book

1. ÇÀÕÈÐÃÀÀ, ÈÐÃÝÄ
ÕÎÎÐÎÍÄÛÍ
ÕÀÐÈËÖÀÀ
Õÿíàí òîõèîëäóóëñàí: Ä.Ä¿ãýðæàâ
Äýâèä Ìàê-Êâîèä Ìåéñîí
Óëààíáààòàð õîò
2012 îí

2. DDC
323’023
È-788
2007 îíä õýâëýãäñýí “Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí
õºòº÷” íîìîîñ õýñýã÷ëýí àâàâ.
Çîõèîã÷: Ä.Áàÿëàãöýíãýë
Ǻâëºõ: Æ.Áàÿðöýöýã
Íàäåæäà Õðèïòèâøè
Çóðàà÷: Á.Áàòãýðýë
Ýõ áýëòãýã÷ Ã.Ñóãàðñ¿ðýí
Õýâëýñýí õóãàöàà: 2012 îíû 12 äóãààð ñàð
Õýâëýëèéí ãàçàð: ÕǯÕ-èéí Õýâëýõ ¿éëäâýð
© Ýíýõ¿¿ íîìûã “Íýýëòòýé Íèéãýì Ôîðóì” òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí
çºâøººðºëã¿éãýýð õýâëýí îëøðóóëàõûã õîðèãëîíî.
ISBN 999-29-1009-7

3. Çàõèðãàà, èðãýä õîîðîíäûí õàðèëöàà
ÀÃÓÓËÃÀ
ÇÀÕÈÐÃÀÀ, ÈÐÃÝÄ ÕÎÎÐÎÍÄÛÍ ÕÀÐÈËÖÀÀ
1.ÇÀÕÈÐÃÀÀ
1.1.Çàõèðãààíû õýðýãöýý, øààðäëàãà
1.2.Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà çºâõºí çàõèðàã÷ áèø
- 3 -
áàñ ¿éë÷ëýã÷
1.3.Çàõèðãàà çºâõºí òºðä õàìààðäàãã¿é
1.3.1.Çàñãèéí ãàçðûí áóñ áàéãóóëëàãà çàõèðãàà
áîëîõ ¿íäýñëýë
1.3.2.Íèéòèéí çàõèðãààíû ¿íäñýí øèíæ¿¿ä
2. ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀ
2.1. Çàõèðãàà øèéäâýð ãàðãàõ íü
2.1.1. Çàõèðãààíû àêò ãýæ þó âý?
2.1.2.Çàõèðãààíû àêòàíä òàâèãäàõ åðºíõèé
øààðäëàãà
2.1.3. Çàõèðãààíû àêòûí èëðýõ õýëáýð
2.2. Øèéäâýð ãýäãèéã àëáàí áè÷èã ãýæ îéëãîæ
áîëîõ óó?
2.2.1.Çàõèðãàà òåõíèê õýðýãñýë, öàõèì õýëáýðýýð
øèéäâýð ãàðãàõ íü
2.3. Çàõèðãààíû õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãàà
2.3.1. Çàõèðãààíû õóóëü áóñ àêò
2.4. Çàõèðãààíû øèéäâýðò ãîìäîë ãàðãàõ
2.4.1. Çàõèðãààíû õýðãèéã óðüä÷èëàí õÿíàí
øèéäâýðëýõ íü
2.4.2. Øóóä õàðüÿàëàõ äýýä øàòíû áàéãóóëëàãàä
ãîìäîë ãàðãàõàä òàâèãäàõ øààðäëàãà
2.4.3. Çàõèðãààíû õýðãèéã óðüä÷èëàí õÿíàí
øèéäâýðëýýä ãàðãàõ øèéäâýð

4. - 4 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
3. ÈÐÃÝÍ ÇÀÕÈÐÃÀÀÒÀÉ ÕÀÐÈËÖÀÕ ÍÜ
3.1.Çàõèðãàà äàâøã¿é ñààä áèø
3.1.1. Çàõèðãààíû ¿¿ðýã
3.2.Èðãýíèé ýðõ, àøèã ñîíèðõëûã õ¿íäýòãýñýí
æóðìûã óäèðäëàãà áîëãîõ ó÷èðòàé
3.3 Òà çàõèðãààíû ºìíº ÿìàð ýðõ ýäëýõ âý?
3.4. Èðãýí ýðõýý õàìãààëàõ íü
3.4.1. Èðãýíèé ýðõèéã áóñàä èðãýä áîëîí àæ
àõóéí íýãæèéí õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãàà
áóþó ãýìò õýðýã, çºð÷뺺ñ õàìãààëàõ
òîãòîëöîî
3.4.2. Çàõèðãààíû áîëîí õóóëü õÿíàëòûí
áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí àëáàí òóøààëòíû
õóóëü áóñ, çîõèñã¿é ¿éë àæèëëàãààíààñ
èðãýäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ òîãòîëöîî
3.4.3. Èðãýä õóóëèàð îëãîñîí ýðõ¿¿äýý àøèãëàí
ººðñ人 èäýâõèòýé ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëàõ òîãòîëöîî
3.4.4. Èðãýíèé íèéãìèéí õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëäýã
òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà áîëîí áóñàä
áàéãóóëëàãûí äýìæëýãòýéãýýð èðãýäèéí
ýðõèéã õàìãààëàõ òîãòîëöîî
3.5. Èðãýí çàõèðãààòàé õàðèëöàõ õýëáýð¿¿ä
3.6. Èðãýäèéí ºðãºäºë, ãîìäîë, õ¿ñýëòèéã
øèéäâýðëýõ íü.
3.6.1. ªðãºäºë ººðºº áè÷üå
3.7. Èðãýíèé ìýäýýëýë àâàõ ýðõ áà ìýäýýëëèéí èë
òîä áàéäàë
3.7.1. Ìýäýõ ýðõ ãýæ þó âý?
3.7.2. ßàãààä ìýäýýëýë îëæ àâàõ ýðõ ÷óõàë
âý?

5. Çàõèðãàà, èðãýä õîîðîíäûí õàðèëöàà
3.7.3. Ìýäýýëýë õ¿ñýã÷ èðãýíèé ýðõ
3.7.4. Èðãýí ÿìàð ìýäýýëýë îëæ àâàõ ýðõòýé
- 5 -
âý?
3.7.5. Òºð, ò¿¿íèé áàéãóóëëàãààñ ÿìàð ìýäýýëýë
îëæ àâàõ âý?
3.7.6. Èðãýíèé õ¿ññýí ìýäýýëëèéã ÿìàð
æóðìààð ºãºõ âý?
4. ÈÐÃÝÍ ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ÇªÐ×ÈË ÃÀÐÃÀÂÀË
ßÀÕ ÂÝ?
4.1. Çàõèðãààíû çºð÷èë
4.2. ßìàð ÷ òîõèîëäîëä ýðõ ýäýëíý
4.3. Çàõèðãààíû àëáàäëàãà
4.3.1.Çàõèðãààíû æóðìààð àëáàäàí ñààòóóëàõ
4.3.2.Ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õýòð¿¿ëýí õýðýãëýñýí
ýòãýýäèéã ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ
4.4. Ãýì õèéñýí áîë çýì áèé
4.5. Çàõèðãààíû çºð÷ëèéã õÿíàí øèéäâýðëýõ íü
5. ÇÀÕÈÐÃÀÀ ǪÐ×ÈË ÃÀÐÃÀÂÀË ßÀÕ ÂÝ?
5.1. Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí òóõàé îéëãîëò
5.2. Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýýð ÿìàð õýðãèéã
øèéäâýðëýäýã âý?
5.2.1. Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí õÿíàí
øèéäâýðëýõ ìàðãààí
5.2.2. Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä íýõýìæëýë
ãàðãàõ ýðõ
5.3. Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä ÿàæ õàíäàõ âý?
5.3.1. Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä íýõýìæëýë
ãàðãàõ

6. - 6 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
5.3.2.Íýõýìæëýëèéã õÿíàí øèéäâýðëýõ
àæèëëàãàà
5.3.3.Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ
õóãàöàà
5.3.4. Íýõýìæëýã÷èéí ýðõ, ¿¿ðýã
5.3.5. Íîòëîõ áàðèìòûã õýí öóãëóóëàõ âý?
5.4. Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí øèéäâýð
5.4.1. Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã
áèåë¿¿ëýõ
5.4.2. Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã
äàâæ çààëäàõ
5.4.3. Õÿíàëòûí æóðìààð çàõèðãààíû õýðãèéã
õÿíàõ

7. Çàõèðãàà, èðãýä õîîðîíäûí õàðèëöàà
- 7 -
1. ÇÀÕÈÐÃÀÀ
¯ð ä¿í
Ýíý á¿ëãèéã ñóäàëñíààð òà äàðààõü
÷àäâàðûã ýçýìøèíý:
çàõèðãàà ãýæ ÷óõàì þó áîëîõ òàëààð
ìýäëýãòýé áîëîõ;
çàõèðãààíû ¿éë àæèëëàãààã
æèøýýíä òóëãóóðëàí òàíèõ
÷àäâàðòàé áîëîõ;
çàõèðãààíû íèéòëýã ýðõ, ¿¿ðãèéí
òàëààð ìýäëýãòýé áîëîõ.
1.
2.
3.
1.1 Çàõèðãààíû õýðýãöýý, øààðäëàãà
Àëèâàà ç¿éë ººðèéí òóóëæ èðñýí ò¿¿õýí
çàìíàëòàé. ªä㺺 áóé çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà,
ò¿¿íèé ÷èã ¿¿ðýã, òîãòîëöîî íü ò¿¿õèéí ÿâöàä
õóâüñàí ººð÷ëºãäñººð áóé áîëæýý.
Îð÷èí ¿åèéí àðä÷èëñàí òºð, ò¿¿íèé
áàéãóóëëàãûí á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëò, ÷èã
¿¿ðýã íü õ¿íèé ýðõèéã íèéãìèéí õàðèëöààíû
ºðãºí õ¿ðýýíä, áîäèòîéãîîð, òºãñ õýðýãæ¿¿ëýõ
áàðèìòëàëä òóëãóóðëàí áîëîâñðîãäñîí.
Àíõëàí 1787 îíä Àìåðèêò ¿íäñýí õóóëèéã
áàòàëñíààð íýã ýðõ ìýäýëòýíä òºâëºð÷ áàéñàí
òºðèéí ýðõ ìýäýë ç¿é çîõèöîë, òýíöýëòýéãýýð
õóâààðèëàãäàæ, ýíý äàãóó òºðèéí ýðõ ìýäëèéã

8. Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
õóóëü òîãòîîõ, ã¿éöýòãýõ, ø¿¿õ ãýñýí çàãâàðààð
òóñãàéëñàí òºðèéí áàéãóóëëàãóóä ã¿éöýòãýõ
áîëæýý. Ýíý æèøãèéí äàãóó ºíººäºð äýëõèéí
èõýíõ óëñ ¿íäñýí õóóëèà áàòàëæ, õ¿íèé ýðõèéã
òºðèéí ýðõ ìýäýë õóâààðèëàëòàíä òóëãóóðëàí
õàìãààëæ, áàòàëãààæóóëñàí áàéíà.
Òºðèéí ÿìàð ÷ áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí
äóð çîðãîîð ààøèëæ, õ¿íèé ýðõèéã çºð÷äºã
áàéñíûã óë áîëãîæ, õàðèí õóóëüä çààñàí íàðèéí
äýã æóðàì, õýì õýìæýýíèé çîõèöóóëàëòûí äàãóó
òºðèéí á¿õ øàòíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí
àæèëëàæ õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷èëã¿é áàéæ,
õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õóóëèàð áàòàëãààæóóëàõ
¿¿ðãèéã òºð ººðòºº õóóëèàð õ¿ëýýæýý.
Òºðèéí ýðõ ìýäýë õóâààðèëàëò ¸ñîîð
àðä ò¿ìíýýñ ñîíãîãäîæ, òºëººëºãäñºí õýñýã
øóäàðãà ¸ñîíä íèéö¿¿ëýí á¿õ íèéòýýð äàãàæ
ìºðäºõ õóóëèéã áàòàëäàã. Áàòëàãäñàí õóóëèéã
òóñãàéëàí ìýðãýøñýí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà,
àëáàí òóøààëòàí íèéò îðîí äàÿàð õ¿íèé ýðõèéã
õºí人ã¿é, áàñ çºð÷ººã¿é, õóóëüä çààñàí àðãà
õýëáýðýýð õýðýãæ¿¿ëæ áàéäàã.
Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí àëáàí
òóøààëòàí íü ìýðãýøñýí, òîãòâîðòîé àæèëëàõûã
õóóëèàð òîãòîîæýý. Òîäðóóëáàë, ïàðëàìåíò áóþó
õóóëü òîãòîîã÷èä íèéãìèéí îëîí òºðºë õàðèëöààíä
áóé õ¿íèé ýðõ çºð÷èãäºõººñ õàìãààëàí, õ¿íèé
- 8 -

9. Çàõèðãàà, èðãýä õîîðîíäûí õàðèëöàà
ýðõèéã áàòàëãààæóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ
òýðõ¿¿ îëîí òºðºë õàðèëöààíä íèéö¿¿ëýí õóóëèéã
òîãòîîæ áàéäàã.
ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÃÀÇÐÛÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÈÀÑ
3 äóãààð ç¿éë. Çàñãèéí ãàçàð, ò¿¿íèé ÷èã ¿¿ðýã
2. Çàñãèéí ãàçàð Ìîíãîë Óëñûí õóóëèéã áèåë¿¿ëæ, àæ àõóé,
íèéãýì, ñî¸ëûí áàéãóóëàëòûã óäèðäàõ íèéòëýã ÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëíý.
Èéìýýñ ýäãýýð îëîí òºðëèéí õàðèëöààíä
¿éë÷ëýõ õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä òóõàéí
ñàëáàðààð òóñãàéëàí ìýðãýæèë ýçýìøèæ, äàãíàí
ìýðãýøñýí áîëîâñîí õ¿÷èí øààðäëàãàòàé áîëäîã.
Èéìýýñ çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà ìýðãýøñýí áàéõ
øààðäëàãûã õóóëèàð òàâüäàã çîõèöóóëàëòàé.
Õàðèí ÿàãààä õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýã÷äèéã çàõèðãàà
õýìýýí íýðèéäñýíèé ó÷èð íü, õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ,
ò¿¿íèé áèåëýëòèéã õÿíàí øàëãàõ, ¿íýëýõ ÿâöäàà
èðãýä áîëîí áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæèä õóóëü
¸ñíû øààðäëàãà ãàðãàí çàõèðàìæèëæ áàéäàã òóë
çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà õýìýýõ áîëæýý. Æèøýý
íü: òîäîðõîé õóóëüä çààñàí áàðèìò áè÷èã, àêò,
çàõèðàìæ, øèéäâýð ãàðãàõ, òîðãóóëü, øèéòãýâýð
íîãäóóëàõ ãýõ ìýò.
Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà íü áîñîî øàòàëñàí
÷èã ¿¿ðãýýð ¿éë àæèëëàãààãàà õýðýãæ¿¿ëäýã.
Òîäðóóëáàë, ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí äýýä
áàéãóóëëàãà /Çàñãèéí ãàçàð/, îðîí íóòãèéí
çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà /á¿õ øàòíû Çàñàã
- 9 -

10. Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
äàðãà/, òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà
/ÿàìäóóä/, ò¿¿íèé îðîí íóòãèéí áîëîí ñàëáàð
áàéãóóëëàãà/ ãàçàð, õýëòýñ ãýõ ìýò/ ãýõ çýðãýýð
äýýðýýñ äîîø øàòëàí çàõèðàãäàæ, õóóëü, äýýä
øàòíû çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí øèéäâýðò
¿íäýñëýí øèéäâýð ãàðãàæ, ¿éë àæèëëàãààãàà
õýðýãæ¿¿ëäýã.
Ɂɚɯɢɪɝɚɚɧɵ ɛɚɣɝɭɭɥɥɚɝɚ
x Ɇɨɧɝɨɥɛɚɧɤ
x ɋɨɧɝɭɭɥɢɣɧ
ɟɪԧɧɯɢɣ ɯɨɪɨɨ
x Ԛɧɞɷɫɧɢɣ
ɫɬɚɬɢɫɬɢɤɢɣɧ ɯɨɪɨɨ
x Ԛɧɞɷɫɧɢɣ ɚɭɞɢɬɵɧ
ɝɚɡɚɪ
x ɏԛɧɢɣ ɷɪɯɢɣɧ
Ԛɧɞɷɫɧɢɣ ɤɨɦɢɫɫ
x Ɍԧɪɢɣɧ ɚɥɛɚɧɵ
ɡԧɜɥԧɥ
x ɋɚɧɯԛԛɝɢɣɧ
ɡɨɯɢɰɭɭɥɚɯ ɯɨɪɨɨ
- 10 -
Ɍԧɪɢɣɧ ɡɚɯɢɪɝɚɚɧɵ
ɛɚɣɝɭɭɥɥɚɝɚ
ɏɚɪɚɚɬ ɛɭɫ
ɛɚɣɝɭɭɥɥɚɝɚ
ɇɢɣɬɢɣɧ ɡɚɯɢɪɝɚɚɧɵ
ɛɚɣɝɭɭɥɥɚɝɚ
Ɍԧɜ
ɛɚɣɝɭɭɥɥɚɝɚ
Ɉɪɨɧ
ɧɭɬɝɢɣɧ
ɛɚɣɝɭɭɥɥɚɝ
Ɂɚɫɝɢɣɧ
ɝɚɡɚɪ
əɚɦ
Ⱥɝɟɧɬɥɚɝ
ɇɢɣɫɥɷɥ, ɚɣɦɝɢɣɧ
Ɂɚɫɚɝ ɞɚɪɝɚ
Ⱦԛԛɪɷɝ, ɫɭɦɵɧ
Ɂɚɫɚɝ ɞɚɪɝɚ
ɏɨɪɨɨ, ɛɚɝɢɣɧ
Ɂɚɫɚɝ ɞɚɪɝɚ
ɇɭɬɝɢɣɧ
ԧԧɪԧԧ
ɭɞɢɪɞɚɯ
ɛɚɣɝɭɭɥɥɚɝɚ
-Ⱥɣɦɚɝ, ɧɢɣɫɥɷɥ,
ɫɭɦ, ɞԛԛɪɝɢɣɧ
ɂɪɝɷɞɢɣɧ
ɬԧɥԧԧɥԧɝɱɞɢɣɧ
ɯɭɪɚɥ
-Ȼɚɝ, ɯɨɪɨɨɧɵ
ɂɪɝɷɞɢɣɧ
ɧɢɣɬɢɣɧ ɯɭɪɚɥ
ɒɚɲɧɵ
ɛɚɣɝɭɭɥɥɚɝɚ
Ԛɣɥɱɢɥɝɷɷɝ ɧɶ
ɧɢɣɬɷɷɫ
ɡɚɚɜɚɥ
ɯɷɪɷɝɥɷɞɷɝ
- ɋɭɪɝɭɭɥɶ
- ɗɦɧɷɥɝɢɣɧ
ɛɚɣɝɭɭɥɥɚɝɚ
- ɏɚɪɢɥɰɚɚ,
ɯɨɥɛɨɨɧɵ
ɛɚɣɝɭɭɥɥɚɝɚ
- ɗɪɱɢɦ ɯԛɱɧɢɣ
ɛɚɣɝɭɭɥɥɚɝɚ
- Ɉɪɨɧ ɫɭɭɰɧɵ
ɛɚɣɝɭɭɥɥɚɝɚ
- Ɂɚɦ,
ɬɷɷɜɪɢɣɧ
ɛɚɣɝɭɭɥɥɚɝɚ
Ɍԧɪɢɣɧ ɱɢɝ ԛԛɪɷɝ ɯɷɪɷɝɠԛԛɥɷɯ
Ɂɚɫɝɢɣɧ ɝɚɡɪɵɧ ɛɭɫ
ɛɚɣɝɭɭɥɥɚɝɚ

11. Çàõèðãàà, èðãýä õîîðîíäûí õàðèëöàà
Èðãýí íü òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàä
ãîìäîë ãàðãàõ áîë òóõàéí òºðèéí çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãûã øóóä õàðüÿàëàõ äýýä øàòíû
áàéãóóëëàãàä, õàðèí íèéòèéí çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãàä ãîìäîë ãàðãàõ áîë óã
áàéãóóëëàãàòàé ãýðýý áàéãóóëñàí áàéãóóëëàãàä,
áîëîí õóóëèàð áàéãóóëàãäñàí áîë çàõèðãààíû
õýðãèéí ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàíà.
Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà íü àêò, çàõèðàìæ, øèéäâýð
ãàðãàõ, òîðãóóëü, øèéòãýë íîãäóóëàõ çýðýã ¿éë
àæèëëàãààíû õýëáýðòýé.
- 11 -

12. - 12 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
1.2. Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà çºâõºí
çàõèðàã÷ áèø áàñ ¿éë÷ëýã÷
Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí àëáàí
òóøààëòàí íü õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöäàà õóóëüä
çààñíû äàãóó, ººðò îëãîãäñîí ýðõ õýìæýýíèéõýý
õ¿ðýýíä, õ¿íèé õóóëèàð õàìãààëàãäñàí ýðõ, ýðõ
÷ºëºº, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã õºíäºõã¿éãýýð
òîäîðõîé øèéäâýð ãàðãàæ, ò¿¿íèéãýý õýðýãæ¿¿ëýí
áóñäûã çàõèðàìæèëæ áàéäàã æóðàìòàé.
1990-ýýä îíûã õ¿ðòýëõ òºðèéí, çàõèðãààíû
ãîë ÷èã ¿¿ðýã, çîðèëãî íü òºðä ¿éë÷ëýõ, ò¿¿íä
òóñëàõ àãóóëãàòàé áàéñàí áîë 1992 îíû 4 äýõ
¯íäñýí õóóëü áàòëàãäñàíààð òºðèéí, çàõèðãààíû
÷èã ¿¿ðýã, çîðèëãî á¿õýëäýý õ¿íä, èðãýíä ¿éë÷ëýõ,
òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ, òýäãýýðèéã õàìãààëàõ
àãóóëãàòàé áîëñîí.
Èéìä çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí
àëáàí òóøààëòàí íü çºâõºí çàõèðàìæèëñàí, ¿¿ðýã
áîëãîñîí øèéäâýðèéã ãàðãàäàã õýìýýí ÿâöóóð÷
áîëîõã¿é.

