбоотойгоор
Монгол улсын Засгийн газар “Хөгжлийн банк”-ыг байгуулахаар төлөвлөөд
байгаа ба уг банк нь төсөв илүүдэлтэй гарахад мөнгөн сангийн хуримтлалыг
үүсгэж тэндээс улсын гадаад болон дотоод өрийг төлөх, иргэдэд уул уурхайн
хишгийг
мөнгийг
бэлэн
болон
бэлэн
бус
хэлбэрээр
тараах
зэрэг
үйлчилгээнүүдийг үзүүлэх зорилготой юм.
Гадаад зээлийн хувьд Монгол улс хөгжиж буй орны статусаар хөнгөлөттэй
зээлийг авсаар ирсэн. Гэвч ойрийн хэдэн жилүүдэд тогтмол өсч буй Монголын
эдийн засаг удахгүй хөнгөлөлттэй нөхцлөөр зээл авах эрхээ алдана. Иймд өрийн
удирдлагын чадавхийг бэхжүүлэх шаардлага тулгараад байна.
4

5. Өрийн удирдлагын хамгийн том зорилго нь хэтийн төлөвдөө дотоодын өрийн
зах зээлээ хөгжүүлэх буюу дотоодоосоо мөнгө босгох механизмийг бий болгох
явдал байдаг бөгөөд үүний эхлэл нь Оюу Толгой төслийн зээл байгаа билээ.
Бид уг судалгаагаар Монгол улсынтөсвийн орлого, зарлага, гадаад болон дотоод
өрийн ирэх 20-н жилийн дүр зургийг Эрдэнэт, Оюу Толгойн үйлдвэрлэл,
Засгийн газрын гадаад болон дотоодоос авсан томоохон зээллэгүүдтэй
холбоотойгоор харуулахыг зорилоо.
Судалгааны тооцоолол, үр дүнг Vensim, Microsoft Excel 2010 программуудыг
ашиглан харууллаа.
5

6. II.
СУДЛАГДСАН БАЙДАЛ
Төсвийн болон өрийн шинжилгээ хийсэн судалгааны ажлууд нь ихэнхдээ өрийн
тогтвортой байдал, төсвийн тогтвортой байдлыг шинжлэх зэрэг тогтвортой байдлын
шинжилгээнүүд байдаг.Иймэрхүү төрлийн судалгаануудыг ихэнхдээ ОУВС, ДБ-ны
судлаачид хийсэн байдаг 2000 оноос хойш илүү эрчимтэйгээр хийгдэж эхэлсэн.
2000 онд ОУВС болон ОУХА-ын судлаачид болох Gobind Nankani, Mark Allen нарын
судалгааны ажилд өрийн тогтвортой байдлыг хүчтэй хөндөж тавьсан байдаг ба үүний
шалтгаан нь Солоугийн өсөлтийн онолын конвергенц буюу бага орлоготой орнууд
хөгжингүй орнуудыг гүйцэж түрүүлнэ гэсэн ойлголт дутуу загварчлагдсан гэж үзсэнээс
үүдэлтэй байсан. Бага орлоготой орнууд төсөв алдагдалтай гарангуут зээл авч өрийн
хуримтлалаа өсгөдөг. Гэвч энэ нь эргээд бага орлоготой орны санхүүгийн системийн
сул байдлаас шалтгаалан хүүгийн төлбөрийг өсгөж төсвийн алдагдлыг улам
нэмэгдүүлдэг
парадокс
нь
баян
ядуугийн
ялгааг
улам
өндөрсгөдөг
гэсэндүгнэлтийггаргажээ. Түүний дараа Doug Hostland, Philippe Karam болон Ralph
Chami нарын “Хөгжиж буй зах зээлийн эдийн засаг дахь өрийн тогтворжилтыг
үнэлэх нь”(2002) сэдэвт судалгааны ажилд зах зээлийн эдийн засаг дахь өр төлбөрийн
тогтворжилтыг стохастик симуляцийн аргыг ашиглан үнэлсэн байдаг. Бүтээгдэхүүний
гарцын тогтворгүй байдал, санхүүгийн хямрал, эрсдлийн урамшууллын дотоод хариу
үйлдэл, хувийн капиталын шилжилтийн гэнэтийн зогсолт гэх зэрэг бие биенээсээ
давхар хамаарсан маш олон хүчин зүйлээс засгийн газрын өрийн сөрөг шок хамаардаг
гэсэн үр дүнг гаргаж ирсэн байдаг. Эдийн засгийн дунд хугацаанд сангийн бодлого нь
өрийн дарамтыг хэт их болохоос нь сэргийлж байх ѐстой байдаг. Гэхдээ энэ нь сангийн
бодлогын уян хатан байдлыг шаардах боловч ихэнх хөгжиж буй зах зээлийн эдийн
засагтай орон энэ тал дээр дутагдалтай байдаг байна. Тиймээс хөгжиж буй зах зээлийн
эдийн засагтай орон өрийн дарамтыг даван туулах эсвэл сангийн бодлогын өөр нэгэн
зорилгыг биелүүлэх гэсэн хоѐр сонголтын аль нэгийн сонгох хэрэгтэй болдог. Энэ нь
хөгжиж буй зах зээлийн эдийн засагтай орон өрийн дарамтанд амархан ордгийн
шалтгаан
байх
магадлалтай
ажээ.
Харин“Өрийн
нөөц
ба
гадаад
эмзэг
байдлын(vulnerability) индекаторууд”(2004) гэсэн ОУВС-ын ажилд гадаад өрийн
талаар тусгайлан авч үзсэн байдаг. Өрийн нөөц гадаад өр, валютын ханш, болон
экспорт, импортын барааны үнээс шууд хамаардаг гэдгийг бага орлоготой 40 гаруй
орны панел үнэлгээн дээр харуулсан байдаг. Бага орлоготой орон эргээд гадаад
худалдаанаасаа өндөр хамааралтай болчихдог учир өрийн дарамтад мөн л хурдан өртөх
магадлалтай байдаг. Ийм орнуудад экспорт болон импорт, валютын ханшид нь тэр
болгон шууд нөлөөлөөд байдаггүй орноос зээл авах нь гадаад эмзэг байдлыг бага ч
гэсэн сайжруулах талтай байдаг байна. Эсрэгээс нь дээрх судалгаануудад ороогүй
6

7. боловч чухал нөлөөтэй нилээд хэдэн хүчин зүйлүүдийг судалсан Габрелл Ди Беллагийн
“Засгийн газрын өрийн тогтворжилт” (2005) гэсэн судалгааны ажилд зарим тохиолдолд
банк болон бизнесийн салбарт эхлэн үүдсэн хямрал эцэстээ засгийн газрын өр байдлаар
дуусдаг гэдгийг тайлбарлан түүнээс хэрхэн сэргийлж болох арга замуудыг харуулсан
байдаг.
Сүүлийн үед хийгдсэн ажлуудаас Reza Moghadam болон Otaviano Canuto нарын
“Дэлхийн эдийн засгийн хямралын үе дахь бага орлоготой орнуудын өрийн
нөөцийн
тогтвортой
байдлын
шинжилгээ”
гэсэн
судалгааны
ажил
өрийн
шинжилгээний ажлуудад нэлээд олон удаа ишлэгдээд байгаа ба уг ажилд олон улсын
санхүүгийн хямрал бага орлоготой орнуудын өрийн хэврэг байдалд их хэмжээний
нөлөө үзүүлсэн гэж үзсэн. Энэ нь өрөө эргүүлэн төлөх чадварын стандарт хэмжүүрүүд
болох ДНБ, экспорт, төсвийн орлого зэрэг хүчин зүйлүүд эдгээр орнуудад байнгын
бага байгаатай холбоотой. Иймд өрийн тогтвортой байдалсанхүүгийн хямралаас
хойшэрсдлийн түвшний бууралт ховор ажиглагдаж байсан байна. (2009)
Дээрх судалгаанууд нь ерөнхийдөө өрийн тогтвортой байдлын шинжилгээголон талаас
нь авч судалсан судалгаанууд юм. Харин энэ төрлийн цогц судалгааг 2009 онд ОУВСын семинарт танилцуулсан байдаг. Тус судалгаа нь ерөнхийдөө төсвийн тогтвортой
байдал; улсын гадаад, дотоод өр, түүний тогтворжилт; өрийн эмзэг байдлын
индекаторууд ба өрийн тэвчих хязгаар зэргийн динамик, стохастик шинжилгээнүүдийг
агуулсан байдаг. Тус
семинараас гаргасан зөвлөмжид эхлээд төсвийн шинжилгээг
хийн төсвийн нийт тэнцлийг тодорхойлсны үндсэн дээр санхүүжилт болон өрийн
үйлчилгээг сая хөндөх хэрэгтэйг харуулсан байдаг.
Манай улсын хувьд өрийн талаар хийгдсэн судалгаа байдаггүй. Харин 2010 оны 5-р
сард ОУВС, Дэлхийн банкнаас хамтран хийсэн “Монгол улсын өрийн тогтвортой
байдлын шинжилгээ” гэсэн судалгааны ажил байдаг. Энэ нь өрийн тогтворжилтийг
шалгахдаа гол харьцаа үзүүлэлтүүд дээр ялгаа сценари үүсгэсэн бөгөөд агуулгын хувьд
товч судалгаа байсан. Судлаачдын гаргасан дүгнэлтэд “Улсын өр зээл өндөр байх нь
бүтээгдэхүүний үнийн өөрчлөлт, санхүүжилтийн хязгаарлалттай холбоотойгоор эдийн
засаг тогтворгүй байдалд хүрч болох бөгөөдМонголын өрийн эрсдэл нь төсвийг
санхүүжүүлэх гадаад өрийн хэмжээтэй шууд хамааралтай байна. Мөн түүнчлэн богино
хугацаанд макроэдийн засгийн байдал SBA1 хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн дүнд
сайжирсан.Дотоодын өр зээл ихэссэнээр гадаад өрийн тогтвортой байдлын түвшин
доогуур байх учир томоохон өөрчлөлтийг дагуулахгүй гэж үзжээ.
1
Stand BY Arrangements
7

