1. ЭПИЗООТОЛОГИЙН ШИНЖЛЭХ
УХААНЫ СУДЛАХ ЗҮЙЛ, ЗОРИЛГО
Лекц № 1.
Нанцагийн БАТСУУРЬ
Мал эмнэлгийн ухааны доктор,
Малын их эмч, эпидемиологич

2. Халдварт өвчний тухай сургааль, түүхэн хөгжил;
Эпизоотологийн шинжлэх ухааны талаарх ойлголт:
эпизоотын процесс, халдварын процессын ялгаа;
Эпизоотологийн шинжлэх ухааны судлах зүйл,
зорилго;
Мал эмнэлгийн шинжлэх ухаан болон мал эмнэлгийн
мэргэжлийн тогтолцоонд эпизоотологийн шинжлэх
ухааны эзлэх байр суурь, ач холбогдол, гүйцэтгэх
үүрэг;
хүн, малын бие махбод ба бичил биетний хоорондын
харилцан амьдралын хэлбэрүүд, биологийн
шимэгчлэлийн мөн чанар.
Лекцийн агуулга:

3. Гиппократын үе (МЭӨ 400) – гадаад
орчин өвчний чухал хүчин зүйл
Жон Грант (1662) – хүн амын өөр
өөр бүлгүүд дэх өвчлөл, эндэгдлийг
анх харьцуулсан
Уильям Фарр (1839) – төрөлт, нас
баралтын бүртгэл – тандалтын эцэг
НЭГ. ХАЛДВАРТ ӨВЧНИЙ ТУХАЙ СУРГААЛЬ, ТҮҮХЭН
ХӨГЖИЛ

4. Долл ба Хилл (1950) – тохиолдол хяналтын судалгаа
Фрамингамын судалгаа (1951) – кохорт судалгаа
Туршилт судалгаа (1960-70) – цагаан цэцэг өвчнийг
устгасан нь
1980 – осол гэмтэл, хүчирхийллийн судалгаа
1990 – молекул ба удамзүйн тархвар судлал
2000 – биотерроризмын судалгаа
Жон Сноу (1854) – Лондон дахь холерийн судалгаа:
ШУ-ны үндэслэлтэй тархвар судлалын эхлэл

5. Хүснэгт 1. Эпидемиологийн хөгжлийн үндсэн үеүүд
Үе Тодорхойлогч шинж чанар
Бактериологийн өмнөх
үе (XIX зууны 70-д
оноос өмнөх үе )
Эпидемийн гол хуулийн
үзэл санааны талаарх
Гиппократын ягшмал
номлолын үе;
Бактериологийн үеийн
эхний 10 жил (XIX зууны
сүүлч-ХХ зууны эх)
Эпидемиологийн уналт,
микробиологийн үүсэл,
хөгжил
Эпидемиологийн
шинжлэх ухаан дахин
сэргэн хөгжсөн үе (ХХ
зууны 30-аад оноос
өнөө үе хүртэл)
Эпидемиологи нь
эпидемийн процессын
тухай шинжлэх ухаан болох
тухай онолын үндэслэл
Орчин үе
Эрүүл мэндийн ерөнхий
шинжлэх ухаан болох
эпидемиологи сэргэн
хөгжсөн.
Эпидемиологи нь
эпидемийн процессыг
судалдаг шинжлэх ухаан
болох талаарх цаашдын
хөгжил.

6. Эпизоотологи нь мал, амьтадын популяцийн дунд
халдварт өвчин тархах, намжих болон тэдгээрээс
урьдчилан сэргийлэх, устгах ерөнхий зүй тогтлын
тухай шинжлэх ухаан болно.
Эпизоотын процесс: халдвар авсан амьтнаас
халдварын үүсгэгч мэдрэмтгий эрүүл амьтанд дамжих
хэлхээтэй уялдаж халдварт өвчин популяцын дотор
тасралтгүй үргэлжлэн тархах нарийн нийлмэл үйл
явцыг эпизоотын процесс гэдэг.
Хоёр. Эпизоотологийн шинжлэх ухаан