13. Çàõèðãàà, èðãýä õîîðîíäûí õàðèëöàà
ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ¯ÍÄÑÝÍ ÕÓÓËÈÀÑ
16 äóãààð ç¿éë
ýð¿¿ë, àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ, îð÷íû áîõèðäîë, áàéãàëèéí
òýíöýë àëäàãäàõààñ õàìãààëóóëàõ ýðõòýé;
ºíäºð íàñëàõ, õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàõ, õ¿¿õýä òºð¿¿ëýõ, àñðàõ
áîëîí õóóëüä çààñàí áóñàä òîõèîëäîëä ýä, ìºíãºíèé òóñëàìæ àâàõ
ýðõòýé;
ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëóóëàõ, ýìíýëãèéí òóñëàìæ àâàõ ýðõòýé.
ñóð÷ áîëîâñðîõ ýðõòýé. Òºðººñ á¿õ íèéòèéí åðºíõèé áîëîâñðîëûã
òºëáºðã¿é îëãîíî.
ãýð á¿ë, ýõ íÿëõàñ, õ¿¿õäèéí àøèã ñîíèðõëûã òºð õàìãààëíà;
òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä ºðãºäºë, ãîìäëîî ãàðãàæ
øèéäâýðë¿¿ëýõ ýðõòýé.
èðãýíèé õóâèéí áà ãýð á¿ë, çàõèäàë õàðèëöààíû íóóö, îðîí áàéðíû
õàëäàøã¿é áàéäëûã õóóëèàð õàìãààëíà ãýæýý.
Àðâàí åñä¿ãýýð ç¿éë
Òºðººñ õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàíãàõóéö ýäèéí çàñàã, íèéãýì,
õóóëü ç¿éí áîëîí áóñàä áàòàëãààã á¿ðä¿¿ëýõ, õ¿íèé ýðõ,
ýðõ ÷ºëººã çºð÷èõòýé òýìöýõ, õºíäºãäñºí ýðõèéã ñýðãýýí
ýäë¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã èðãýíèéõýý ºìíº õàðèóöíà.
- 13 -
•
•
•
•
•
•
•
1.
¯¿íýýñ ãàäíà áóñàä õóóëèóäààð íàðèéâ÷ëàí
äýýðõ àñóóäëóóäûã çîõèöóóëñàí áàéäàã.
Òîäðóóëáàë, òàíû àìüäàðäàã îð÷íû õîã øîðîîã
õýðõýí ÿàæ öýâýðëýõ âý? Èðãýäèéí ýð¿¿ë ìýíäèéã
õàìãààëàõ, íèéãìèéí á¿õèé ë òºðëèéí õàëàìæ
¿éë÷èëãýý, çàì àð÷ëàëò, öýöýðëýãæ¿¿ëýëò,
èðãýäèéí ºðãºäºë, õ¿ñýëòèéí äàãóó òýäýíä ãàçàð
ºì÷ëºëèéí ãýð÷èëãýýã îëãîõ, áàòàëãààæóóëàõ,
ìºí áàðèìòæóóëàõ, àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûã
íü á¿ðòãýëä àâ÷ ãýð÷èëãýý îëãîõ, àþóëã¿é áàéäàë,
öýðýã-áàòëàí õàìãààëàõ, öàãäàà, ýìíýëãèéí

14. Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
ò¿ðãýí òóñëàìæ ãýõ ìýò òºðèéí ¿éë÷èëãýýã
Áîëîâñðîëûí òóõàé, Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí
òóõàé, Ãàçðûí òóõàé, Íèéãìèéí õàëàìæèéí òóõàé
çýðýã òóõàéëñàí õóóëèóäààð çîõèöóóëäàã.
Òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí
àëáàí òóøààëòàí íü òóõàéëñàí ¿éë÷èëãýýã èðãýäýä
¿ç¿¿ëýõäýý õóóëü áîëîí äýýä øàòíû çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí àëáàí òóøààëòíû
òîãòîîñîí øèéäâýðèéí äàãóó õýðýãæ¿¿ëäýã
æóðàìòàé.
1.3. Çàõèðãàà çºâõºí òºðä õàìààðäàãã¿é
Èðãýíèé íèéãìèéí ãîë áàðèìòëàë áîë òºðèéí
¿éë àæèëëàãàà õóóëüä íèéöýæ, ò¿¿íèé äàãóó
ÿâàãäàæ áàéõààñ ãàäíà òºðèéí ¿éë àæèëëàãàà
õóóëüä íèéöýæ áàéãàà ýñýõèéã èðãýä õÿíàæ áàéõ
þì.
Èðãýä òºðèéí ¿éë àæèëëàãààã õÿíàõûí òóëä
íýã òàëààñ òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí
çàðèì ÷èã ¿¿ðãèéã òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà
õýðýãæ¿¿ëýõ, íºãºº òàëààð òºðèéí çàõèðãààíû
áîëîí áóñàä áàéãóóëëàãà íü ¿éë àæèëëàãààãàà
íýýëòòýé ÿâóóëæ, îëîí íèéòýä òàéëàãíàäàã,
ìºí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà õóóëèéí äàãóó ¿éë
àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéãàà ýñýõèéã ¯íäñýí
õóóëèéí öýöýä õàíäàæ õàðààò áóñ, øóäàðãà
ø¿¿õýýð øèéäâýðë¿¿ëýõ àãóóëãûã õóóëü÷èëæýý.
Ýäãýýðèéí õàìãèéí ÷óõàë íü çàõèðãààíû ÷èã
- 14 -

15. Çàõèðãàà, èðãýä õîîðîíäûí õàðèëöàà
¿¿ðãèéã òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà õýðýãæ¿¿ëýõ
ÿâäàë þì.
1.3.1. Çàñãèéí ãàçðûí áóñ áàéãóóëëàãà
çàõèðãàà áîëîõ ¿íäýñëýë
ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÃÀÇÐÛÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÈÀÑ
19 ä¿ãýýð ç¿éë. Òºðèéí ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãûí çàðèì ÷èã ¿¿ðãèéã
áóñàä áàéãóóëëàãàä õàðèóöóóëàí ã¿éöýòã¿¿ëýõ
Çàñãèéí ãàçàð íü òºðèéí ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãûí òîäîðõîé
÷èã ¿¿ðãèéã õîëáîãäîõ õóóëü, ò¿¿íä ¿íäýñëýñýí Çàñãèéí
ãàçðûí øèéäâýð, ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð Çàñãèéí ãàçðûí áóñ
áàéãóóëëàãàä õàðèóöóóëàí ã¿éöýòã¿¿ëæ, õîëáîãäîõ çàðäëûã
á¿ðýí áóþó õýñýã÷ëýí ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ áîëíî.
2. Òºðèéí ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãûí ÷èã ¿¿ðãèéã ýðõëýí
ã¿éöýòãýæ, òýð òóõàéäàà óëñûí òºñ⺺ñ ñàíõ¿¿æèæ áàéãàà
áàéãóóëëàãà íü Çàñãèéí ãàçðûí øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëæ, óã
àæëàà Ìîíãîë Óëñûí çîõèõ ñàéäûí ºìíº õàðèóöíà.
- 15 -
1.
2.
Ýíý çààëòûã èðãýäèéí òºð, íèéãìèéí ¿éë
õýðýãò îðîëöîõ îðîëöîîã çîõèõ õýìæýýãýýð
õóóëü÷èëæ ÷àäñàí ãýæ îéëãîæ áîëíî. Æèøýý íü:
Õýðýãëýã÷äèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ íèéãýìëýã
íü òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà áºãººä õóóëüä çààñíû
äàãóó õýðýãëýã÷äèéí ýðõ àøãèéã çºð÷èæ áàéãàà
ýñýõ òàëààðõ óëñûí õÿíàëòûí áàéãóóëëàãûí
õÿíàëò, øàëãàëòûí ÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëæ, õýðýâ
õýðýãëýã÷äèéí ýðõ àøãèéã çºð÷ñºí áîë õóóëü
çºð÷èã÷èéã çîõèõ áàéãóóëëàãàä ìýä¿¿ëýõ, òýäýíä
àðãà õýìæýý àâàõóóëàõ òàëààð áóñàä áàéãóóëëàãàä
ìýäýãäýõ, çýðýã ÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëäýã.
Çàõèðãàà íü çºâõºí òºðä õàìààðäàãã¿é íü
äýýðõýýñ õàðàãäàæ áàéíà. Òèéìýýñ çàõèðãààã

16. Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
òºðèéí áîëîí íèéòèéí çàõèðãàà õýìýýí àíãèëäàã.
Òºðèéí çàõèðãàà íü ¯íäñýí õóóëüä çààñíààð
òºðèéí çàõèðãààíû ÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëäýã.
Íèéòýýð äàãàæ ìºðä¿¿ëýõ ä¿ðýì, æóðàì
òîãòîîäîã. ̺í óäèðäëàãûí áîëîí áîäëîãûí àðãà
õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëæ, ýíý äàãóó àæëàà ã¿éöýòãýäýã.
Ò¿¿í÷ëýí òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà íü
òºñ⺺ñ ñàíõ¿¿æäýã áàéõûí õàæóóãààð õóóëüä
çààñàí ¿íäýñëýë æóðìûí äàãóó áàéãóóëàãäàæ,
òàòàí áóóãääàã, àëáà õààã÷äàä íü Òºðèéí àëáàíû
òóõàé õóóëü òóñãàéëàí ¿éë÷èëäýã.
Íèéòèéí çàõèðãàà íü øèéäâýð ãàðãàõ
áîëîâ÷ á¿õ íèéòýýð äàãàæ ìºðä¿¿ëýõ øèíæèéã
èëýðõèéëäýãã¿é. Ãîë òºëºâ òóñãàéëñàí õóóëèàð
áîëîí òºðèéí áàéãóóëëàãàòàé ãýðýý áàéãóóëñíû
¿íäñýíä çàõèðãààíû ÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëäýã
áºãººä òóõàéëñàí, ýñõ¿ë ººðèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë
àæèëëàãààã çîõèöóóëñàí øèéäâýðèéã ãàðãàäàã.
Èðãýä áîëîí àæ àõóéí íýãæèä ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã
áàéãóóëëàãûã íèéòèéí çàõèðãàà ãýíý.
Òîâ÷îîð, íèéòèéí çàõèðãààã õóóëü òîãòîîõ
áîëîí ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäýëä çàõèðàãääàã áºãººä
õóóëèéí áèåëýëòèéã õàíãàõ ¿¿ðýã á¿õèé íèéòèéí
àøèã ñîíèðõëûí äàãóó íèéòèéã çàñàãëàõ ýðõòýé
àæèëëàäàã ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí áóñ áàéãóóëëàãà,
àëáàí ãàçðóóäûí çîõèîí áàéãóóëàëò, ¿éë
àæèëëàãàà ãýæ òîäîðõîéëæ áîëîõ þì. ¯¿íèéã
- 16 -

17. Çàõèðãàà, èðãýä õîîðîíäûí õàðèëöàà
íèéòèéí çàõèðãààíû ¿íäñýí øèíæ¿¿äèéã
òîäðóóëàõ çàìààð òàéëáàðëàÿ.
1.3.2. Íèéòèéí çàõèðãààíû ¿íäñýí
øèíæ¿¿ä
Íèéòèéí çàõèðãàà íü äàðààõü ¿íäñýí øèíæòýé
- 17 -
áàéäàã. ¯¿íä:
óëñ òºðèéí áàéãóóëëàãûí øèéäâýðèéã
áèåë¿¿ëæ áàéäàã;
íèéòèéí çàõèðãàà íü õóóëüä çàõèðàãäàæ,
õóóëèéí äàãóó ¿éë àæèëëàãààãàà
õýðýãæ¿¿ëäýã;
íèéòèéí çàõèðãàà íü õóóëèéã õýðýãëýæ
áèåëýëòèéã õàíãàäàã. Èéì ó÷ðààñ õóóëü
òîãòîîõ, ø¿¿õ ýðõ ìýäëýýñ òóñäàà
ã¿éöýòãýõ ñàëàà ìº÷èðò õàìààð÷ áàéäàã;
íèéòèéí çàõèðãàà íü íèéòèéí àæèë
õýðãèéã çîõèöóóëæ çîõèîí áàéãóóëàõ
àæëûã ýðõýëæ, íèéòèéí àøèã ñîíèðõëûí
äàãóó àæèëëàäàã. Ò¿¿íèé ãîë çîðèëãî íü
íèéòèéí òóñûí òóëä óëñ òºðèéí õ¿ñýë
çîðèãèéã ã¿éöýëä¿¿ëýõ ÿâäàë;
íèéòèéí çàõèðãàà íü õóâü ýòãýýäèéí
ýðõ àøãèéã õºíäñºí øèéäâýð ãàðãàõ ýðõ
/íèéòèéã çàñàãëàõ á¿ðýí ýðõ/ ýäýëäýã.
1.
2.
3.
4.
5.
Íèéòèéí çàõèðãààíû òóõàé îéëãîëò íü òºðèéí
àïïàðàòûí ÿíç á¿ðèéí ñàëàà õýñãèéí çîõèîí

18. Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
áàéãóóëàëò, á¿òöýä ò¿ëõ¿¿ àíõààðàë õàíäóóëäàã.
Ýíý òîõèîëäîëä íèéòèéí çàõèðãààíä çàñàã
çàõèðãààíû ÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãà,
àëáàí ãàçðóóä áîëîí çîõèîí áàéãóóëàëòûí
íèéëáýðèéã õàìààðóóëàí îéëãîäîã. ͺ㺺
òàëààñ, íèéòèéí çàõèðãàà íü ººðºº íèéòèéí
àøèã ñîíèðõëûã õýðýãæ¿¿ëýã÷ çàõèðãààíû ¿éë
àæèëëàãàà ãýæ òîîöîãääîã.
Èðãýí íü òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàä
ãîìäîë ãàðãàõ áîë òóõàéí òºðèéí çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãûã øóóä õàðüÿàëàõ äýýä øàòíû
áàéãóóëëàãàä, õàðèí íèéòèéí çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãàä ãîìäîë ãàðãàõ áîë óã áàéãóóëëàãàòàé
ãýðýý áàéãóóëñàí áîëîí õóóëèàð áàéãóóëàãäñàí
áîë çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàíà.
- 18 -

19. Çàõèðãàà, èðãýä õîîðîíäûí õàðèëöàà
2. ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀ
¯ð ä¿í
Ýíý á¿ëãèéã ñóäàëñíààð òà äàðààõü
÷àäâàðûã ýçýìøèíý:
çàõèðãààíû ¿éë àæèëëàãàà ÿìàð
õýëáýðýýð ÿâàãääàãèéã òàéëáàðëàõ;
çàõèðãààíû õóóëü áóñ ¿éë
àæèëëàãààã òàíèõ;
- 19 -
1.
2.
2.1. Çàõèðãàà øèéäâýð ãàðãàõ íü
Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí àëáàí
òóøààëòàí íü óäèðäëàãûí çàõèðàìæëàõ õýëáýðèéã
àøèãëàí õóóëüä çààñàí àðãà, õýëáýðýýð íèéãìèéí
ºðãºí õ¿ðýýíèé îëîí òºðëèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààã
çîõèöóóëñàí õóóëü, çàõèðãààíû áóñàä øèéäâýðèéã
áèåë¿¿ëýõ ÿâöäàà øèéäâýð ãàðãàäàã. ªºðººð
õýëáýë, çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí
àëáàí òóøààëòíû ¿éë àæèëëàãààíû ãîë õýëáýð
áîë øèéäâýð ãàðãàõ ÿâäàë þì.
2.1.1. Çàõèðãààíû àêò ãýæ þó âý?
“Çàõèðãààíû àêò” áóþó çàõèðãààíû øèéäâýð
ãýæ íèéòèéí ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä ¿¿ññýí òîäîðõîé
íýã òîõèîëäëûã çîõèöóóëàõààð çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíààñ àìààð áóþó
áè÷ãýýð ãàðãàñàí çàõèðàìæèëñàí øèéäâýð.
Ò¿¿í÷ëýí ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâàð øóóä áèé

20. Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
áîëãîäîã íýã óäààãèéí çàõèðàìæèëñàí áóñàä
àðãà õýìæýý /¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿é/-ã, õóóëèàð
çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí õýì õýìæýý òîãòîîñîí
øèéäâýð /íèéãìèéí òóõàéí õàðèëöààã äàõèí
äàâòàí çîõèöóóëàõ ýðõ ç¿éí àêò æèøýý íü
çàìûí õºäºë㺺íèé ä¿ðýì/- /çàðëèã, òîãòîîë,
ä¿ðýì, çààâàð, æóðàì/-èéã çàõèðãààíû àêòàä
õàìààðóóëíà õýìýýí çààæýý.
Çàñãèéí ãàçàð íü ÿâöóó, íèéãìèéí çºâõºí íýã
òºðëèéí õàðèëöààíä íèéö¿¿ëæ áóñ íèéãìèéí îëîí
òºðëèéí õàðèëöààã çîõèöóóëàõàä ÷èãëýãäñýí
øèéäâýð ãàðãàäàã. Õàðèí çàõèðãààíû çàðèì
áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí àëáàí òóøààëòàíä íü
çºâõºí íýã òºðëèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä øèéäâýð
ãàðãàõ òîõèîëäëóóä öººíã¿é áèé. Æèøýýëáýë:
ýð¿¿ë àõóéí óëñûí áàéöààã÷ ýð¿¿ë àõóé, àðèóí
öýâðèéí àñóóäëààð, ä¿¿ðãèéí ãàçðûí õàðèëöààíû
àëáà ãàçðûã ýçýìøèõ, àøèãëàõ, ºì÷ëºõ,
íºõºí ñýðãýýõ òóõàé àñóóäëààð, õîòûí òýýâýð
çîõèöóóëàëòûí àëáà íèéòèéí òýýâðèéí øóãàìûí
çîõèöóóëàëò, ìàðøðóò, õÿíàëò, øàëãàëòûí çýðýã
àñóóäëààð øèéäâýð ãàðãàäàã.
Õýäèéãýýð çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà,
òýäãýýðèéí àëáàí òóøààëòíóóä íü çàõèðãààíû
ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä øèéäâýð ãàðãàí, ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëæ ñóáúåêò áîëæ áàéäàã ÷ ãàðãàæ
áóé øèéäâýð íü õóóëüä çààñàí ýðõ õýìæýýíèéõ
- 20 -

21. Çàõèðãàà, èðãýä õîîðîíäûí õàðèëöàà
íü õ¿ðýýíä íèéöñýí, õóóëü áîëîí áóñàä õýì
õýìæýýíä òóñãàãäñàí øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéõ
¸ñòîé.
2.1.2. Çàõèðãààíû àêòàíä òàâèãäàõ
åðºíõèé øààðäëàãà
Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãóóä íü òóñ òóñûí ýðõ
õýìæýýíèé õ¿ðýýíä õàðèëöàí àäèëã¿é øèéäâýð
ãàðãàäàã áîëîâ÷ çàõèðãààíû àêò áóþó øèéäâýðò
äàðààõü åðºíõèé øààðäëàãà òàâèãääàã. ¯¿íä:
Íèéãýì-óëñ òºðèéí øààðäëàãà.
Ýíýõ¿¿ øààðäëàãûí äàãóó çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí àëáàí òóøààëòíû
ãàðãàæ áóé øèéäâýð íü òóõàéí íºõöºëä
òîõèðñîí, ìºí íèéöñýí áàéõ, ººðººð õýëáýë
òóõàéí øèéäâýð íü öàã ¿åý îëñîí áàéõûí
ñàöóó àñóóäëûã á¿òýýë÷ýýð øèéäýæ,
íýã ìºð õàðèó áîëîõîä ÷èãëýãäñýí áàéõ
ó÷èðòàé. ̺í èðãýä, áàéãóóëëàãóóäûí ç¿é
¸ñíû õ¿ñýëò, ñàíàëä ò¿øèãëýñýí, òýäíèé
ýðõ àøèãò ýåðãýýð òóñàæ íºëººëºõ¿éö
áàéõ ó÷èðòàé.
Õóóëü ç¿éí øààðäëàãà. Ýíýõ¿¿
øààðäëàãûí äàãóó òóõàéí çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãûí øèéäâýð íü õóóëüä íèéöñýí
áàéõ, ìºí õóóëèéã ÿìàð íýã áàéäëààð
çºð÷ººã¿é áàéõààñ ãàäíà õóóëèàñ ýõ
¿íäýñòýé, ò¿¿íä òóëãóóðëàí áàòëàãäàí
- 21 -
1.
2.