8. 8

9. III.
ОНОЛЫН ХЭСЭГ
Өрийн шинжилгээг хийхдээ онолын тавилыг эхлээд хаалттай эдийн засгийн хүрээнд
тавьж, дараа нь нээлттэй болгон өргөжүүлэх замаар өргөтгөдөг. Хаалттай эдийн засагт
зөвхөн дотоодоосоо төсвийн алдгадлыг нөхдөг гэж үздэг бол нээлттэй болгосноор
гадаадаас санхүүжилт авч эхэлдэг.
1. Хаалттай эдийн засаг дахь Өрийн шинжилгээ
Засгийн газрын хязгаарлалт дараах байдалтай байна.
(1)
Энд t үеийн төсвийн нийт алдагдлыг тухайн хугацаанд авсан өр (хүүтэй) (
)
болон мөнгөн санүүжилтээр (
) санхүүжүүлнэ. Урсгал тэнцэл нь
засгийн газрын урсгал орлого, зардлын зөрүүгээр тодорхойлогдоно. (
)
– буюу өрийг(1) тэгшитгэлээс тодорхойлбол:
•
болох ба үүнийг нэрлэсэн ДНБ-д хуваавал:
Эндээс Өр-ДНБ-ийн харьцааны хөдөлгөөний хуулийг бичвэл:
(2)
байх ба энд:
байна.
Хэрэв
буюу
үед dt унтардаг, Харин эсрэгээр
dt дэлбэрдэг шинжтэй байна. Эдгээрийг графикаар илэрхийлбэл:
Тогтворждог өрийн динамик
буюу
байвал
Дэлбэрдэг өрийн динамик
9

10. Энэхүү өрийг хэрхэн тогтворжуулах вэ? гэсэн асуудал урган гарна. Тэгшитгэлийн 2
талаас dt-1–г хасвал:
dt –г тогворжуулахын тулд ∆dt = 0 нөхцөл биелэх ѐстой. Энэ бол өрийн тогтворжих
урсгал тэнцэл юм. Дээрхээс урсгал тэнцлийн хэмжээг олбол:
(3)
Хэрэв
бол бол урсгал тэнцэл их байх шаардлагатай болно.
Хэрэв өсөлт
бол бол урсгал тэнцэл бага байна.
Түүнээс гадна өрийн түвшин их бол урсгал тэнцэл мөн их байх шаардлагатай
болно
Өрийн үйлчилгээний зардал (бодит хүүгийн түвшин ...) болон улсын өрийн
үйлчилгээний чадвар (бодит ДНБ-ий өсөлтийн түвшин ...) хоѐрын зөрүү өндөр
байвал урсгал тэнцэл ихэвчлэн өндөр байх шаардлагатай болдог.
Хугацааны k моментод өрийн түвшинг d-ээс зорилтот d* хүртэл бууруулах талаар авч
үзье. Эхлээд бид зорилтоо одоогийн бодит өрийн тодорхой хувиар тогтоох ѐстой:
ба энд
байна.
Хүүгийн түвшин, ДНБ-ий өсөлтийн түвшин болон засгийн газрын анхны балансыг
(sp*) тоттмол гэж таамаглавал бид төлбөрийн чадварын нөхцлийг дараах байдлаар
тодорхойлж болно:
Хугацааны k эгшинд d-г d* болгож багасгасны дараа урсгал тэнцлийн хэмжээ дараах
байдалтай болно:
бага, pb*-их байхад өрийн төлөх гэрээний хугацааг сунгах шаардлагатай болно.
2. Нээлттэй эдийн засаг дахь Өрийн шинжилгээ
Одоо тухайн эдийн засаг нээлттэй буюу гадаадаас санхүүжилт авдаг үед өрийн
тогтвортой байдлын талаар тайлбарлая.
10

11. Хэрвээ бид өрийг дотоодоос санхүүжүүлэх гэж байгаа бол
нь дотоодын хүү-i
болон үнэ-p-с хамаарна. Харин гаднаас санхүүжүүлэх гэж байгаа бол гадаад хүү, үнэ
болон валютын ханшны үйл хөдлөлөөс хамаарч эхлэх юм. Тэгвэл гадаадаас зээл авч
буй үеийн өрийн тогтворжилтийн динамик тэгшитгэлийг бичвэл:
(4)
Энд:
i w= дотоод болон гадаадын нэрлэсэн хүүгийн жигнэсэн дундаж
i f = гадаад валютаарх нэрлэсэн өрийн нэрлэсэн хүүгийн түвшин
ε = Валютын ханшийн өөрчлөлтийн түвшин
α = Гадаад валютаарх улсын нэрлэсэн өрийн хувь
Одоо гадаад санхүүжилт дахь засгийн газрын хязгаарлалтыг дээрхтэй адилаар
тодорхойлбол:
болох ба үүнийг дараах байдлаар илэрхийлж болно:
Тэгшитгэлийн хоѐр талыг t хугацааны ДНБ-д хуваавал:
(5)
Энд:
•
: t хугацааны дотоодын валютаарх улсын нэрлэсэн өр
•
: t хугацааны гадаад валютаарх улсын нэрлэсэн өр
•
: t хугацааны нэрлэсэн валютын ханшийн түвшин (хугацааны эцэс дахь)
•
: t хугацаан дахь дотоод валютаарх өрийн нэрлэсэн хүүгийн түвшин
•
: t хугацаан дахь гадаад валютаарх өрийн нэрлэсэн хүүгийн түвшин
•
: t хугацаан дахь дотоод валютаарх улсын өрийн нөөц
•
: t-1 хугацаан дахь гадаад өрийн нийт
улсын өрд эзлэх хувь
•
•
: t хугацаан дахь нэрлэсэн валютын ханшийн өөрчлөлт
: t хугацааны дундаж нэрлэсэн хүүгийн түвшин
11

12. IV.
СУДАЛГААНЫ АРГАЗҮЙ
Өгөгдөл: Тус судалгаанд 2000 оны 1-р сараас 2010 оны 12-р сар хүртэлх статистикийн
бюллитенээс улсын төсвийн тайлан мэдээг авч сар болон жилийн өгөгдлийг
ашигласан.Ингэхдээ улсын төсвийг бүрдүүлж буй бараа үйлчилгээний тоон мэдээллийг
орлого, зардал, санхүүжилтээр салган авсан ба статистикийн эмхэтгэлд тусгадаггүй
улсын болон “Засгийн газрын өрийн мэдээллийг засгийн газрын өрийн удирдлагын
дунд хугацааны стратегийн баримт бичиг 2010-2012”-оос авч ашиглалаа. Мөн Эрдэнэт
үйлдвэр болон Оюу Толгойн үйл ажиллагааны төлөвлөгөөнөөс ирэх жилүүдэд
олборлохоор төлөвлөөд байгаа алт, зэс, молебдиний хэмжээг авсан болно.
Vensim: Vensimпрограмм дээр системт загварыг ажиллуулан төсвийн тэнцэл, өрийн
хуримтлал зэргийг тодорхойлж гаргасан. Тус программ нь систем динамикийн
шинжилгээг хийхэд өргөн ашиглагддаг бөгөөд гол функцүүд нь симуляц, прогноз
байдаг. Vensim программын гол онцлог нь системт тэгшитгэлүүдийг зураглал
хэлбэрээр авч үздэг нь загварыг харахад ойлгомжтой, энгийн болгож өгдөг бөгөөд
зургаар
илэрхийлсэн
хувьсагчдын
цаана
хоорондын
хамаарлыг
илэрхийлсэн
тэгшитгэлүүд байдаг. Программ дээр <> хашилтанд дуудагдсан хувьсагчид нь цаанаа
өөр хувьсагчдаас хамаарч загварчлагдаж байгаа гэдгийг илтгэнэ.
Fan-Chart:
Excel программын VBA алгоритмыг ашиглан Fan-chart-ыг байгуулсан. Fan-Chart-ийн
хувьд өмнөх жилүүдийн загварчлалын алдааг ашиглан тодорхой үзүүлэлтийн ирээдүйн
утгыг харгалзах итгэх магадлалын түвшинд (10-95%) харуулдаг. 10-н алхамтайгаар
хийгдэх уг аргачлал өмнөх үеийн утгуудыг ARIMA-аар загварчлан, стандарт
хазайлтууд дээр үндэслэн (өссөн, буурсан) ирээдүйн таамаглалыг цэгэн таамаглалаар
харуулдаг. Цэгэн таамаглалаас дээш болон доош харгалзах магадлалын түвшинд
тодорхой интервалын хооронд тухайн үзүүлэлтийн ирээдүйн утгыг харуулдаг. Холын
утгыг хэлэх тусам алдаа нь ихэсдэг бөгөөд тодорхой интервалын хооронд таамаглалын
утгыг харуулдгаараа прогноз хийхэд ашигладаг бусад аргуудаас илүү давуу талтай юм.
Стресс тест:
Стресс тест хийх нь гэнэтийн хэт үзэгдэлд хариу үзүүлэх байдлыг үнэлэхэд зориулагдсан
аргачлал болно. Стресс тестийг тухайн систем болон нэгжийн тогтвортой байдлыг
тодорхойлоход ашигладаг. Хэвийн үйл ажиллагаанаас хэтэрсэн тестийг хийж шалгадаг
бөгөөд бидний хувьд өрийн гол харьцаа үзүүлэлтүүд дээр стресс тестийг хийсэн болно.
Ингэснээрээ гэнэтийн хүчтэй нөлөөллийн үед улсын өрийн ямар байдалтай болж
өөрчлөгдөж болохыг харуулсан.
12