7.  Халдвар (infevtio) гэдэг нь мал, амьтны бие махбод эмгэг
төрүүлэгч нянтай харилцан үйлчлэлцсэнээр үүссэн халдварт
автсан байдлыг хэлнэ.
 Бие махбодод нэвтрэн орсон эмгэг төрүүлэгч нянгийн үржил
нь түүний эмгэг төрүүлэгч үйлчлэлийн эсрэг эмгэгийн болон
хамгаалал-дасан зохицлын цогц хариу урвалыг үүсгэдэг.
 Хариу урвал нь малын бие махбод дахь биохимийн, бүтцийн,
үйл ажиллагааны өөрчлөлтүүдээр илрэх бөгөөд организмын
дотоод орчны тогтвортой байдлыг хадгалахад чиглэгддэг.
 Халдварт автсан байдал нь биологийн бусад үйл явцын нэгэн
адил хөдлөлтэй байдаг. Үлэмж болон бичил организмын
хоорондох харилцан үйлчлэлцлийн урвалын хөдлөлийг
халдварын процесс гэж нэрлэдэг.
Халдварын процесс

8. Халдварын процесс нь:
 Малын бие махбод дотор халдварт өвчний үүсгэгч
нэвтрэн орж, үржиж, тархах
 Организмын хариу урвал гэсэн 2 чиглэлд явагддаг.
Организмын хариу урвал нь:
a) Халдварлал-эмгэгийн
b) Хамгаалал-дархлааны гэсэн 2 шаттай явагддаг.
Өөрөөр хэлбэл, халдварын процесс нь организмын
дортор явагддаг.
Тэгвэл, эпизоотын процесс нь сүргийн дотор халдварт
өвчин хэрхэн тархаж байгааг харуулдаг.
Халдварын процессын явц

9. Эпизоотологийн ухаан нь:
1. Эпизоотын процессын шалтгаан, илрэх хэлбэр,
тархах, намжих, алга болох зүй тогтлыг
сүрэг(популяц)-ийн түвшинд судалдаг.
2. Малын халдварт өвчнүүдээс урьдчилан
сэргийлэх, устгах аргыг боловсруулан, сайжруулж,
эпизоотын процессын бодит зүй тогтолд
нөлөөлөх хүний идэвхтэй үйл ажиллагааг
хэрэгжүүлдэг.
Гурав. Эпизоотологийн шинжлэх ухааны
судлах зүйл, зорилго

10. Эпизоотологи нь малын халдварт өвчнийг судалдаг
гэсэн хуучин ойлголт буруу болохыг шинжлэх
ухааны сүүлийн үеийн олон баримтаар нотолсон.
Халдварт өвчний тухай сургааль нь эпизоотологийн
шинжлэх ухааны ойлголтоос илүү өргөн цар
хүрээтэй, цогц мэдлэгийг агуулдаг.

11. Халдварт өвчний үе шатууд
11
Клиник шинж
тэмдэг
[Ag]
Нууц үе
үүсгэгч үүсгэгч
[хугацаа]
[түвшин]
[IgG Ab]
[IgM Ab]

12. Аажим хувьслын хөгжлийн явцад
малын бие махбодод шимэгчлэхэд
дасан зохицсон нянгуудаар үүсгэгддэг
бүх өвчнийг халдвартай өвчин гэдэг.

13. Тодорхойлолт: Эпизоотын процессыг судалдаг
ухаан юм.
Тохиолдол Популяц тархалт, хүчин зүйл
өвчний хяналт урьдчилан сэргийлэлт
тэмцэх эрүүлжүүлэх арга хэмжээ
Эпизоотологи
Эпи = дээр буюу дээрхи
Демос = хүмүүс буюу популяци
Логос = ямар нэг зүйлийг судлах

14. Удамшлын мэдээллээ харилцан солилцох
боломжтойгоор тодорхой орон зай, газар нутгийг
эзэмшин амьдарч буй нэг зүйлийн бүлэг бодьгалыг
популяци гэдэг байна.
Байгаль дэх бүх амьд бие зөвхөн популяцийн
хэлбэрээр оршин тогтнодог.
Эпизоотын процесс
Популяци гэж юу юм бэ?
Мэдрэмтгий амьтны
популяци
Халдвар үүсгэгч бичил
биетний популяци

15. Популяцийн хэлбэрүүд
Популяцийн хэлбэрүүд
1- Зүйлийн дэлгэц нутаг, 2 -Газарзүйн популяци,
3- Экологийн популяци, 4 -Эгэл популяци

16. Ерөнхий эпизоотологи нь:
Халдварт өвчний ангилал;
Эпизоотологийн судалгааны аргууд;
Эпизоотын процессын хуулиуд;
Эпизоотын процессын онол;
Эпизоотын нөхцөл байдлыг төөрөгчлөх арга
зам;
Малын халдварт өвчинтэй тэмцэх, урьдчилан
сэргийлэх зарчим, үндэслэлүүд зэргийг
судалдаг.