22. - 22 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
ãàðñàí áàéõ ¸ñòîé. Äýýðõýýñ ãàäíà
òóõàéí çàõèðãààíû øèéäâýð íü ãàðãàæ
áóé ñóáúåêòèéí õóâüä ìºí õóóëü ¸ñíû
øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéõ ó÷èðòàé.
ªºðººð õýëáýë òóõàéí çàõèðãààíû
øèéäâýðèéã ãàðãàæ áóé áàéãóóëëàãà, àëáàí
òóøààëòíû ýðõëýõ àñóóäëûí õ¿ðýýíä,
ìºí ýðõ õýìæýýíèéõ íü õ¿ðýýíä òóõàéí
çàõèðãààíû àêòûã áàòëàí ãàðãàñàí áàéõ
¸ñòîé. Ò¿¿í÷ëýí çàõèðãààíû çàðèì àêòûã
òóõàéí íºõöºëä ãàðãàõ òàëààð õóóëüä çààæ
ºãñºí áàéõ íºõöëèéã áèåë¿¿ëñýí áàéíà.
ªºðººð õýëáýë õóóëüä òóõàéí íºõöºëä
áîëîí òóõàéí ¿åä èéì øèéäâýð ãàðãàõ ¸ñòîé
õýìýýí çààñààð áàéñàí àòàë ººð òºðëèéí
øèéäâýð ãàðãàñàí áîë ýíýõ¿¿ øèéäâýð íü
õóóëü ç¿éí øààðäëàãûã çºð÷æýý ãýæ ¿çýõ
ó÷èðòàé þì. Äýýðõ øààðäëàãûã õàíãààã¿é
çàõèðãààíû øèéäâýðèéã õóóëü ç¿éí
øààðäëàãà õàíãààã¿é õýìýýí ¿çýæ äýýä
øàòíû çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, ýñõ¿ë
ø¿¿õ ò¿¿íèéã íýõýìæëýëýýð õ¿÷èíã¿é
áîëãîäîã æóðàìòàé.
Òåõíèê, çîõèîí áàéãóóëàëòûí
øààðäëàãà. Ýíýõ¿¿ øààðäëàãûí äàãóó
òóõàéí çàõèðãààíû øèéäâýð íü õóóëüä
çààñàí á¿òýö, ìºí á¿ðä¿¿ëáýðèéã õàíãàñàí
áàéõ ó÷èðòàé. Æèøýý íü: Ìîíãîë Óëñûí
3.

23. Çàõèðãàà, èðãýä õîîðîíäûí õàðèëöàà
Çàñãèéí ãàçðûí òóõàé, Ìîíãîë Óëñûí
ßàìíû ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé, Ìîíãîë
Óëñûí Çàñàã çàõèðãàà, íóòàã äýâñãýðèéí
íýãæ, ò¿¿íèé óäèðäëàãûí òóõàé çýðýã
çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã
çîõèöóóëñàí õóóëèóäàä íèéòëýãäýý
çàõèðãààíû àêò íü äàðààõü á¿òýöòýé
áàéäàã. ¯¿íä:
òîëãîéí õýñýã áóþó õààíà, õýçýý,
ÿìàð áàéãóóëëàãà, ýñõ¿ë àëáàí
òóøààëòàí ãàðãàñàí, ìºí òóõàéí
øèéäâýðèéí òîâ÷ àãóóëãà çýðãèéã
äóðüäñàí áàéõ øààðäëàãà òàâèãääàã;
àãóóëãûí õýñýã áóþó òóõàéí
øèéäâýðèéí çîðèóëàëò, àãóóëãà, ¿ð
ä¿í çýðãèéã òóñãàñàí øààðäëàãàòàé;
òîãòîîõ õýñýãò òóõàéí çàõèðãààíû
øèéäâýð íü ÿìàð àñóóäëûã ýöýñëýí
øèéäâýðëýõ áîëñîí, ò¿¿íèéã õýí
õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîí áèåë¿¿ëýõ, ¿ð
ä¿íã íü ýðãýí ìýäýýëýõ ýñýõ, ¿ð ä¿íã
õýðõýí ¿íýëæ, ä¿ãíýõ çýðýã áîëíî;
Ýöýñò íü áàòàëãààíû õýñýã áóþó õýí
òóõàéí øèéäâýðèéã ãàðãàæ áóé, òóõàéí
àëáàí òóøààëòíû ãàðûí ¿ñýã áîëîí
òàìãà, òýìãèéí çýðýã á¿ðä¿¿ëáýðòýé
áàéäàã.
- 23 -
•
•
•
•

24. - 24 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
Ò¿¿í÷ëýí òåõíèêèéí øààðäëàãàä ¿ã ¿ñãèéí
õèéãýýä íàéðóóëãà ç¿éí, ºã¿¿ëáýð ç¿éí àëäààã¿é
áàéõ øààðäëàãà äàâõàð òàâèãääàã. ̺í ãàäààä
õýëíýýñ îð÷óóëàãäàæ áîëîõ ¿ãèéã çààâàë ìîíãîë
õýëýíä îð÷óóëàí õýðýãëýñýí áàéõ øààðäëàãà
òàâèãääàã.
Çàõèðãààíû øèéäâýðò äýýðõè åðºíõèé
øààðäëàãóóä òàâèãäàõààñ ãàäíà òóõàéëñàí
òîäîðõîé õàðèëöààíû ýðõ ç¿éí àêòàíä òàâèãäàõ
òóñãàé øààðäëàãóóä ÷ áèé.
2.1.3. Çàõèðãààíû àêòûí èëðýõ
õýëáýð
Çàõèðãààíû øèéäâýðèéã èëðýõ õýëáýðèéí
õóâüä àìàí, áè÷ãèéí, ¿éë õºäëºë-õºäºë㺺íèé,
ìºí òåõíèêèéí ãýæ àíãèëäàã.
Àìààð ãàðãàæ áóé øèéäâýð íü ãîë
òºëºâ ¿¿ðýã äààëãàâàð áîëãîñîí øèíæèéã
èëýðõèéëäýãã¿é, õàðèí àæëûí ÿâö áàéäàëòàé
òàíèëöàõ, øèéäâýðèéí áèåëýëòèéã øàëãàõ,
òîäîðõîé òîõèîëäîëä ä¿ðýì, æóðàì ñàõèóëàõàä
õýðýãëýãääýã áàéíà.
Õàðèí áè÷ãýýð ãàðãàæ áóé øèéäâýð íü äýýðõ
çàõèðãààíû øèéäâýðèéí åðºíõèé øààðäëàãûã
õàíãàñàí áàéõààñ ãàäíà ãîë òºëºâ áóñäàä ¿¿ðýã
áîëãîñîí, ìºí çàõèðàìæèëñàí, õàðèóöëàãà
íîãäóóëñàí, ýðõ îëãîñîí çýðýã òîõèîëäëóóäàä
õýðýãëýãääýã.

25. Çàõèðãàà, èðãýä õîîðîíäûí õàðèëöàà
¯éë õºäëºë-õºäºë㺺íèé õýëáýðýýð èëðýõ
øèéäâýð íü ãîë òºëºâ çàõèðãààíû áàéãóóëëàãààñ
èðãýäýä òºðèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõýä èëýðäýã.
Æèøýý íü: çàìûí õºäºë㺺íèéã çîõèöóóëæ áóé
öàãäààãèéí ãàðûí õºäºë㺺í.
Õàðèí òåõíèêèéí õýëáýðýýð èëðýõ
çàõèðãààíû àêò íü òóí öººí áºãººä ãîë òºëºâ
çàõèðãààíû áàéãóóëàãààñ èðãýäýä òåõíèêèéí
õýðýãñýë àøèãëàí øèéäâýð ãàðãàõ òîõèîëäëóóäàä
èëýðäýã. Æèøýý íü: çàìûí õºäºë㺺íèéã ãýðëýí
äîõèî áîëîí çàìûí òýìäýã, òýìäýãëýãýý àøèãëàí
çîõèöóóëàõ.
Äýýðõ õýëáýðýýð èëýð÷ áóé çàõèðãààíû
àêòóóä íü ººðºº çààâàë áàòàëãààíû õýñãèéã
àãóóëñíààð õóóëèéí õ¿÷èí òºãºëäºð áîëäîã
çîõèöóóëàëòòàé. ªºðººð õýëáýë õýí, õýçýý, õààíà
ãàðãàñàí çàõèðãààíû àêò áîëîõûã òîäîðõîéëîõ,
õýðýãæèëòèéã õàíãóóëàõ, õàðèóöëàãà òîîöîõ
çýðýãò ýäãýýð íü ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã.
Áàòàëãàà áóþó õýí, ÿìàð àëáàí òóøààëòàí,
ýñâýë àëü áàéãóóëëàãà, õýçýý, õààíà çàõèðãààíû
àêò ãàðãàñíûã òîãòîîõ ñòàíäàðòàíä íèéö¿¿ëýí
çàõèðãààíû àêòûí áàòàëãààíû õýñãèéã òîãòîîæ
çàãâàð÷èëäàã. ¯¿íèéã ñòàòèñòèêèéí ¿íäýñíèé
òºâººñ áàòàëñàí æóðìûí äàãóó ¿éëääýã.
Æèøýý íü: àëèâàà òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí
òóøààëòíààñ ãàð÷ áóé çàõèðãààíû àêò íü õýí,
- 25 -

26. Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
ÿìàð áàéãóóëëàãààñ ãàðãàñíûã òîäîðõîé äóðüäàæ
òàìãà, ýñõ¿ë òýìäýã äàðñàí áàéõ, õýðýâ ¿éë
õºäëºë, òåõíèêèéí õýëáýðýýð çàõèðãààíû àêò
èëýð÷ áàéãàà áîë òîäîðõîé ä¿ðýì, æóðìûí äàãóó
¿éëäýãäñýí áàéõ, àìààð ãàðãàæ áóé òîõèîëäîëä
òýìäýãëýëä òóñãàéëàí äóðüäñàí áàéõ ãýõ ìýò.
Àâòî çàìûí ãýðëýí çîõèöóóëàã÷ íü çàõèðãààíû àêòûí
èëðýõ íýã õýëáýð þì.
2.2. Øèéäâýð ãýäãèéã àëáàí áè÷èã ãýæ
îéëãîæ áîëîõ óó?
Çàõèðãààíû ¿éë àæèëëàãàà àêòààð äàìæèí
èëýð÷, õýðýãæäýã òóõàé ºìíº ¿çñýí áèëýý.
Çàõèðãààíû àêòûí íýã îíöëîõ òºðºë áîë òåõíèêèéí
- 26 -