13. V.
ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ХЭСЭГ
Улсын төсвийн нийт орлогын хувьд татварын орлого болон татварын бус орлого нийлж
урсгал орлогыг бүрдүүлэх ба үүн дээр хөрөнгийн болон тусламжийн орлогыг нэмж
нийт төсвийн орлого бий болдог:
Зураг 1. Төсвийн орлого болон зардал
Татварын
орлого
Нийт тусламж
болон орлого
Урсгал орлого
Татварын бус орлого
Капиталын
орлого
Хөрөнгийн болон
туслажийн орлого
Нийт зардал ба
Цэвэр зээлдүүлэг
Бараа
Үйлчилгээ
Хүүгийн
төлбөр
Тусламжийн Шилжүүлэг
орлого болон татаас
Капиталын зардал
(хөрөнгө оруулалт)
Урсгал Капиталын зардал
зардал ба цэвэр зээлдүүлэг
Зээлдүүлэг (цэвэр)
Мөн дээр харуулсанчлан улсын төсвийн нийт зардлыг урсгал зардал (бараа үйлчилгээ,
хүүгийн төлбөр, шижлүүлэг болон татаас) болон капиталын зардал, зээлүүд тус тус
бүрдүүлдэг байна.
Дээрх бүтцийн дагуу Монгол улсын төсвийн орлого, зардлыг ирэх 20-н жилдээ ямар
болох талаарх таамаглалыгшинжилгээний эхний хэсэгтээ хийх болно. Ингэхдээ бодит
болон нэрлэсэн ДНБ-ий таамаглалыг суурь болгож үүн дээр уул уурхайн болон, уул
уурхайн бус секторуудын таамаглалыг хийх замаар төсвийн таамаглалыг хийх болно.
Нийт орлого болон нийт зардлыг бүрдүүлж буй бүх үзүүлэлт тус бүрийн хувьд
таамаглал хийж төсвийн алдагдал, илүүдлийн хэмжээг прогнозчлох болно.
Шинжилгээний дараагийн хэсэгт таамаглагдсан урсгал тэнцэл, нийт тэнцлийн дүнг
ашиглан Монгол улсын өрийн шинжилгээг хийнэ. Улсын дотоод болон гадаад өрийн
ДНБ-д эзлэх хувь, түүний хуримтлал, Өр-төсвийн харьцаа болон өрийн үйлчилгэээкспортын харьцаа зэрэг өрийн задаргаа үзүүлэлтүүдийг таамаглаж, түүн дээрээ стресс
тест, сценари шинжилгээ хийх болно.
Мөн түүнчлэн өнөөгийн байдлаар төсвийн орлогын нэлээдгүй хувийг бүрдүүлж байгаа
Эрдэнэт үйлдвэрийн үйл ажиллагааны цаашдын төлөвлөгөө, нөөцийн асуудал, 2013
оноос үйл ажиллагаагаа явуулахаар төлөвлөгдөөд байгааОюу Толгойн төслийн
олборлолтын үйл ажиллагааны төсөвт үзүүлэх нөлөөллийг давхар тооцоолох юм.
Шинжилгээний хэсэг маань суурь таамаглал болон үндсэн таамаглал гэсэн 2 хэсгээс
бүрдэх бөгөөд суурь таамаглалд ДНБ-ий дефляторын таамаглал, нийт импортын
таамаглал, валютын ханшийн таамаглалзэргээс бүрдэнэ. Түүнээс гадна систем загварт
өгөдлөөр дуудсан үзүүлэлтүүдийг харуулах болно.
Үндсэн таамаглал нь нэгдүгээрт, Төсвийн орлого, зардлын таамаглал хоѐрдугаарт,
Эрдэнэт болон Оюу Толгойн ОАТ (2.а), АМНАТ (2.б), ногдол ашгийн орлогын
таамаглал (2.в) гуравдугаарт, Санхүүжилтийн таамаглал болон өрийн шинжилгээ (3)
гэсэн 3-н хэсгээс бүрдэнэ.
13

14. Үндсэн таамаглалын хэсэгт суурь таамаглалд тодорхойлсон үзүүлэлтүүд, өгөгдлүүдэд
үндэслэн төсвийн орлого, зардлыг бүрдүүлэгч хүчин зүйлүүдийн таамаглалыг Vensim
дээр систем загвараар байгуулах юм.
A. СУУРЬ ШИНЖИЛГЭЭ
Суурь таамаглалд ДНБ-ий дефляторын таамаглал, импортын ДНБ-ий дефлятор,
валютын ханшийн ерөнхий хандлага зэргийг авч үзэх болно. Мөн түүнээс гадна
Дэлхийн банк болон ОУВС-ийн хамтарсан “Монгол улсын макро эдийн засгийн зарим
индекаторуудын шинжилгээ” гэсэн нэртэй өнгөрсөн оны 5-р сард хийсэн судалгааны
ажилд үндэслэн макро эдийн засгийн төлөв байдлын урьдчилсан таамаглалаас зарим
нэгэн төсөөллийг авч ашиглах болно. (Хайрцаг 1)
Хайрцаг 1.
Макроэдийн засгийн таамаглалууд
Оюу Толгой уул уурхайн компанид хөрөнгө оруулалт хийснээр эдийн засгийн хувьд
эерэг нөлөөллийг авч ирэх юм.Түүнээс гадна Оюу Толгойн зэс болон алтны олборлолт
нь эдийн засгийн бүтцэд нөлөөлөхүйц өөрчлөлтийг авч ирнэ гэж таамаглаж байна.
Монголын бодит ДНБ-ний өсөлтөд Оюу Толгойн үйлдвэрлэл давамгай нөлөөлнө.
Олборлолт ихсэх нь ашигт малтмалын ДНБ-ийг өсгөх ба дараа нь харьцангуй
үнийн өөрчлөлт болон нөөцийн хуваарилалтаар бусад секторт томоохон нөлөө
үзүүлнэ. 2010 онд Оюу Толгойн капиталын хэт их зардлаас улбаатайгаар бодит
ДНБ-ний өсөлт -1.6%-аас сэргэж 7%-д хүрсэн билээ. Оюу Толгойн 2013 онд
олборлолтоо эхлүүлж нэг удаагийн үйлдвэрлэлтээр бодит ДНБ-ний өсөлтийг 25%д хүргэх төлөвтэй байгаа. Бодит ДНБ-ний өсөлт нь 2014-2020 онуудад дундажаар
10% байна гэж тооцоолж байна.
2010 оны 2 сарын 19-нд Дэлхийн Эдийн Засгийн Байгууллагын зүгээс зэсийн
үнийг 2015 он гартал харьцангуй тогтвортой байна гэж үзсэн.
Мөнгөний хатуу бодлого болон сангийн дэмжих хөтөлбөрийн дагуу инфляцийн
түвшин урт хугацаандаа 6% орчим байна гэж төлөвлөсөн.
Төлбөрийн тэнцэл их тогтворгүй байна. Урсгал тооцоо хөрөнгө оруулалттай
холбоотойгоор импортын уул уурхайн бүтээгдэхүүн их байх учраас 2010-2012
оны хооронд ДНБ-ний 17% орчим алдагдалтай гарна. Ингэснээр урсгал тооцоо
түүнээс цааш алдагдлаас гарч төсөв илүүдэлтэй гарч эхэлнэ.
Улмаар сангийн алдагдал шинэ тэнцвэрт хүрнэ. Оюу Толгой төслийн хүрээнд
сангийн орлого нэлээд хэмжээгээр ихэсч 2016 онд ДНБ-ний 30%-д (нэрлэсэн ДНБний 60%) хүрнэ гэж тооцоолж байгаа. Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хууль
нь ашигт малтмалын орлого өндөр байх энэ үеүүдэд зардлын өсөлтийн
хязгаарлалтаар мөчлөгийн далайцийг багасгах юм. Эцэстээ 2014-2020 онуудад
төлбөрийн тэнцэлд томоохон илүүдэл гарах бөгөөд 2030 он гэхэд л аажмаар
тэнцвэрт хүрнэ.
Хувийн гадаад өр, багцын хөрөнгө оруулалт болон гадаадын шууд хөрөнгө
оруулалт нь уул уурхайн төсөлтэй зэрэгцэн өснө гэж тооцоолж байна.2
2
Mongolia: Joint IMF/World Bank Macroeconomic Analysis Framework for Low-Income Countries,
IMF Country Report No. 10/166
14

15. Дээрхээс харвал бодит ДНБ-ийн өсөлтийн таамаглал ерөнхий төсөөлөл төдий
байдалтай байна. Тэгвэл бид суурь судалгааныхаа эхний хэсэгт ДНБ-ий дефляторыг
таамаглах ба ДНБ-ий дефляторыг тооцохдоо улирлын нөлөөллөөр нь салгаж 2011
оныхыгзагварчилж түүнээс цааш 2017 он хүртэл систем загварт орсон зарим
үзүүлэлтүүдээр тодорхойлно. Түүнээс цааш 2017 оны өсөлтөөр авч явах болно. Түүнээс
гадна ашигт малтмалын ДНБ-ий дефлятор, ашигт малтмалын бус ДНБ-ий дефлятороор
салгаж таамаглалыг хийх болно.
1. ДНБ-ий дефляторын таамаглал /салбараар/
Улирлын нөлөөний коэффицент 2010 онд дараах байдалтай байна:
2010 он
Улирлын
нөлөөллийн коэф
Сектор
Ашигт Малтмалын бус
Ашигт Малтмалын
1-р улирал
1.01
1.03
2-р улирал
1.01
1.02
3-р улирал
1.00
0.98
4-р улирал
0.98
0.97
Улирлын загварчлалын коэффицент нь бүрэлдэхүүн хэсгийн загварчлалаас бодит утга
хэрхэн хазайсныг харуулдаг үзүүлэлт юм. Дээр харуулсанчлан ашигт малтмалын бус
секторын 2010 оны 1,2-р улиралд бодит утга загварчлалын утгаас 1% өсөж гарсан, 3-р
улиралд давхардаж, 4-р улиралд 2 хувиар буурч гарсан дүр зураг харагдаж байна.
Харин ашигт малтмалын секторын хувьд эхний хоѐр улирал бодит утга давж, сүүлийн
хоѐр улиралд трендийн утга давжээ. Тэгвэл 2011 оны сектор тус бүрийн ДНБ-ий
дефлятор трендийн утгаас 2010 оныхтой ижил хазайлттай байна гэж үзвэл 2011 оны
ДНБ-ий дефляторын хувьд 2011 оны жилийн ДНБ-ий дефляторын өсөлтийг 4-р
улирлынх нь дунджаар авбал ашигт малтмалын бус секторынх 192.6, ашигт малтмалын
секторынх 237.2 болж байна. (Хавсралт1, Зураг1А)
2011 оны ДНБ-ий дефляторыг 2010 оны ДНБ-ий хугацааны бүрэлдэхүүний хэсгийн
загварчлалаас таамагласан бөгөөд цаашид 2017 он хүртэлх сектор тус бүрийн ДНБ-ий
дефляторыг таамаглахдаа дараах томъѐонуудыг ашиглана:
А.Ашигт малтмалын бус секторын ДНБ-ий дефлятор
- нь хэрэглээний үнийн индексийн АМБ ДНБ-ий дефляторт нөлөөлөх
коэффицент
- нь импортын дефляторын АМБ ДНБ-ийн дефляторт нөлөөлөх
коэффицент
Дээрх коэффицентүүдийн хувьд 2002-с 2010 оны хоорондох өгөгдлийг ашиглан
регрессийн үнэлгээ хийж
,
гэж тогтоон тогтмолоор авах ба
ХҮИ-ийн өөрчлөлтийг дээр харуулсан ОУВС, Дэлхийн банкны судлаачдын таамаглалд
авч үзсэнээр тогтмол 6-н хувь байхаар авч үзсэн байгаа.
Харин импортын дефлятор дараах байдлаар тодорхойлогдоно:
Б. Ашигт малтмалын секторын ДНБ-ий дефлятор
15