17. ЭПИЗООТОЛОГИЙН ХУУЛИУД БОЛОН ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТУУДЫН ЖАГСААЛТ
Ерөнхий
эпизоотологийн зүй
тогтол
Эпизоотологийн хуулиуд Эпизоотологийн ойлголтууд
Мал. амьтны
халдварт өвчнүүд
эпизоотын процесс
үүсгэдэг шинж
чанартай.
· Халдварын эх булгийн
тухай
· Халдварын үүсгэгчийн
байршил, түүний
гадаглах зам,
мэдрэмтгий амьтанд
дамжих механизм
зохицох тухай
· Эпизоотын процессын
шууд хөдөлгөгч
хүчнүүдийн тухай
· Эпизоотын процессын
хоёрдогч буюу шууд бус
хөдөлгөгч хүчнүүдийн
тухай
· Халдварт өвчнүүдийн
эпизоотологийн онцлог
байдал өөрчлөгдөх
тухай
· Байгалийн голомт
оршин тогтнож
идэвхжих нөхцөлийн
тухай
· Халдварт өвчний эсрэг
арга хэмжээ явуулах
зарчмын тухай
· Халдвар, халдварын
процесс
· Халдварын үүсгэгчийн
эх булаг, эх уурхай
· Халдварын үүсгэгч
дамжих механизм
· Мэдрэг чанар, үл мэдрэг
чанар, дархлаа
· Эпизоотын процесс,
халдварын голомт
· Халдварт өвчний цувчаа
гаралт болон эпизоот,
панзоот дэгдэлт
· Халдварт өвчний эсрэг
арга хэмжээ
· Эпизоотын мөчлөгт
чанар, халдварт өвчний
улирлаг чанар,
эпизоотын шатлаг
байдал, ээрэлт, орогнол
байдал

18. Чанарын судалгаа
• Өвчний түүхийг судлах
• Тархалт, халдварт өвчин дамжсан зам, өвчний
хөгжлийг ажиглах
• Ажиглалтаас гарсан үр дүнгээр таамаглал дэвшүүлэх
Тоон судалгаа
• Тандалт
• Мониторинг
• Харьцуулах судалгаа – Аналитик (Туршилт, Нэг агшны
судалгаа,Тохиолдол хяналтын, Кохорт)
• Загварчлал
• Эрсдэлийн үнэлгээ
• Өвчинтэй тэмцэх
Эпизоотологийн судалгааны төрлүүд

19. Эпизоотологийн шинжлэх ухаан халдварт өвчний
асуудлаар бусад бие даасан шинжлэх ухаантай
шууд ба шууд бусаар нягт холбоотой хөгжиж иржээ.
Нэн ялангуяа эпизоотологи нь микробиологи,
дархлаа судлалтай шууд холбоотой бөгөөд
халдварт өвчин судлаачид өвчний оношлогоо,
эмчилгээ, өвөрмөц урьдчилан сэргийлэх болон
халдварт өвчинтэй тэмцэх, голомтыг устгах, мал
сүргийг эрүүлжүүлэх арга, стратеги, төлөвлөлтийн
асуудлыг боловсруулдаг.
Дөрөв. Мал эмнэлгийн шинжлэх ухаан болон
мал эмнэлгийн мэргэжлийн боловсролын
тогтолцоонд эпидемиологийн шинжлэх ухааны
эзлэх байр суурь, ач холбогдол, гүйцэтгэх үүрэг

21. Өвчний шалтгаан, хүчин зүйл
Өвчний үүсгэгч
Өвчний тархац, хөдлөл зүй
Өвчний эх булаг, экологи
Өвчний хяналтын хөтөлбөрийг төлөвлөх,
хэрэгжүүлэх, үнэлэх
Эдийн засгийн тооцоо, хяналтын хувилбар
Эпизоотологийн хэрэглээ