16. Экспортын дефлятор импортынхтой ижил байдлаар тодорхойлогдоно:
ДНБ-ий дефлятор салбар бүрээр таамаглал хийхэд 2030 он хүртлэх урт хугацааны
таамаглалын үр дүнд 2005 оныг суурь болгож авсан дефляторын хэмжээ ашигт
малтмалын бус секторын хувьд 1100, ашигт малтмалын секторын хувьд 1130 болж
өссөн дүнтэй байхаар байна. (Хавсралт1, Зураг1Б)
2. Fan-Chart-аар валютын ханшийг таамаглах нь:
Урт хугацааны шинжилгээ нь загварчлалын алдааг улам өндөрсгөдөг бөгөөд валютын
ханшийн хувьд 2, 3-н жилээс цааш хийх нь алдаатай таамаглалыг дагуулдаг билээ.
Иймд ирэх 20-н жилийн туршид төгрөгийн ам доллартай харьцах ханш ямар байхыг
тодорхой хэлэх аргагүй юм. Энд тавьж байгаа таамаглал нь 2011-2013 онуудад
валютын ханш жил бүр хамгийн багадаа 1 орчим хувиар тогтвортой сулрах бөгөөд
2014-2016 оны хооронд Оюу Толгой, Таван толгойн олборлолт, хөрөнгө оруулалттай
холбоотойгоор жилд дунджаар 2 орчим хувь чангарна гэж таамаглаж байна. Түүнээс
цааш 3-н жилийн хугацаанд чангаралт буурч 1% болох ба түүнээс цааш 30 он хүртэл
жилийн ханшийн чангаралт багадаа 0.5-н хувь орчим байна гэсэн ерөнхий таамаглал
тавьж байгаа.Уул уурхайн секторын олборлолт ихсэхийн хэрээр тухайн салбарын
бодит цалин өсч,тус салбар руу хөдөлмөрийн шилжих хөдөлгөөн бий болно. Бусад аж
үйлдвэрийн салбарын ажил олгогчид ажилчдаа алдахгүйн тулд өндөр цалин амлах
шаардлагатай болох ба энэ нь тэдний зардлыг ихэсгэх болно. Улмаар уул уурхайгаас
бусад боловсруулах салбарын бүтээгдэхүүнүүдийн үнэ өссөнөөр дотоодын валютын
ханш чангарч импортын бүтээгдэхүүнүүдтэй өрсөлдөх чадвараа алдах юм. Түүний
хажуугаар импортын бүтээгдэхүүн уул уурхайн хөрөнгө оруулалтын даган орж ирэх нь
төгрөгийн ханшийг улам бүр чангалах болно. Төгрөгийн ханш чангарахтай
холбоотойгоор Монголбанкнаас бодлогын зарим хэрэгслүүдийг авч хэрэгжүүлэх
боловч ерөнхийдөө чангарах тренд хэвээр хадгалагдах юм.
Excel программын VBA алгоритмыг ашиглан байгуулдаг fan-chart-аар ирэх жилүүдэд
үндэсний мөнгөн тэмдэгт хэр хэмжээтэй байх ерөнхий дүр зургийг дээрх үндсэн
таамаглалын дор харуулахыг хичээлээ. Ингэхдээ 2000 оноос хойшхи төгрөгийн ам
доллартай харьцах ханшийн мэдээлэлд үндэслэн ханшийн баруун (өссөн), зүүн
(буурсан) стандарт хазайлтуудыг тооцож (шокын нөлөөллийг арилгасны дараах) ирэх
20-н жилийнхийг харгалзах итгэх магадлалын түвшинд тодорхойлсон. Үндсэн
таамаглалаа загварт суулгахдаа (fan-chart-д) дээд хилийг үндсэн таамаглалынхаа утгаар
байгуулсан бөгөөд итгэх магадлалын стандарт хазайлтын хувь бодит байдалд шокын
нөлөөг арилгаж тодорхойлсон вариацтай ижил байгаа болно.
График 1.
16

17. Валютын ханшийн Fan-Chart
1300
1150
1000
90%
850
60%
700
0.90
0.45
0.85
0.40
0.80
0.35
0.75
0.30
0.70
0.25
0.65
0.20
0.60
0.15
0.55
0.10
Уг графикийг тайлбарлавал хамгийн тод өнгөөр зурагдсан хэсэг нь голч дүнг харуулж
байгаа бөгөөд түүнээс гадагш 2 тал руугаа өнгө нь бүдгэрсэн байдалтай байгаа. Энэ нь
голч утгыг зөвшөөрөх магадлал 10-н хувьтай байх ба түүнээс гадагш 10, 20, 30 гэх
мэтчилэн итгэх магадлалын хувь өндөрсөх юм. 2011 оны хувьд валютын ханш1320
голчтойгоор 90-н хувийн итгэх магадлалын түвшинд дээд цэг нь 1347, доод цэг нь 1298
болох буюу [1298-1347] хооронд байхаар байна. Ийм байдлаар ирэх 20-н жилийн
туршид төгрөгийн ам.доллартай харьцах ханшийн чангаралтыг харгалзах итгэх
магадлалын түвшинд fan-chart зурахад 2030 он гэхэд ханш 90-н хувийн итгэх
магадлалын түвшинд 846.15 голчтойгоор [722.1 – 1030.8] хооронд байхаар байна.
3. Нийт импортын таамаглал
Үүнийг хоѐрдогч эх сурвалжаас авч ашигласан ба ОУВС-аас 2009 оны монгол улсын
экспорт, импорт, гадаад худалдааны тэнцлийн ирэх 30-н жилийн прогнозыг дүр зургийг
гаргасан байсныг ашигласан болно.
Уг төсөөлөлд 2015 он гэхэд Монгол улсын нийт импортын дүн 3.7 тэрбум доллар, 2020
он гэхэд 7.2, улмаар 2030 он гэхэд 11-н тэрбум доллар орчим болохоор таамаглаад
байгаа байна. (Хавсралт1, Зураг2.)
Б. ҮНДСЭН ШИНЖИЛГЭЭ
Үндсэн судалгаа нь дараах хэсгүүдээс бүрдэнэ:
1. Уул уурхайн үйлдвэрүүдийн төсөвт оруулах орлогын таамаглал: Эрдэнэт, Оюу
Толгойн орлого болон Нийт уул уурхайн лицензийн татвар
2. Төсвийн орлогын задаргаа, тэдгээрийн таамаглал
3. Төсвийн зардлыг бүрдүүлэгч хүчин зүйлүүдийн таамаглал
4. Төсвийн санхүүжилт, өрийн шинжилгээ гэсэн хэсгүүдээс бүрдэнэ.
Эдгээр хэсэг тус бүрийг Vensim дээр систем загвар бүхий тэгшитгэлүүдээр холбосон
бөгөөд дэлгэрэнгүй зураглалыг Хавсралт 2-т харуулсан болно.
i.
Уул уурхайн үйлдвэрүүдийн төсөвт оруулах орлогын таамаглал:
Эрдэнэт, Оюу Толгой, АМНАТ
17

18. Эрдэнэт болон Оюу Толгойн үйлдвэрүүд нь төсвийн орлогыг дараах 3 сувгаар
бүрдүүлнэ. Энэ нь ААНОАТ, ашигт малтмал ашигласны төлбөр (Royalty) болон ногдол
ашгийн орлогогурав юм.
Зураг 2. Уул уурхайгаастөсөвт оруулах орлого
Эрдэнэт
Оюу Толгой
Ашигт малтмал
Ашигласны төлбөр
Ногдол ашиг
ААНОАТ
Бусад
Эрдэнэт
Бусад
Эрдэнэт
Оюу Толгой
Оюу Толгой
Иймд бид шинжилгээний эхний хэсэгтээ Эрдэнэт болон Оюу толгойгоос төсөвт орох
татварын орлого, ногдол ашгийн орлого, болон нийт уул уурхайгаас орж ирэх ашигт
малтмалын нөөц ашигласны татвар (АМНАТ) зэргийн таамаглалыг хийх болно.
А. Эрдэнэт үйлдвэр
1. Эрдэнэт ОАТ – Хавсралт 2, Зураг 4.1.
2. Эрдэнэт ногдол ашиг – Хавсралт 2, Зураг 4.2-т харуулсан.
1. Эрдэнэтийн ОАТ Хавсралт 2-т харуулсанчлан татвар нь нийт борлуулалтаас
нийтзардлыг хасч, гарсан дүнгээс 25-н хувиар тооцож авдаг.Нийт борлуулалт нь зэс
болон молебдений борлуулалтаас бүрддэг:
:
Зэсийн борлуулалт нь зэсийн үнэ, 1000 тонн үйлдвэрлэлд эзлэх зэсийн хэмжээ,
нийт үйлдвэрлэлд эзлэх Эрдэнэт үйлдвэрийн борлуулалтын хувийн жингээр
тодорхойлогдоно.
Зэсийн үнийн хувьд Bloomberg-ээс гаргадаг зэсийн үнийн 2013 он хүртлэх
прогнозод үндэслэсэн ба 2013 оноос цааш тогтмолоор авч явсан болно.
:
Молибдений борлуулалт нь молибдений үнэ, 1000 тонн үйлдвэрлэлд эзлэх
молибдений хэмжээ, нийт үйлдвэрлэлд эзлэх Эрдэнэт үйлдвэрийн
борлуулалтын хувийн жингэээр тодорхойлогдоно.
Молибдений үнийг өмнөх үеийн утгыг зэсийн үнийн өөрчлөлтийн утгаар
үржүүлэн тооцов.
Харин нийт зардал нь зарим бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн татвар (ЗБҮӨТ), ашигт
малтмалын нөөц ашигласны төлбөр (АМНАТ) болон бусад зардлуудын нийлбэрээр
тодорхойлогдож байна.
Одоо дээрх томъѐо, аргачлалууд дээр үндэслэн Эрдэнэт үйлдвэрийн нийт орлого болон
зардал болон татварын өмнөх ашгийг таамаглалыг харуулбал:
18
Бусад

19. График 2а.
1400
1200
1000
800
600
400
200
0
Татварын өмнөх ашиг
Нийт зардал /сая доллараар/
Нийт борлуулалт /сая доллараар/
Одоогийн байдлаар Эрдэнэт үйлдвэрийн мэдэгдэж байгаа нөөцийн хувьд 28 орчим
жилийн хугацаатай байгаа гэж зарим судлаачид тооцоолсон байдаг бөгөөд далд
нөөцийг оруулан таамаглавал 70 гаруй жилийн нөөц байгаа юм. Бид судалгаандаа ил
мэдэгдэж байгаа нөөц дээр үндэслэн таамаглал хийсэн бөгөөд 2020 оноос цааш Эрдэнэт
үйлдвэрийн бодит олборлолтын хэмжээ өмнөх жилийнхээсээ жилд дунджаар 5-6 орчим
хувиар багасана гэж тооцоолж байна. Тус зурган дахь орлого нь зэсийн ханш болон
молибдений ханшийг 2013 оноос хойш тогтмол хэмээн таамагласан тул буурах
хандлагатай байгаа боловч хэрэв дэлхийн зах зээл дээрх металлын үнэ өсвөл нэрлэсэн
дүн өсч гарах юм.
Эндээс Эрдэнэтийн орлогын албан татварын хэмжээг харуулбал:
График 2б.
ОАТ - Эрдэнэт /Сая доллараар/
120
100
80
60
40
20
0
91.8
34.7
ОАТ-ын хэмжээ 2030 онд 34.7-н сая доллар болж буурахаар байна.
2.Ногдол ашгийн орлого ньсхемд харуулснаар:
( -ТДЦА-аас ногдол ашигт хуваарилах хувь хэмжээ
бөгөөд Эрдэнэтийн үйлдвэрийн 51-н хувийг МУЗГ эзэшдэг)
Эрдэнэтээс орж ирэх ногдол ашгийн орлогыг тодорхойлбол:
19

20. График 2в.
Эрдэнэтээс орох ногдол ашгийн орлого
70
60
43.87
50
40
30
20
10
4.2
0
Тооцооллын үр дүнд Эрдэнэтийн ногдол ашгийн орлого 2017 онд 4 орчим сая доллар
хүртлээ буурч, 2023 он хүртэл тогтвортой өсөх ба түүнээс цааш аажмаар буух төлөвтэй
байна. Энэ нь Эрдэнэт үйлдвэрийн олборлолтын үйл ажиллагааны төлөвлөгөөтэй шууд
холбоотой.
Б. Оюу Толгойгоос орж ирэх орлогын таамаглал
1. ОТ ОАТ – Хавсралт 2, Зураг 5.1
2. ОТ АМНАТ – Хавсралт 2, Зураг 5.1.3
3. ОТ НАО – Хавсралт 2, Зураг 5.1.4 зэрэгт дэлгэрэнгүй харуулсан болно.
Хайрцаг 2.
Оюу Толгой уул уурхайн төсөл
Оюу Толгой нь дэлхийн хамгийн том буурай хөгжилтэй орны зэс-алтны төсөл бөгөөд
Монгол-Хятадын хилийн хойд хэсэгт оршдог. Оюу Толгойн төслийг хэрэгжүүлэх
хөрөнгө оруулалтын гэрээ 2009 оны 10-р сард Рио Тинто, (Англи-Австралийн уул
уурхайн компани), Аэнхоу Майнз (Канадын), Аэнхоу Майнз Монгол ХХК, болон
Монголын засгийн газрын хооронд байгуулагдсан.Уг гэрээний дагуу Монголын
засгийн газар Аэнхоу Майнз Монголиа ХХК-ны 34-н хувийг эзэмшихээр болсон нь
Оюу Толгойн лицензийн 34 хувь болж байгаа.
Уг 34-н хувийг санхүүжүүлэхдээ Засгийн газар 870 сая долларын зээлийг Аэнхоу
Майнз Монголиагаас авахаар болсон бөгөөд түүнээс гадна төсвийн алдагдлыг
санхүүжүүлэх зорилгоор 250 сая долларыг 2009-2011 оны хооронд авахаар төлөвлөөд
байна. Уг хөрөнгө оруулалтын гэрээний урьдчилгаа зээлийг 2014 оноос үндсэн
төлбөрийг хүүгийн төлбөрийн хамтаар төлж эхлэхээр болсон байна. Бусад чухал
нөхцлүүд нь тогтвортой үйл ажиллагаа болон татварын орчныг агуулсан байдаг.
Аэнхоу Оюу Толгой төслийн 66 хувийг эзэмшиж байгаа бөгөөд Аэнхоу-гийн 22%-ийг
Рио Тинто одоогийн байдлаар эзэмшиж байна.
Аэнхоу-Рио Тинто нь бүрэн хүчин чадлаараа ажиллаж эхлэхийн тулд 2010 онд 758-н
сая ам долларыг зарцуулахаар төлөвлөж байгаа бөгөөд дараагийн хэдэн жил мөн
үүнтэй ижил хэмжээний зардалтай байна гэж тооцоолж байгаа. Хэдийгээр санхүүгийн
тооцоололд их хэмжээний хөрөнгийн урсгал орж ирэх боловч уул уурхайгаас хамааран
импортын хэмжээ зэрэгцэн өсөх бөгөөд үүнээс шалтгаалан урсгал тэнцлийн алдагдлын
20

21. эхний хэдэн жилийн хүлээгдэж буй утга эрс муудаж, дунд хугацаандаа эргээд сайжрах
хандлагатай байна. Бүтээгдэхүүний гарцын хувьд төслийн дагуу 2013 оноос эхлэн жил
бүр 500,000 тонн зэс, 500,000 унц алтыг үйлдвэрлэнэ гэж төлөвлөж байгаа бөгөөд
дунджаар хамгийн багадаа 35-н жил, үнэлгээний дагуу 60-н жил үйлдвэрлэл
үргэлжлэнэ гэж үзэж байна.3
гэсэн байдлаар бүрдэнэ.
1.
Татвар ногдуулах орлогыг (ТНО) үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний цэвэр борлуулалтаас
(ЦБ) АМНАТ болон татварын хөнгөлөлтүүдийг (ТХ) хасч тооцно. ОАТ-ын хувийг
тогтмол 25% байна.
Зэс, алт болон мөнгөний цэвэр борлуулалт нь нийт цэвэр борлуулалтыг бүрдүүлнэ.
1.
Энд байгаа цэвэр борлуулалтыг нийт борлуулалтаас (НБ) тус бүтээгдэхүүнийг
баяжуулах болон боловсруулах үйл ажиллагаатай холбогдон гарсан зардлыг хасч
тооцдог.
Тухайн бүтээгдэхүүний нийт борлуулалт нь олборлох хэмжээг тухайн үеийн үнээр
үржүүлэн тооцно:
Баяжуулах зардал нь нэг тонн үйлдвэрлэлд ногдох баяжуулах зардлыг үйлдвэрлэлтээр
үржүүлэн тооцох бөгөөд техник эдийн засгийн үндэслэл дээр 2050-н он хүртлэх
үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааны төлөвлөгөөнд уг баяжуулах зардлын хэмжээг тусгасан
байгаа.
Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр (АМНАТ) нь бүтээгдэхүүн тус бүрийн
АМНАТ-с бүрдэх бөгөөд тухайлбал зэсийн АМНАТ нь зэсийн цэвэр борлуулалтыг
тухайн татварын хувь хэмжээнд үржүүлэн тооцно. АМНАТ-н хувийг 2007 онд
батлагдан гарсан тогтмол 5%-иар авч тооцооллыг хийх болно.
Татварын хөнгөлөлтийг үйл ажиллагааны зардал, удирдлагын цалин хөлс болон
элэгдлээр байгуулна.Үйл ажиллагааны болон удирдлагын цалингийн хэмжээг 20132030 оны хоорондох дундаж хувиар нийт борлуулалтаас тооцох бол хуримтлагдсан
капиталын нөөц (ХКН) нь өмнөх үеийн ХКН дээр капиталын зардал (КЗ) болон өмнөх
үеийн элэгдэлийг хасч тооцно.
Дээрх томъѐонуудад үндэслэн Оюу Толгойн нийт орлого, татварын өмнөх ашиг болон
ОАТ-н таамаглалыг харуулбал:
График 3а.
3
Rio Tinto, IMF, and World Bank.
21