22. МЭМ (Малын Эрүүл Мэнд)-ийн тандалт
Талбарын судалгаа – Дэгдэлтийн үеийн
үйл явц
Хөтөлбөрийн Үнэлгээ
Бусад салбаруудтай харилцан уялдаа
Бодлого боловсруулалт
Дүн шинжилгээ хийх
Эпизоотологийн үндсэн үйл ажиллагаа

23. • МЭМ-ийн талаар шийдвэр гаргах үйл явцыг
чиглүүлэх зорилгоор МЭМ-ийн талаарх мэдээг
тогтмол, системтэй цуглуулах, дүн шинжилгээ
хийх, тайлбарлах, түгээх шаардлага гардаг.
• Мэдээний эх сурвалж
Өвчлөл, хорогдлын мэдээ
Өвчний бүртгэл
Түүвэр судалгаа
Эпизоотологийн үндсэн функц:
МЭМ-ийн тандалт

24. Тандалтын мөрөөр халдварт өвчний тохиолдол
илрүүлэх
Халдварын эх уурхайг илрүүлэх
Өвчний талаар нэмэлт мэдээлэл олж авах
(шинэ өвчин)
Эпизоотологийн үндсэн функц:
Талбарын (дэгдэлтийн) судалгаа

25. Хөтөлбөрийн Үнэлгээ – үйл ажиллагааны үр дүн,
үр ашиг, үр нөлөөг тавьсан зорилготой нь
уялдуулан системтэй судлах
Хамтын ажиллагаа – багийн ажиллагаа, мэдээлэл
солилцох
Бодлого боловсруулалт – МЭМ-ийн тулгамдсан
асуудлыг шийдвэрлэхэд судалгааны үр дүнг
ашиглах
Эпизоотологийн үндсэн функц-
хөтөлбөрийн үнэлгээ

26. Тухайн нөхцөл байдал эцсийн үр дүнтэй
(жишээ нь: өвчин) холбоотой байж магадгүй
Дүн шинжилгээний үйл явц
Таамаглал дэвшүүлнэ
Судалгаа хийнэ
Судалгааны алдааг үнэлнэ
Нийтлэг чанарыг
үнэлнэ
Шалтгаан үр дагаврын
холбоог үнэлнэ
Сүргийн эрүүл мэндийн талаар зөвлөмж гаргах

27. Тоол (count): тохиолдол, МЭМ-ийн үзэгдлийг
тоол, МЭМ-ийн үзэгдэлд ямар мал сүрэг,
хаана, хэзээ өртсөн бэ?
Хуваа (divide): тохиолдлын тоог тохирох
хуваарьт харьцуулж, хувь буюу түвшинг
тогтооно
Харьцуул (compare): түвшинг цаг хугацааны
хувьд буюу мал сүргийн өөр өөр бүлгүүдийн
хооронд харьцуулна
Эпизоотологийн гол зарчим

28. Аажим хувьслын явцад хүн, малын үлэмж бие ба
бичил биеийн хооронд харилцан амьдралын
дараах хэлбэр бүрэлдэн тогтсон байна. Үүнд:
Мутуализм- Амьтны бие махбод бичил биетэн
хоёр хам амьдралын явцад харилцан
ашигтайгаар бие биедээ дэмжлэг өгдөг хэлбэр;
Дөрөв. Хүн, малын бие махбод ба бичил
биетний хоорондын харилцан амьдралын
хэлбэрүүд, биологийн шимэгчлэлийн мөн
чанар

29. Комменсализм - хам амьдралын энэхүү хэлбэр
нь нэг нь нөгөөдөө хор хөнөөлгүй тааламжтай
нөхцөл бүрдүүлдэг ба хам амьдрагчийн аль нэг нь
ямарваа хор хөнөөлгүйгээр нөгөөгөөсөө
тэжээлийн бодис авч амьдардаг.
Паразитизм - хам оршин амьдрагч бичил ба
үлэмж биетнүүдийн хоорондын харилцан
үйлчилгээ нь аливаа халдварын үед эрс
өөрчлөгдөж, нэг нь нөгөөгөө давамгайлах үзэгдэл
илэрдэг.