22. Оюу Толгойн орлогын таамаглал (сая доллараар)
4500
4000
3500
3000
2500
2000
1500
1000
500
0
773.17
591.28
545.47
Татварын дараах ашиг
Татварын хөнгөлөлт
АМНАТ
ОАТ -Оюу Толгой
Хамгийн доод талын улаан босоо график нь Оюу Толгойн татварын орлогын хэмжээг
харуулж байгаа бөгөөд 2013-2015 оны хооронд 3-н жилийн хугацаанд татварын
орлогоос чөлөөлсөн бөгөөд 2016 онд 545-н сая, дараагийн жилийн 773 сая доллар, гэх
мэтчилэн 2030 он гэхэд 591-н сая долларт хүрэхээр төлөвлөгдөөд байна.
2. ОТ-Ногдол ашгийн орлого.
-оор НАО илэрхийлэгдэнэ.
Мөнгөн урсгал нь татварын болон өрийн төлбөрийн дараах ашгаас Рио Тинтогийн
ноогдол ашгийг хассан дүнгээр тодорхойлогддог. Монгол улсын Засгийн газар татвар,
өрийн дараах ашгаас 34-н хувийн ноогдол ашгийг авахаар гэрээндээ тусгаад байгаа.
Харин татварын дараах мөнгөн урсгал дараах хэлбэрээр тодорхойлгоно:
Зээлийн урьдчилгаа төлбөр болон хөрөнгө оруулалтын татварын дараах ОАТ нь ОАТ-с
нийт төлбөрийг хассан дүнтэй тэнцүү байдаг. Оюу Толгойн төслийн хувьд эхний 3-н
жил ОАТ-с чөлөөлөгдсөн байгаа.
(Эргэн төлөлтt = 10 жилбайна)
гэж тодорхойлогдож байгаа
Хүүгийн төлбөрийг Зээлийн үлдэгдлийг зээлийн хүүгийн хувиар үржүүлэн тооцох ба
энд r = 8% (тогтмол) байна.
Одоо нийт НОА-г тооцоолж харуулбал:
График 3б.
22

23. Оюу Толгойн НАО (Сая доллараар)
900
800
700
600
500
400
300
200
100
0
659
648
2017 оноос эхлэн ногдол ашиг хүртэж эхэлнэ. Учир нь 2014-с 2016 оны хооронд
хөрөнгө оруулалтын урьдчилгааны зээлээ (250-н сая доллар) төлж дууссаны дараа
ногдол ашиг хүртэхээр гэрээндээ тусгасан байгаа. Анхны жилдээ 659-н сая долларын
ноогдол ашгийн хувьцааг хүртэх бөгөөд уг дүн тогтвортой хадгалагдсаар 2030 он гэхэд
харгалзан 88.57, 105-н сая доллар болж өсөх ба түүнээс цааш ногдол ашгийн дүн
буурсан 648-н сая долларын ногдол ашгийг тус тус авахаар төлөвлөгдсөн байна.
В. Алт болон бусад уул уурхайн салбарын лицензийн төлбөр (АМНАТ):
Алтны үйлдвэрлэлийн АМНАТ нь цэвэр алт болон холимог алтны АМНАТ-ийн
нийлбэрээр тодорхойлогдоно. Нийт алтны үйлдвэрлэлийн 67% нь цэвэр алт, бөгөөд
33% нь холимог алт гэж үзэж байгаа. АМНАТ тооцох хувь нь цэвэр алт болон холимог
алт дээр харгалзан 7.5% болон 2.5% байх юм. Төмрийн хүдрийн АМНАТ-ийг түүний
борлуулалтаас тухайн татварын хувиар (2.5%) тооцож авна. Харин нүүрсний АМНАТийг түүний борлуулалтаас тухайн татварын хувиар (2.5%) тооцож авна. 2030 он
хүртлэх улсын ашигт малтмал ашигласны албан татвар дараах байдалтай болохоор
байна:
График 4.
180
Алт - АМНАТ
(сая доллараар):
150
120
Нүүрс - АМНАТ
(сая доллараар):
90
60
Төмрийн хүдэр АМНАТ (сая
доллараар):
30
0
-30
Энд алтны хувьд 160-н сая доллар, нүүрсний хувьд 38.7-н сая, харин төмрийн хүдрийн
хувьд 8.82 сая доллар тус тус болж байна. Өсөх хандлагын хувьд алт нь олон гишүүнт,
нүүрс нь шугаман, харин төмрийн хүдэр логарифм функцийн дөхөлттэй өсч байна.
23

24. ii.
Төсвийн орлогын задаргаа, тэдгээрийн таамаглал
Монгол улсын төсвийн орлого ньтатварын болон татварын бус орлого, хөрөнгийн
болон тусламжийн орлогоос бүрдэж байна. Татварын орлого нь дотроо орлогын татвар,
нийгмийн даатгалын шимтгэл, дотоодын бараа үйлчилгээний татвар, гадаад
худалдааны татвар болон бусад татвар болон бензин түлшний татваруудаас бүрдэж
байгааг Хавсралт 2-н төсвийн орлогын зургаас харж болно. Өмнөх хэсэгт бид аж ахуйн
нэгжийн орлогын албан татварын Эрдэнэт болон Оюу Толгойн хэсэг, Бусад татварыг
бүрдүүлэгч ашигт малтмалын нөөц ашигласны татвар (АМНАТ)- зэргийг таамагласан
бол үлдсэн орлогын үзүүлэлтүүдийг энэ хэсэгт таамаглах юм.
А. Татварын орлого
Систем загварын зураглалын дагуу татварын орлогыг бүрдүүлж байгаа үзүүлэлтүүдийг
суурь шинжилгээнд тодорхойлсон ашигт малтмалын бус сектортой холбоотой хэсэг,
импорттой холбоотой хэсэгт хуваан таамаглаж байгааг тус зургаас харах боломжтой.
Татварын орлогыг бүрдүүлж буй бүтээгдэхүүнүүдийн 2002 оноос хойшхи сарын
динамик өөрчлөлтүүдийг харвал:
График 5а.
Сарын динамик өөрчлөлтүүд
100000
Нийгмийн даатгалын
шимтгэл
80000
Дотоодын бараа
үйлчилгээний татвар
60000
40000
Бусад татвар болон
түлшний
20000
0
Гадаад худалдааны
нийт татвар
Эндээс гадаад худалдааны татварын өөрчлөлт нь бусад 3-н үзүүлэлтийн өөрчлөлтөөс
ялгаатай хэлбэлзэлтэй байгаа бөгөөд энэ нь нийт импортын дүнтэй илүү холбоотой
байна:
График 5б.
Тайлбарлах чадамж
2
Гадаад худалдааны
татварын өөрчлөлт
1
0.5
0
-0.5
1
6
11
16
21
26
31
36
41
46
51
56
61
66
71
76
81
86
91
96
101
Өөрчлөлт
1.5
-1
24
Нийт импортын
татварын өөрчлөлт

25. Харин бусад 3-н үзүүлэлтийн өөрчлөлт өөр хоорондоо хамааралтай байгаа ба үүнийг
ашигт малтмалын бус салбарын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний (АМБус
ДНБ)дефлятортой ижил хувиар өснө хэмээн таамагласан.
Одоо энд тодорхойлсон уул уурхайгаас бусад татварын орлогуудын таамагласан дүнг
харуулбал:
График 5в.
Татварын зарим орлого (тэрбум төгрөгөөр)
14,000.0
12,000.0
10,000.0
8,000.0
6,000.0
4,000.0
2,000.0
0.0
Бусад татвар
Нийгмийн даатгалын хураамж
Дотоодын бараа үйлчилгээний татвар
Орлогын татвар ( OT, Эрдэнэтээс бусад)
Гадаад худалдааны татвар (сая доллараар)
8000
6000
4000
2000
0.0
2002
2005
2008
2011
Гадаад худалдааны татвар: Forecasting
2014
2017
Time (Year)
2020
2023
2026
2029
Гадаад худалдааны татварын дүн доллараар илэрхийлэгдэж гарах бөгөөд
шинжилгээний хэсэгт доллараар илэрхийлэгдсэн бүх дүнг сүүлийн хэсэгт сүүлийн
төсвийн нийт орлого, зардлын дүнг тооцоолохдоо төгрөгт шилжүүлэн гаргах болно.
Б. Татварын бус орлого
Татварын бус орлогыг бүрдүүлдэг хүчин зүйлүүдээс ногдол ашгийн орлогоос бусад
үзүүлэлтүүдийн дүнг харуулбал:
25

26. График 5г.
3,500.0
3,000.0
Бусад татварын
орлогууд
2,500.0
2,000.0
Төсөвт газрын
өөрийн орлого
1,500.0
1,000.0
Хүү ба
торгуулийн
орлого
500.0
0.0
2030 оны байдлаар ногдол ашгийн орлогоос бусад татварын бус орлого 3.3 триллион
төгрөгт хүрэхээр төлөвтэй байна. Энд төсөвт газрын өөрийн орлого нэлээд өндөр буюу
50 орчим хувийг дангаараа бүрдүүлж байна.
В. Хөрөнгө болон тусламжийн орлого
График 5г.
350.0
296.4 тэр бум
төгрөг
300.0
250.0
Хөрөнгийн
орлого
200.0
150.0
Тусламжийн
орлого
100.0
50.0
0.0
Хөрөнгийн орлогын эзлэх хувийн жин дунджаар 7.01 хувь байх төлөвтэй байгаа ба
дээрх хоѐр орлого нийт дүндээ 2030 онд 296.4-н тэр бум төгрөгт хүрэхээр байна.
iii.
Төсвийн зардлыг бүрдүүлэгч үзүүлэлтүүдийн таамаглал
А. Урсгал зардал
Хавсралт 2-ын Зураг 2-т үзүүлснээр урсгал зардлыг бараа үйлчилгээ, хүүгийн төлбөр,
татаас болон шилжүүлгүүд бүрдүүлж байна. Бараа үйлчилгээ нь дотроо цалин хөлс,
бараа үйлчилгээний худалдан авалтын зардлаас тогтдог. Тус хавсралтад харуулсан
томъѐоллыг ашиглан зардлын задаргаануудын прогнозын утгыг харуулбал:
26