30. Шимэгчилж амьдардаг микроб буюу бичил биетэн
эзэн амьтныхаа бие, эрхтний бүтэц, физиологийн үйл
ажиллагаанд хор хөнөөл учруулж, хоол тэжээлийн
холбоотойгоор амьдрах өвөрмөц хэлбэрийг
паразитизм гэж нэрлэдэг.
Ийнхүү шимэгчлэгч нянгийн тоонд бактер, вирус,
мөөгөнцөр, хламид, риккетси, микоплазм зэрэг
шинжлэх ухаанд тогтоогдоод байгаа бүхий л өвчин
үүсгэгчид багтана.

31.  Бүх бичил биетнүүд эхний үед прототроф буюу энгийн
органик бус нэгдлүүдээс хоол тэжээлээ авч амьдардаг
байсан.
 Эволюци хөгжлийн дараагийн шатанд хаана оршин
байхаасаа үл шалтгаалан органик бодисоор хооллож,
үрждэг метатроф нянгууд бий болсон. Тэдний зарим нь
амьгүй органик субстратуудаар хооллодог бөгөөд
тэдгээрийг сапрофитууд гэж нэрлэдэг. Гэтэл зарим нь
паразит хэлбэрийн амьдралтай болсон атлаа
организмаас гадна орчинд оршин амьдарч, үржих
чадвараа хэвээр хадгалан үлдсэн(анаэробууд, эшерихи,
сальмонеллүүд, стрепто болон стафилококкууд).
Эдгээрийг болзолт эмгэг төрүүлэгчид гэдэг.
Бичил биетний хувьсах хөгжил ба паразитизмын онцлог

32. Метаторф нянгуудын 3 дахь дэд бүлэг нь паратроф
нянгууд (гол төлөөлөл нь лептоспироз, листериоз, рож,
тулярми өвчин үүсгэгч нянгууд) юм. Эдгээр нь өмнөх
болзолт эмгэг төрүүлэгчдээс илүү паразит амьдралд
зохицсон бөгөөд ихэнхдээ амьд бие махбодод шимэгчлэх
боловч мөн богино хугацаанд гадаад орчинд оршин
амьдарч чаддаг онцлогтой. Ихэнх өвчин үүсгэгч нянгууд
энэ бүлэгт хамаарагддаг.
Бичил биетний хувьсах хөгжил ба паразитизмын онцлог

33.  Хувьсах хөгжлийн 3 дахь шатанд гетеротроф нянгууд үүсэн бий
болжээ. Эдгээр нь зөвхөн амьд организмын дотор л оршин
амьдарч, үржих чадвартай болсон бөгөөд эзэн амьтныхаа бие
махбодын шүүсээр хооллодог. Энэ бүлэгт вирус, риккетси,
хламид, микоплазмууд хамаарагддаг. Эдгээр нянгууд
амьдралын сапрофит хэлбэрээ бүрэн алдсан байна. Энэ
бүлгийн нянгуудыг туйлбартай паразитууд гэж нэрлэдэг.
 Ийм байдлаар халдварт өвчин үүсэхэд жинхэнэ
туйлбартай паразит нянгуудаас гадна болзолт эмгэг
төрүүлэгчид, зарим тохиолдолд сапрофит нянгууд ч
оролцдог байна.
Бичил биетний хувьса хөгжил ба паразитизмын онцлог

34. Бичил биетний хувьсах хөгжил ба паразитизмын онцлог
Гетеротроф
Метатроф
Прототроф
•Сапрофит
•Болзолт эмгэг төрүүлэгчид
•Паратроф

35. Мэдээллийн эх сурвалж:
1. А. А. Конопаткин “Эпизоотология и инфекционные
болезни сельскохозяйственных животных” М. 1984;
2. Г.Цэвэгмэд “Мал, амьтны халдварт өвчин” УБ. 2000;
3. А.Хөхөө “Мал эмнэлгийн ерөнхий халдвар судлал” УБ.
2011;
4. И.А. Бакулов и др. “Руководство по общей
эпизоотологии” М. “Колос” 1979;
5. B.Toma .. ect Applied Veterinary Epidemiology;
6. Micheal Thrusfield Veterinary Epidemiology;
7. С.Төгсдэлгэр, С.Эвлэгсүрэн Тархварзүйн үндэс;
8. Х.Тэрбиш, Я.Адъяа Экологи

36. Анхаарал тавьсанд баярлалаа