27. График 6а.
Урсгал зардлын задаргаа
35,000.0
Хүүгийн төлбөр
30,000.0
Шилжүүлэг
25,000.0
20,000.0
Татаас
15,000.0
Бараа үйлчилгээний
худалдан авалт
Цалин хөлс
10,000.0
5,000.0
Бараа үйлчилгээ
0.0
Дээрх графикаас харвал нийт урсгал зардлын хэмжээ 2030 оны байдлаар 29.332
триллион төгрөг болохоор байна. Бараа үйлчилгээнийний зардал нь дотроо цалин хөлс
болон бараа үйлчилгээний худалдан авалтаас бүрдэх бөгөөд хүүгийн төлбөр нь дотроо
банкны дахин бүтэцчлэлийн бонд, Засгийн газрын бондын хүү, гадаад хүү болон ОТтой хамааралтай хүүгийн төлбөр гэсэн хэсгүүдээс бүрдэж байгаа.
Б. Хөрөнгийн зардал болон цэвэр зээлдүүлэг
Капиталын зардал нь дотоодоос санхүүжсэн, гадаад санхүүжсэн гэсэн 2 хэсэгт дотроо
хуваагдах ба гадаадын санхүүжилтийг дотор нь гадаадын дамжуулан зээл (цэвэр
зээлдүүлэг) ба бусад гадаад санхүүжилт гэж хувааж авч үздэг.
График 6б.
Хөрөнгийн зардал ба цэвэр зээлдүүлэг
9,000.0
8,000.0
7,000.0
6,000.0
5,000.0
4,000.0
3,000.0
2,000.0
1,000.0
0.0
Дотоодоос
санхүүжүүлэх
Гадаадын
дамжуулан зээл
Бусад гадаад
Гадаадаас
санхүүжүүлэх
Хөрөнгийн
зардал ба цэвэр
зээлдүүлэг
iv.
Төсвийн санхүүжилт, өрийн шинжилгээ
А. Төсвийн санхүүжилтийн механизм
Шинжилгээний өмнөх хэсэгт тодорхойлсон төсвийн нийт орлого, нийт зардлын
хэмжээг тодорхойлон доор харуулбал:
27

28. График 7а.
40000
35000
30000
25000
20000
15000
10000
5000
0
-5000
Төсвийн орлого
Төсвийн зарлага
Төсвийн тэнцэл
График 7б.
7000
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
-1000
-2000
Нийт тэнцэл
Урсгал тэнцэл (Өмч хувьчлалыг оруулаагүй)
Эндээс харахад нийт тэнцэл 2014 оноос эхлэн эерэг гарах бөгөөд 2023 оноос
эхлэн сөрөг гарах төлөвтэй байна. Урсгал тэнцлийн хувьд өсөн нэмэгдэж 2030
онд 6 орчим триллион төгрөгт хүрэхээр байна. Үүнийг fan-chart-ыг ашиглаж
зурсан валютын ханшын харгалзах итгэх интервалын түвшинд байгуулбал:
График 7в.
2500
Төсвийн нийт тэнцэл
2000
1500
1000
500
0
-500
-1000
-1500
-2000
-2500
28

29. 2030 оны байдлаар төсвийн нийт тэнцлийн хэлбэлзлийн утга 2,029-н триллионы
голчтойгоор 90-н хувийн итгэх магадлалын түвшинд [(-2,168) – (-1,732)] –ын
хооронд байхаар төлөвтэй байна. Харин урсгал тэнцлийн утга 2030 оны
байдлаар 6,302 триллионы голчтойгоор 90-н хувийн итгэх магадлалын түвшинд
[6,164–6,621]–ийн хооронд байхаар харагдаж байна.
График 7г.
7000
Төсвийн урсгал тэнцэл
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
Энэхүү нийт тэнцлийн алдагдлын санхүүжилтийн механизм Хавсралт2-ын
Зураг3-т үзүүлсний дагуу явагдана.
Санхүүжилтыг дотоодоос болон гадаадаас гэсэн 2 сувгаар авдаг:
Дээр тодорхойлсон санхүүжилтээс дотоодын банк бус санхүүгийн байгууллагаас авах
хэмжээ харьцангуй тогтвортой, гадаад цэвэр зээл гэрээгээр зохицуулагдаж байдаг. Өмч
хувьчлалын хувьд сүүлийн 3-н жил тогтмол явж байгаа бөгөөд цаашид уг дүнгээр
тогтмол авч явсан байгаа. Дээрх санхүүжилтээс авах нийт дүнг тооцоолж төсвийн
алдагдлыг санхүүжүүлэх ба төсвийн алдагдлыг санхүүжүүлж хүрэхгүй тохиолдолд
дотоодын банк болон засгийн газрын бондоор санхүүжүүлдэг.
Энд авч үзэж байгаа Засгийн газрын бонд нь дотоодод гаргах бондын хэмжээ юм.
Ингээд нийт дотоодын банк, засгийн газрын бондоор санхүүжүүлэх нийт хэмжээг
тооцоолж гаргахад дараах байдалтай байна:
29

30. График 7д.
Дотоодоос татах (тэрбум төгрөгөөр)
1800
1500
1200
900
600
300
0
2011-с 2015 оны хооронд жилд дунджаар 165-н тэрбум төгрөг татах ба 2022 он хүртэл
дотоодын банк, засгийн газрын бондоор санхүүжүүлэх шаардлагагүй, түүнээс цааш
2030 он гэхэд 1 триллион 770 орчим тэрбум төгрөгийг дотоодоос татах шаардлагатай
болж байна.
Б. МОНГОЛ УЛСЫН ӨРИЙН ШИНЖИЛГЭЭ
Өрийн тогтвортой байдлын шинжилгээг хийхдээ макро эдийн засгийн хандлагыг суурь
таамаглалдаа тусгах бөгөөд шинжилгээний өмнөх хэсэгт хийсэнсанхүүжилтийн
таамаглалд үндэслэн өрийн хуримтлал ямар байдалтай болох, өрийн үйлчилгээ (debt
service) хэрхэн төлөгдөх зэргийг авч үзэх болно. Ингэхдээ өрийн байр байдлыг
илэрхийлдэг гол харьцаа үзүүлэлтүүд болох өрийн ДНБ-д эхлэх хувь, төсвийн орлого
болон экспортод харьцуулсан харьцаа зэргийг тодорхойлж түүн дээр стресс тест хийн
гэнэтийн шоконд үзүүлэх хариу үйлдлүүдийг судлах болно. Өрийн шинжилгээний
эхний хэсэгт улсын өрийн өнөөгийн байдал, санхүүжүүлэх хэлбэр манай оронд ямар
байгаа талаарх мэдээллийг харуулах бөгөөд шинжилгээ хийхдээ зарим нэгэн суурь
таамаглалуудыг тавьсан байгаа.
1. Улсын өрийн өнөөгийн байдал
Монгол улсын Засгийн газар хандивлагч орон, олон улсын санхүүгийн байгууллагаас
2009 онд 402.2 тэрбум төгрөгийн гадаад зээлийг авч ашигласан. Зээлийн үндсэн
төлбөрийн эргэн төлөлтөд 97.5 тэрбум төгрөг төлж, Засгийн газрын гадаад өрийн
үлдэгдэл 2009 оны жилийн эцсийн байдлаар 2604.9 тэрбум төгрөгт хүрсэнбилээ. Алт
олборлолтыг нэмэгдүүлэн эдийн засгийн өсөлтийг хангах зорилгоор Лондонгийн
Стандарт банкаар дамжуулан Олон улсын хөрөнгийн зах зээл дээр 75 сая ам.долларын
нэрлэсэн бондыг хямдруулан 66.2 сая ам.доллараар арилжсан ба төсвийн алдагдлыг
нөхөх зорилгоор Дэлхийн банк, Азийн хөгжлийн банк, Япон болон Энэтхэг улсаас нийт
200.1 тэрбум төгрөгийн зээлийг авч ашигласан гэсэн үр дүнтэй байна.Монгол улсын
өрийг санхүүжүүлж байгаа хэлбэрүүд:
Олон талт хөнгөлөлттэй зээл: ОУВС, ДБанк болон АХБ зэрэг олон улсын
санхүүгийн байгууллагуудаас урт хугацаатай (30 жилээс их), бага хүүтэй
(ихэвчлэн жилийн 0.75-1.0%), үндсэн төлбөрөөс чөлөөлөгдөх хугацаа (8-10
жил) нь урт, хөнгөлөлттэй зээлийг авч байгаа бөгөөд 2009 оны эцсийн байдлаар
энэ нийт зээлийн 60-н хувийг эзлэж байгаа.
30

31. Хоёр талт эх үүсвэрт зээл:дэлхийн улс орнуудын хувьд энэхүү туршлага маш
түгээмэл бөгөөд ихэнх нь тогтмол бага хүүтэй, урт хугацаатай, үндсэн
төлбөрөөс чөлөөлөгдөх хугацаа нь урт байдаг. Энэ зээл нийт зээлийн 36 орчим
хувийг эзлэж байгаа.
Хөрөнгө оруулалтын гэрээний урьдчилгаа төлбөр: Энэхүү урьдчилгаа төлбөр нь
аж ахуйн нэгж байгууллагуудаас тэдний ирээдүйд төлөх татварыг улс өнөөгийн
үнэ цэнээр нь бодон урьдчилан төвлөрүүлж буй татвар буюу Засгийн газрын
санхүүжилтийн нэг хэлбэр юм. Өнөөгийн байдлаар Монгол улс Оюу Толгой
төсөлтэй 250.0 сая ам.долларын урьдчилгаа төлбөрийн гэрээ байгуулаад байна.
2. Өрийн тогтвортой байдлийн шинжилгээний суурь таамаглал
Монгол улсын макро эдийн засгиийн хүлээгдэж буй төлвөөс харвал голланд өвчний
нөлөөлөл бага байхаар байна. (Макро эдийн засгийн таамаглал) Оюу Толгой компаний
уул уурхайн үйлдвэрлэл өсөхийн хирээр монгол улсын хувьд ашигт малтмалын бус
салбар хөгжиж мөн инфляцийг доогуур түвшинд барихын тулд томоохон хэмжээний
асуудалтай тулгарна. Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийг мөрдөж эхэлснээр
сангийн бодлогыг хязгаарлана гэж үздэг. Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хууль нь
бодлого боловсруулагчдын хувийн үзэмжийг хязгааралснаар төсвийн зарчимыг
хөхүүлэн дэмжих юм. Уг хууль нь гурван зарчимын хүрээнд тавигдсан:(i) төсвийн
алдагдлыг хязгаарлах, (ii) өрийг хязгаарлах, (iii) зардлын өсөлтийг хязгаарлах зэрэг
байсан.Эдгээр суурь таамаглалууд дээр үндэслэн өрийн тогтвортой байдлын
шинжилгээг хийе.
3. Өрийн тогтвортой байдлын шинжилгээ /ӨТБШ/
ӨТБШ-г хийхдээ дотор нь гадаад ӨТБШ, улсын ӨТБШ, Оюу Толгойд төлөх зээлийн
төлбөр болон стресс тест гэсэн хэсгүүдэн хуваанавч үзэх болно.
3.1. Гадаад өрийн тогтвортой байдлын шинжилгээ
Монгол улс нь өр зээлийн стресст орох эрсдэл бага байгааг Хавсралт 3-н Зураг 1-с харж
болно.Өрийн индикаторууд нь босго болгосон түвшнээс доогуур гарч байна. Оюу
Толгойн хөрөнгө оруулалттай холбоотойгоор ойрын хугацаанд гадаад өрийн
индикаторууд эрс унаж байгаа хэдий ч уул уурхайн үйлдвэрлэл эхэлснээр сэргэх
төлөвтэй байна. 2013 оны их хэмжээний зээлийн урьдчилгаа төлбөр нь зээлийн өрийн
үлдэгдлийг багасгах ба өрийн харьцаа цаашид тогтворжих хандлагатай болж байна.
Гадаад санхүүжилтийн өнөөгийн үнэ цэнэ (PV) нь 2010 онд ДНБ-ний 29%-иас буурч
2030 он гэхэд 13%-д хүрэхээр байна. (Хавсралт 3 – График 1.)
3.2 Улсын өрийн тогтвортой байдлын шинжилгээ
Хавсралт 3-н График 2-с харахад улсын өр банкны бүтцийн өөрчлөлтийн зардал болон
Оюу Толгойн санхүүжилтийн дотоод эх үүсвэрээс шалтгаалан өрийн тогтвортой
байдлын өмнөх үетэй харьцуулахад ихээр өссөн дүр зураг ажиглагдаж байна.Энэ нь (i)
дотоодын бондын гаргалтаар банкны секторийн бүтцийн өөрчлөлтийн зардал, (ii)
ирээдүйн орж ирэх орлогын урьдчилгаа болоон засгийн газрын хөрөнгө оруулалтын
санхүүжилтийн зээлтэй холбоотой.
3.3Оюу Толгойн төслийн нийт зээл
31

32. Засгийн газар уул уурхайн олборлолтын дотоодын хамтрагч түншүүдтэй зээлийн гэрээ
байгуулсан. Засгийн газар 2009 онд 100 сая ам.долларын өр, 2010 онд төсвийн
санхүүжилтэд зориулж 50 сая долларын өр тавьсны дараа мөн 2011 онд нэмж 100 сая
долларын өр тавихаар болсон. Оюу Толгойн төслийн хүрээнд засгийн газар хөрөнгө
оруулалтын 34 хувийг санхүүжүүлэхийн тулд нэмж 870 сая ам.долларын өр тавина гэж
үзсэн. Иймээс эдгээр өр зээлүүд нь өрийн тогтвортой байдалд нөлөөлж байгаа.Өр
зээлийн эргэн төлөлттэй холбоотойгоор 2014-2017 онуудад дотоодын өрийн харьцаа
эрс өссөн дүр зураг ажиглагдаж байна. Засгийн газрын хөрөнгө оруулалтын зээл
хуримтлагдсан ногдол ашгаас төлөгдөх үед зээлийн урьдчилгаа төлбөр нь төсвөөс
төлөгдөх болно.
3.4Өрийн стресс тест, сценари шинжилгээ
Хавсралт 3-н Зураг 1 болон Зураг 2-т үзүүлснээр стресс тестийг Өр-ДНБ-ий харьцаа,
Өр-төсвийн орлогын харьцаа, Өрийн үйлчилгээ-Экспортын харьцаа зэрэг үзүүлэлтүүд
дээр хийсэн. Стресс тест хийхдээ дараах алхмаар гүйцэтгэсэн:
1. Өрийн хуримтлалыг нэгдүгээрт нийт төсвийн тэнцлийн дүн, хоѐрдугаарт одоо
хийгдсэн байгаа Paris Club-ын болон Paris Club-ын бус орнууд, Олон улсын санхүүгийн
байгууллагуудтай байгуулсан гэрээ, тэдгээрийн дуусах хугацаа, гуравдугаарт ирэх
жилүүдэд шинээр байгуулагдах гэрээний төслүүдэд үндэслэн тооцоолсон. Дээрх
өгөгдлийн олдоц муу, зарим нь нээлттэй бус байсан тул ОУВС-аас Монгол улсын
өрийн талаар гаргасан мэдээллийг багц хэлбэрээр ашиглан тооцсон. Мөн шинээр
байгуулагдахаар төлөвлөгдөөд байгаа зээлийн гэрээний 2017 он хүртлэх мэдээлэлд
үндэслэн тооцооллыг хийсэн болно.
Өрийн хуримтлалын дүн төсвийн эерэг тэнцэл, зээлийн гэрээний хугацаа дуусах
зэргээр буурч, эсрэгээр төсвийн алдагдал болон шинээр зээл авахад өснө. Ийм байдлаар
өрийн гол харьцаа үзүүлэлтүүдийг тооцоолж гаргаж ирсэн бөгөөд үр дүнгүүдээс
дурьдвал:
Өрийн хуримтлал 2030 он гэхэд ДНБ-ий 10-н хувьд хүрэх,
Өр-Экспортын харьцаа өнөөгийн үнэ цэнээр 2030 онд 32-н хувьд хүрэх,
Өр-Орлогын харьцаа ӨҮЦ-ээр 2030 онд 48-н хувь,
Өрийн үйлчилгээ (төлөлт) – Экспортын харьцаа 2.9-н хувь,
Өрийн үйлчилгээ (төлөлт) – Төсвийн орлогын харьцаа 5-н хувьд тус тус байхаар
байна.
Эндээс харвал дээрх өрийн гол харьцаа үзүүлэлтүүд бүгд босго түвшин буюу зохистой
түвшингээсээ бүгд доогуур байдалтай байна.
2. Түүний дараа гол үзүүлэлтүүдийг хамгийн ихээр муутгаж байгаа стресс тестийг
хийсэн. Ингэхдээ дараах ялгаатай тестүүдүүдийг шалгасан:
1. Бодит ДНБ-ий өсөлт 2011-с 2012 онд таамаглагдсан өсөлтөөсөө 15-н хувиар
бага өсөх тохиолдол
2. Экспортын өсөлтийн мөн хувь 15-н хувиар буурах
3. Төгрөгийн ханш 15-н хувиар бага чангарсан
4. Нэрлэсэн ДНБ-ий өсөлт 30-н хувиар эхний жилдээ буурах гэсэн тестүүд байсан.
Дээрхээс хамгийн ихээр өрийн харьцаа үзүүлэлтүүдийг муутгаж байсан 4 дэх тест
(стресс) буюу нэрлэсэн ДНБ-ий өсөлт 2011 онд таамаглагдсанаас 30 орчим хувиар
32

33. буурахад өрийн үзүүлэлтүүдэд муугаар нөлөөлсөн. Хавсралт дахь зарим нэгэн
үзүүлэлтүүдийн өөрчлөгдсөн үр дүнгүүдээс тайлбарлавал:
Өр-ДНБ-ий харьцаа сүүлийн онд 10-н хувиас 15-н хувьд хүрэх,
Өр-Экспортын харьцаа 2030 онд 32-н хувиас хүрэх 40-н хувьд хүрэх
Өр-Орлогын харьцаа ӨҮЦ-ээр 2030 онд 48-н хувиас 55-н хувь,
Өрийн үйлчилгээ (төлөлт) – Экспортын харьцаа 2.9-н хувиас 3.9-н хувьд тус тус
хүрэхээр байна.
Хавсралт 3-н Зурагт 2-т үзүүлсэн шокуудыг өгөхдөө дээрх 4-н шокыг нэгэн зэрэг 2011
онд тохиохдоо эхний 3 нь 5, 5-н хувьтай байхаар, дараагийн нэрлэсэн ДНБ-ий шок 10-н
хувьтай байхаар өгч сценари үүсгэхэд дээрх үзүүлэлтүүд эрс өөрчлөгдсөн байгааг харж
болно.
Өр-ДНБ-ий харьцаа сүүлийн онд 10-н хувиас (цэнхэр) 43-н хувьд хүрэх (хар),
Өр-Орлогын харьцаа ӨҮЦ-ээр 2030 онд 48-н хувиас 162-н хувь,
Өрийн үйлчилгээ - Орлогын харьцаа 5-с 22-н хувьд хүрч хүчтэй сөрөг үр дүн
гарахаар байна.
Зураг 2-т харуулсан байгаа 3 дахь стресс тестийн шулуун нь 2010 оны төсвийн урсгал
тэнцлийн тогтмол байхад өрийн гол үзүүлэлтүүд цаашдаа ямар болохыг харуулж байна.
Ингэхэд ихэнх үзүүлэлтүүд босго түвшингээ давсан, өрийн дарамтанд нэлээд их
хэмжээгээр орж байгаа дүр зураг ажиглагдаж байна:
Өр-ДНБ-ий харьцаа 2030 он гэхэд даруй 68-н хувьд хүрсэн,
Өр-Орлогын харьцаа 260-н хувьд,
Өрийн үйлчилгээ - Орлогын харьцаа 32 хувьд хүрч нэлээд хэмжээгээр
дарамтанд орж байгаа үр дүн харагдаж байна.
33