27. Çàõèðãàà, èðãýä õîîðîíäûí õàðèëöàà
õýëáýðýýð çàõèðãàà øèéäâýð ãàðãàõ ÿâäàë
þì. ªä㺺 ºðíºäèéí îëîí îðîíä çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãà áè÷ãýýð áîëîí àìààð øèéäâýð
ãàðãàõààñ çàéëñõèéæ, çàõèðãààíû ¿éë àæèëëàãàà
áîëîí øèéäâýð íü òåõíèê, õýðýãñëýýð äàìæóóëàí
õýðýãëýãäýæ áàéíà.
2.2.1. Çàõèðãàà òåõíèê õýðýãñýë, öàõèì
õýëáýðýýð øèéäâýð ãàðãàõ íü
Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà áè÷ãýýð øèéäâýð
ãàðãàõ ÿâäàë äîîðõ õ¿÷èí ç¿éëñèéí óëìààñ
åðºíõèé人 ýëåêòðîí õýëáýðò îðæýý. Þóíû ºìíº
áè÷ãýýð áîëîí àìààð øèéäâýð ãàðãàõ àæèëëàãàà
íü õ¿íä ñóðòëûã áèé áîëãîäîã. Óðòààñ óðò
äàðààëàë, öººí àæèëòàí, õ¿ëýýãäýë, ÷èðýãäýë
ìàø èõ ãàðäàã. Òýãâýë ÿëàíãóÿà ýðõ îëãîõ
àæèëëàãààíä òåõíèêèéã õýðýãëýñíýýð /ëèöåíç,
çºâøººðºë îëãîõ, ãàçðûí çºðøººðëèéã ñóíãàõ,
ñóðãóóëüä á¿ðòã¿¿ëýõ ãýõ ìýò/ èðãýä ÷èðýãäýë,
õ¿íäðýë, õ¿íä ñóðòëûí äàðàìòààñ àíãèæèðíà.
Äàðààãèéí íýã à÷ õîëáîãäîëòîé ç¿éë íü
àâèëãàë, õýýë õàõóóëü ýðñ áàãàñäàã. Êîìïüþòåð
íü “àâèëãàë àâ÷ ìýääýãã¿é áàñ ÷àääàãã¿é” ó÷ðààñ
òàíèë òàë, àõ ä¿¿, ñàäàí òºðºë çýðýã õ¿÷èí
ç¿éëèéí õàìààðàëã¿éãýýð èðãýä çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãààð ¿éë÷ë¿¿ëæ ìºí õàðèëöàæ áàéäàã.
Òåõíèêèéí õýëáýðýýð èëðýõ çàõèðãààíû
øèéäâýð íü ò¿ðãýí øóóðõàé, ÷èðýãäýëã¿éãýýð
- 27 -

28. Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
èðãýäýä î÷äîãò ò¿¿íèé ýåðýã òàëóóä îðøäîã.
Çàìûí õºäºë㺺íèéã çîõèöóóëàõ ãýðýë
äîõèî, áàíêíû äàíñààð ã¿éëãýý õèéõýä õîëáîãäîõ
òàòâàð, ¿éë÷èëãýýíèé õóðààìæ íü òóñãàé
ïðîãðàììààð øóóä áîäîãäîæ ãàðäàã. Ýíýõ¿¿
òàòâàð, ¿éë÷èëãýýíèé õóðààìæ àâñàí øèéäâýð íü
çàõèðãààíû àêòàíä òîîöîãäîíî.
Òåõíèê õýðýãñýë, êîìïüþòåð àøèãëàí ãàðãàñàí
øèéäâýð íü õóâü õ¿í, õóóëèéí ýòãýýäèéí ýðõ, àøèã
ñîíèðõëûã çºð÷ñºí òîõèîëäîëä çàõèðãààã õóóëü
áóñ øèéäâýð ãàðãàñàíä òîîöíî.
2.3. Çàõèðãààíû õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãàà
Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí
àëáàí òóøààëòàí íü çàõèðãààíû ÷èã ¿¿ðãýý
õýðýãæ¿¿ëýõäýý àëäàà, äóòàãäàë ãàðãàõ ÿâäàë
öººí áîëîâ÷ ãàðäàã. Ýíýõ¿¿ çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãûí ãàðãàñàí àëäààã õóóëü ç¿éí õóâüä
çàõèðãààíû õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãàà õýìýýí
òîìú¸îëäîã.
Çàõèðãààíû õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãàà ãýæ
çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû ãàðãàæ
áóé øèéäâýð íü èðãýäèéí áîëîí áàéãóóëëàãà, àæ
àõóéí íýãæèéí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîëûã
çºð÷ñºí áàéõ ÿâäëûã îéëãîäîã.
Çàõèðãààíû õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãàà íü
¿éëäýë áîëîí ýñ ¿éëäýõ¿éãýýð èëýðíý.
- 28 -

29. Çàõèðãàà, èðãýä õîîðîíäûí õàðèëöàà
¯éëäýë ãýæ òóõàéí àëäààòàé áîëîí èðãýä,
àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí ýðõèéã çºð÷ñºí
øèéäâýð, ¿éë àæèëëàãààã îéëãîæ áîëíî.
Õàðèí ýñ ¿éëäýõ¿é ãýæ çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãà õóóëüä çààñàí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýýã¿é
îðõèãäóóëñíûã îéëãîíî.
2.3.1. Çàõèðãààíû õóóëü áóñ àêò
Èðãýä áîëîí àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà äîîðõ
áàéãóóëëàãûí ãàðãàñàí øèéäâýð íü òýäíèé ýðõèéã
çºð÷ñºí ãýæ ¿çâýë ø¿¿õýä õàíäàõ áîëîìæòîé
þì.
- 29 -
¯¿íä:
Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í /
Åðºíõèé ñàéä, ñàéä/;
Ìîíãîë Óëñûí ÿàì;
Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí òîõèðóóëàã÷
áîëîí õýðýãæ¿¿ëýã÷ àãåíòëàã;
Òºðèéí àëáàíû Ǻâëºë, ò¿¿íèé ñàëáàð
áàéãóóëëàãà;
Ìîíãîëáàíê;
Ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàõ õîðîî;
ÿàìíû õàðüÿà áîëîí õàðüÿà áóñ
çàõèðãààíû àêò ãàðãàäàã áèå äààñàí
àãåíòëàã, ò¿¿íòýé àäèëòãàõ ãàçàð, çºâëºë,
òîâ÷îî, òºâ, ñàí çýðýã áàéãóóëëàãà;
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

30. - 30 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
àéìàã, íèéñëýë, ñóì, ä¿¿ðýã, áàã, õîðîîíû
Çàñàã äàðãà;
àéìàã, íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãûí äýðãýäýõ
òîõèðóóëàã÷ áîëîí õýðýãæ¿¿ëýã÷ àãåíòëàã
/õýëòýñ, ãàçàð/;
óëñûí õÿíàëò øàëãàëòûí áîëîí
çàõèðãààíû õÿíàëòûí áàéãóóëëàãà,
òýäãýýðèéí õÿíàí øàëãàã÷, áàéöààã÷,
öàãäààãèéí, òàãíóóëûí, õèëèéí öýðãèéí
áàéãóóëëàãà, ò¿¿íèé çàõèðãààíû òàñëàí
çîãñîîõ áîëîí øèéòãýëèéí àðãà õýìæýý
àâàõ ýðõ á¿õèé á¿õ àëáàí òóøààëòàí;
àéìàã, íèéñëýë, ñóì, ä¿¿ðãèéí èðãýäèéí
Һ뺺ëºã÷äèéí Õóðàë, áàã, õîðîîíû
èðãýäèéí íèéòèéí Õóðàë, òýäãýýðèéí
Òýðã¿¿ëýã÷èä;
òºðèéí áà õîëèìîã ºì÷èéí ñóðãóóëü,
ýìíýëýã áîëîí õîëáîî, õàðèëöàà,
ýð÷èì õ¿÷íèé ñèñòåìèéí çàõèðãàà çýðýã
¿éë÷èëãýýã íü íèéòýýñ çààâàë õýðýãëýäýã
áàéãóóëëàãà;
ñ¿ì õèéäèéí çàõèðãàà;
øèéäâýð, ¿éë àæèëëàãààã íü çàõèðãààíû
õýðãèéí ø¿¿õýä äàâæ ãîìäîë ãàðãàæ
áàéõààð õóóëüä òóñãàéëàí çààñàí íèéòèéí
ýðõ ç¿éí ñóáúåêò áîëîõ áóñàä áàéãóóëëàãà,
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.

31. Çàõèðãàà, èðãýä õîîðîíäûí õàðèëöàà
àëáàí òóøààëòíóóäûí ãàðãàñàí øèéäâýð
íü èðãýä áîëîí àæ àõóéí íýãæèéí ýðõ,
õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã çºð÷ñºí ãýæ
¿çâýë çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä õàíäàæ
ýðõýý õàìãààëóóëàõ áîëîìæòîé þì.
Ãýõäýý äýýðõ áàéãóóëëàãûí çºâõºí ãàäàãø
/áóñäààñ/ äàãàæ ìºðäºõ áóþó çààâàë áèåë¿¿ëýõ
çàõèðãààíû àêò íü çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä
õàìààðàõ ó÷èðòàé. Òîäîðõîé æèøýý àâúÿ. Öàãäàà
¿íäýñëýëã¿éãýýð èðãýäèéã òîðãîñîí, óëñûí ºì÷èéí
äóíä ñóðãóóëü ñóðàã÷äààñ ìºí㺠øààðäñàí, àæ
àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûí òóñãàé çºâøººðëèéã
¿íäýñëýëã¿éãýýð õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí, õóðààñàí
çýðýã òîõèîëäëóóä íü çàõèðãààíû õóóëü áóñ àêò
áîëíî.
2.4. Çàõèðãààíû øèéäâýðò ãîìäîë ãàðãàõ
Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí
íü èðãýäèéí áîëîí àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí
ýðõèéã çºð÷ñºí òîõèîëäîëä èðãýä áîëîí àæ àõóéí
íýãæ áàéãóóëëàãà íü íýã òàëààð çºð÷èãäñºí ýðõýý
íºõºí ñýðãýýëãýõ, íºãºº òàëààð áóðóóòàé ýòãýýäèéã
øèéòã¿¿ëýõýýð ãîìäîë ãàðãàõ íü øóäàðãà ¸ñîíä
íèéöñýí ç¿éí õýðýã þì.
Çàõèðãààíû õýðãèéã ýöýñëýí õÿíàí
øèéäâýðëýõ ýðõ íü õóóëèàðàà áîë çàõèðãààíû
õýðãèéí ø¿¿õýä õàäãàëàãääàã. Òèéìýýñ èðãýä
- 31 -

32. Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
áîëîí àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà íü çºð÷èãäñºí
ýðõýý íºõºí ñýðãýýëãýõýýð çàõèðãààíû õýðãèéí
ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàæ áîëíî. Ãýõäýý
çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ èðñýí íýõýìæëýë
á¿ðèéã àâ÷ õýëýëöäýãã¿é. Òîäðóóëáàë, õóóëüä
çààñíààð çàðèì òîõèîëäîëä çàõèðãààíû õýðãèéã
óðüä÷èëàí õÿíàí øèéäâýðëýõ íºõöëèéã õàíãàñàí
òîõèîëäîëä ø¿¿õ íýõýìæëýëèéã õ¿ëýýí àâ÷
õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýäýã.
2.4.1. Çàõèðãààíû õýðãèéã óðüä÷èëàí
õÿíàí øèéäâýðëýõ íü
Çàõèðãààíû õýðãèéã óðüä÷èëàí õÿíàí
øèéäâýðëýíý ãýæ þó ãýñýí ¿ã âý?
Õóóëüä ººðººð çààãààã¿é áîë èðãýí, õóóëèéí
ýòãýýä íü çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí
òóøààëòíû çàõèðãààíû õóóëü áóñ àêò /øèéäâýð/
íü ò¿¿íèé ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã
çºð÷ñºí ãýæ ¿çâýë õîëáîãäîõ çàõèðãààíû àêòûã
õ¿ëýýí àâñíààñ, ýñõ¿ë çàõèðãààíû àêòûí óëìààñ
ýðõ íü çºð÷èãäñºí ãýäãèéã ìýäñýí ºäðººñ
õîéø 30 õîíîãèéí äîòîð òóõàéí áàéãóóëëàãà,
àëáàí òóøààëòíû øóóä õàðüÿàëàõ äýýä øàòíû
çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä
ãîìäëîî ãàðãàíà.
Øóóä õàðüÿàëàõ äýýä øàòíû áàéãóóëàãà ãýæ
òóõàéí áàéãóóëëàãûã áàéãóóëàõ ýðõ õýìæýý á¿õèé
áàéãóóëëàãûã, øóóä õàðüÿàëàõ äýýä øàòíû àëáàí
- 32 -

33. Çàõèðãàà, èðãýä õîîðîíäûí õàðèëöàà
òóøààëòàí ãýäýãò òóõàéí õóóëü áóñ øèéäâýðèéã
ãàðãàñàí àëáàí òóøààëòíûã òîìèëîõ, ÷ºëººëºõ
ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòíûã îéëãîõ ó÷èðòàé.
Ãýõäýý õýðýâ òóõàéí àëáàí òóøààëòàí, ýñõ¿ë
áàéãóóëëàãà íü øàòàëñàí çîõèîí áàéãóóëàëòòàé
îëîí äýýä øàòíû áàéãóóëëàãà, ýñõ¿ë àëáàí
òóøààëòàíòàé áîë øàò á¿ðèéã äàìæèí ãîìäîë
ãàðãàõã¿é õàðèí ýõíèé øàòíû áàéãóóëëàãà,
àëáàí òóøààëòàíä õàíäààä äàðàà íü çàõèðãààíû
õýðãèéí ø¿¿õýä õàíäàíà. Æèøýý íü: õîðîîíû
Çàñàã äàðãûí ãàðãàñàí øèéäâýðèéã ä¿¿ðãèéí çàñàã
äàðãàä õàíäààä äàðàà íü çàõèðãààíû õýðãèéí
ø¿¿õýä õàíäàíà ãýñýí ¿ã.
2.4.2. Øóóä õàðüÿàëàõ äýýä øàòíû
áàéãóóëëàãàä ãîìäîë ãàðãàõàä
òàâèãäàõ øààðäëàãà
Øóóä õàðüÿàëàõ äýýä øàòíû áàéãóóëëàãà,
àëáàí òóøààëòàíä èðãýä áîëîí àæ àõóéí
íýãæ, áàéãóóëëàãà íü ãîìäîë ãàðãàõàä äàðààõü
øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéíà.
- 33 -
¯¿íä:
Áè÷ãýýð ãàðãàñàí ºðãºäºë, ãîìäîëä îðøèí
ñóóãàà ãàçðûí áóþó øóóäàíãèéí õàÿãàà
áè÷èæ, ãàðûí ¿ñãýý çóðíà. Õ¿íäýòãýí ¿çýõ
øàëòãààíààð ãàðûí ¿ñãýý çóðæ ÷àäàõã¿é
áîë áóñäààð òºëººë¿¿ëýí çóðæ áîëíî.
ªðãºäºë, ãîìäëûã èðãýä áè÷ãýýð õàìòðàí
1.
2.

34. - 34 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
ãàðãàñàí áîë ò¿¿íä á¿ãä ãàðûí ¿ñýã çóðàõ
áóþó ýñõ¿ë òýäãýýðèéí òºëººëºã÷ ãàðûí
¿ñýã çóðæ, òºëººëºõ ýðõýý íîòëîõ áàðèìò
áè÷ãèéã õàâñàðãàíà.
ªðãºäºë, ãîìäîë ãàðãàõàä äýýðõýýñ
áóñàä ç¿éëèéã èðãýíýýñ øààðäàõûã
òºðèéí áàéãóóëëàãûí àëáàí òóøààëòàíä
õîðèãëîíî.
Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí
èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäýýñ ãàðãàñàí ãîìäëûã
Èðãýäýýñ òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä
ãàðãàñàí ºðãºäºë, ãîìäëûã øèéäâýðëýõ
òóõàé õóóëüä çààñíû äàãóó õ¿ëýýí àâ÷ õóóëüä
ººðººð çààãààã¿é áîë 30 õîíîãèéí äîòîð
õÿíàí øèéäâýðëýæ õàðèó ºãíº. Øààðäëàãàòàé
òîõèîëäîëä óã õóãàöààã áàéãóóëëàãûí óäèðäàõ
àëáàí òóøààëòàí 30 õ¿ðòýë õîíîãîîð ñóíãàæ
áîëíî. Õóãàöàà ñóíãàñàí òóõàé ãîìäîë ãàðãàñàí
èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäýä ìýäýãäýõ æóðàìòàé.
Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí
ãîìäëûã óðüä÷èëàí øèéäâýðëýõ òàëààð äàðààõü
àæèëëàãàà ÿâóóëíà. ¯¿íä:
çàõèðãààíû àêò õóóëü òîãòîîìæèä íèéöñýí
ýñýõèéã øàëãàõ;
ãîìäîë ãàðãàã÷, ò¿¿íèé òºëººëºã÷,
ºì㺺ëºã÷, øààðäëàãàòàé áîë ýðõ, õóóëü
¸ñíû àøèã ñîíèðõîë íü õºíäºãäñºí
3.
1.
2.

35. Çàõèðãàà, èðãýä õîîðîíäûí õàðèëöàà
ãóðàâäàã÷ ýòãýýäýä õýðýã øèéäâýðëýõ
îí, ñàð, ºäºð, ãàçðûã ìýäýãäýæ, óã
àæèëëàãààíä õ¿ñýëòýýð íü áàéëöóóëàõ;
òàëóóäûã äóóäñàí áîëîâ÷ õ¿ðýëöýí
èðýýã¿é áîë òýäãýýðèéí îðîëöîîã¿éãýýð
õýðãèéã óðüä÷èëàí øèéäâýðëýæ áîëíî.
Øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çâýë øèíæýý÷ òîìèëîí
ä¿ãíýëò ãàðãóóëíà.
2.4.3. Çàõèðãààíû õýðãèéã óðüä÷èëàí
õÿíàí øèéäâýðëýýä ãàðãàõ
øèéäâýð
Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí
ãîìäëûí äàãóó õýðãèéã õÿíàí ¿çýýä äàðààõü
øèéäâýðèéí àëü íýãèéã ãàðãàäàã:
çàõèðãààíû àêò èëò õóóëü áóñ áîëîõûã
õ¿ëýýí çºâøººðºõ;
ìàðãààí á¿õèé çàõèðãààíû àêò
íýõýìæëýã÷èéí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã
ñîíèðõëûã çºð÷ñºí áîë óã çàõèðãààíû
àêòûã á¿õýëä íü, ýñõ¿ë õîëáîãäîõ õýñãèéã
õ¿÷èíã¿é áîëãîõ;
çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí
òóøààëòíû õóóëü áóñ ýñ ¿éëäýõ¿é íü
èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéí ýðõ, õóóëü ¸ñíû
àøèã ñîíèðõëûã çºð÷ñºí áîë çàõèðãààíû
çîõèõ àêò ãàðãàõûã òóõàéí çàõèðãààíû
- 35 -
3.
4.
1.
2.
3.

36. - 36 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä äààëãàõ.
Äýýðõ øèéäâýðèéã õîëáîãäîõ çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí çààâàë áèåë¿¿ëýõ
¿¿ðýãòýé.
ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ÕÝÐÝà ÕßÍÀÍ ØÈÉÄÂÝÐËÝÕ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÈÀÑ
9 ä¿ãýýð ç¿éë. Çàõèðãààíû àêò èëò õóóëü áóñ áîëîõûã õ¿ëýýí
çºâøººðñºí øèéäâýð ãàðãàõ
9.1.Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí äàðààõü
òîõèîëäîëä çàõèðãààíû àêòûã èëò õóóëü áóñ áîëîõûã õ¿ëýýí
çºâøººðñºí øèéäâýð ãàðãàíà:
9.1.1.çàõèðãààíû àêò óòãà àãóóëãûí èëýðõèé àëäààòàé;
9.1.2.áè÷ãèéí õýëáýðýýð ãàðãàñàí çàõèðãààíû àêòûã áàòëàí
ãàðãàñàí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí íü òîäîðõîéã¿é;
9.1.3.çàõèðãààíû àêò ãàðãàõ ýðõ õýìæýýã¿é çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí ãàðãàñàí;
9.1.4.çàõèðãààíû àêòûã ã¿éöýòãýõ ñóáúåêò òîäîðõîé áóñ;
9.1.5.õóóëü áóñ ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿éã ã¿éöýòãýõèéã
øààðäñàí;
9.1.6.íèéòèéí ¸ñ ç¿éí õýì õýìæýýã èëò çºð÷ñºí;
9.1.7.çàõèðãààíû àêò ãàðãàõ ýðõ ç¿éí ¿íäýñëýë áàéãààã¿é;
9.1.8.çàõèðãààíû àêò ãàðãàõ õóóëüä çààñàí õººí õýëýëöýõ
õóãàöàà ºíãºðñºí;
9.1.9.çàõèðãààíû àêò ººð áóñàä áàéäëààð õîëáîãäîõ õóóëü
çºð÷ñºí.
Çàõèðãààíû àêòûí àëü íýã çààëò èëò õóóëü áóñ
áºãººä òóõàéí çààëòã¿éãýýð çàõèðãààíû àêòûí
àãóóëãà îéëãîìæã¿é áîëîõîä õ¿ðâýë çàõèðãààíû
àêòûã á¿õýëä íü èëò õóóëü áóñ ãýæ òîîöíî.
Ìàðãààí á¿õèé çàõèðãààíû àêò èðãýí, õóóëèéí
ýòãýýäèéí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã

37. Çàõèðãàà, èðãýä õîîðîíäûí õàðèëöàà
çºð÷ñºí íü òîãòîîãäñîí áîë øóóä õàðüÿàëàõ äýýä
øàòíû çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí
óã àêòûã õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ áàéãàà, ýñõ¿ë
èðýýä¿éä õ¿÷èí òºãºëäºð áîëîõ ýñýõýýñ ¿ë
õàìààðàí á¿õýëä íü áóþó õîëáîãäîõ õýñãèéã
õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí øèéäâýð ãàðãàõ æóðàìòàé.
Äýýä øàòíû çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí
òóøààëòàí äàðààõü òîõèîëäîëä çàõèðãààíû çîõèõ
àêò ãàðãàõûã òóõàéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà,
àëáàí òóøààëòàíä äààëãàíà:
çàõèðãààíû àêò ãàðãàõààñ ¿íäýñëýëã¿éãýýð
òàòãàëçñàí øèéäâýð áàéãàà áîë ò¿¿íèéã
õ¿÷èíã¿é áîëãîæ, çàõèðãààíû àêò ãàðãàõ;
çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí
òóøààëòíû ýñ ¿éëäýõ¿éí óëìààñ èðãýí,
õóóëèéí ýòãýýäèéí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã
ñîíèðõîë çºð÷èãäñºí íü òîãòîîãäñîí.
Äýýä øàòíû çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí
òóøààëòàí íü òàíû ãîìäëûã øèéäâýðëýñýí
áîëîâ÷ òýðõ¿¿ øèéäâýð íü òàíû ýðõèéã çºð÷ñººð
áàéãàà, ýñõ¿ë òàíû ãàðãàñàí ãîìäëûã òîãòîîñîí
õóãàöààíä øèéäâýðëýýã¿é, ìºí øóóä õàðüÿàëàõ
äýýä øàòíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí
áàéõã¿é òîõèîëäîëä èðãýä áîëîí àæ àõóéí íýãæ
áàéãóóëëàãà íü çàõèðãààíû õýðãèéí àíõàí øàòíû
áóþó àéìàãò áîë àéìãèéí çàõèðãààíû õýðãèéí
ø¿¿õýä, íèéñëýëä áîë íèéñëýëèéí çàõèðãààíû
- 37 -
1.
2.

38. Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
õýðãèéí ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàæ çºð÷èãäñºí
ýðõýý õàìãààëóóëàõ áîëîìæòîé þì. Æèøýý
íü: Õîðîîíû çàñàã äàðãûí ãàðãàñàí õóóëü áóñ
çàõèðàìæ, ýñõ¿ë ò¿¿íèé èðãýäèéí ýðõèéã çºð÷èæ
ãàðãàñàí øèéäâýðèéã ä¿¿ðãèéí çàñàã äàðãàä
õàíäàæ óðüä÷èëàí çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí
øèéäâýðë¿¿ëýõ æóðìûí äàãóó ãàðãàíà. Õýðýâ
Ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãûí ãàðãàñàí øèéäâýð íü
ºìíºõ øèéäâýðòýéãýý íýãýí àäèë ãýæ ¿çâýë
íèéñëýëèéí çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä õàíäàí
íýõýìæëýë ãàðãàäàã æóðàìòàé.
- 38 -

39. Çàõèðãàà, èðãýä õîîðîíäûí õàðèëöàà
3. ÈÐÃÝÍ ÇÀÕÈÐÃÀÀÒÀÉ ÕÀÐÈËÖÀÕ ÍÜ
¯ð ä¿í
Ýíý á¿ëãèéã ñóäàëñíààð òà äàðààõü
- 39 -
÷àäâàðûã ýçýìøèíý:
çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí
òóøààëòàíòàé çàõèðãààíû õóóëü,
òîãòîîìæèä çààñíû äàãóó õàðèëöàõ
æóðìûã ìýäýæ àâàõ;
çàõèðãààòàé èðãýí õàðèëöàõäàà õóóëüä
çààñàí ýðõýý ýäëýæ, ¿¿ðãýý õýðõýí
áèåë¿¿ëæ îðîëöîõ ÷àäâàð ýçýìøèõ;
èðãýä çàõèðãààíû áàéãóóëëàãààð
ºðãºäºë, ãîìäîë, ñàíàë, õ¿ñýëòýý õýðõýí
øèéäâýðë¿¿ëýõ æóðìûã ìýäýõ;
Òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíû èë òîä áàéäàë
áîëîí èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéí ìýäýýëýë
õàéõ, õ¿ëýýí àâàõ ýðõèéí òàëààð
îéëãîëòòîé áîëîõ, ¿éë àæèëëàãààíäàà
àøèãëàõ, ýíý ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ.
1.
2.
3.
4.
3.1. Çàõèðãàà äàâøã¿é ñààä áèø
Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí àëáàí
òóøààëòàí á¿ð õóóëüä çààñàí ýðõ õýìæýýòýéãýýñ
ãàäíà ¿¿ðãèéã õ¿ëýýñýí áàéäàã. Ýðõ ç¿éò,
àðä÷èëñàí òºð íü äàí ýðõ áà ¿¿ðãèéí òîãòîëöîîã
¿ã¿éñãýäýã áºãººä õàðèí øóäàðãà õýì õýìæýýíèé
äàãóóõ ýðõ, ¿¿ðãèéí íýãäëèéã ýðõýì áîëãîäîã.

40. Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
Òèéìýýñ çàõèðãàà ãýäýã áîë õÿçãààðã¿é ýðõ
ìýäýëòýé çàõèðàí òóøààã÷ áóñ òîäîðõîé ¿¿ðãèéã
÷ ìºí õ¿ëýýäýã.
3.1.1. Çàõèðãààíû ¿¿ðýã
Õàìãèéí íèéòëýã ¿¿ðýã áîë:
Òºð íü õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõóéö ýäèéí
çàñàã, íèéãýì, õóóëü ç¿éí áîëîí áóñàä
áàòàëãààã á¿ðä¿¿ëýõýýñ ãàäíà, õ¿íèé ýðõ,
ýðõ ÷ºëººã çºð÷èõòýé òýìöýæ, õºíäºãäñºí
ýðõèéã ñýðãýýí ýäë¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé.
Òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí
íü èðãýäýýñ ãàðãàæ áóé ºðãºäºë, ãîìäëûã
õóóëèéí äàãóó øèéäâýðëýõ ¿¿ðýãòýé.
Ò¿¿í÷ëýí òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà
íü òóõàéëñàí õàðèëöààíä îðîëöîæ ÷èã
¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõäýý òóõàé á¿ðòýý
¿¿ðýã õ¿ëýýñýí áàéäàã. Æèøýý íü: áàã,
õîðîîíû Çàñàã äàðãà íü õîðîî, áàãèéíõàà
àõìàä íàñòàíã ñóäëàí á¿ðòãýæ, õóóëüä
çààñàí òýòãýâýð, òýòãýìæ îëãóóëàõ,
õºíãºëºëò, ¿éë÷èëãýýíä õàìðóóëàõ àðãà
õýìæýý àâàõ, çîõèõ òîäîðõîéëîëò ãàðãàõ,
õîëáîãäîõ áàðèìò áè÷ãèéã á¿ðä¿¿ëæ çîõèõ
áàéãóóëëàãàä ºãºõ ¿¿ðýãòýé áàéäàã.
Äýýðõýýñ ãàäíà çàõèðãààíû àëáàí òóøààëòàí
íü çàõèðãààíû ÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëýõäýý Òºðèéí
àëáàíû òóõàé õóóëèéí 13 äóãààð ç¿éëä çààñíààð
äàðààõü íèéòëýã ¿¿ðãèéã õ¿ëýýäýã.
- 40 -
1.
2.

41. Çàõèðãàà, èðãýä õîîðîíäûí õàðèëöàà
Òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷èéí íèéòëýã
- 41 -
¿¿ðýã:
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü, áóñàä õóóëèéã
äýýäëýí õ¿íäýòãýæ, ñàõèí áèåë¿¿ëýõ;
Ýõ îðîí, àðä ò¿ìíèéõýý òóñûí òóëä
èðãýíèé ¸ñîîð òºðèéí àøèã ñîíèðõîëä
çàõèðàãäàí ººðò îëãîãäñîí á¿ðýí ýðõèéí
õ¿ðýýíä àæèëëàõ;
Àëáàí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ áàéõäàà áîëîí
òóõàéí àëáàí òóøààëûã ýðõëýõýý
çîãñîîñíîîñ õîéøõè õóãàöààíä òºð,
áàéãóóëëàãà, õóâü õ¿íèé õóóëèàð
õàìãààëàãäñàí íóóöûã ÷àíäëàí õàäãàëàõ
ãýõ ìýò.
Ýäãýýð ¿¿ðãèéí äàãóó çàõèðãàà íü èðãýäòýé
õàðèëöàõäàà õóóëüä çààñàí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëæ
õàðèëöàõààñ ãàäíà ¿éë àæèëëàãààíä õîðèãëîõ
äàðààõü çààëòóóä áèé. ¯¿íä:
¾ õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷ñºí ¿éëäýë áîëîí
øèéäâýð ãàðãàõ;
¾ òºðèéí áàéãóóëëàãûí õýâèéí ¿éë
àæèëëàãààã àëäàãäóóëàõàä ÷èãëýñýí
àðãà õýìæýý òºëºâëºõ, çîõèîí áàéãóóëàõ,
òýäãýýðò îðîëöîõ;
¾ àëáàí òóøààëûíõàà á¿ðýí ýðõèéã
õýðýãæ¿¿ëñíèé òºëºº áóñàä áàéãóóëëàãà,
1.
2.
3.

42. - 42 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
àæ àõóéí íýãæ, èðãýíýýñ ìºíãºí øàãíàë,
øàí õàðàìæ, çýýë àâàõ, òºëáºðã¿é áóþó
õºíãºëºëòòýéãýýð ¿éë÷ë¿¿ëýõ çýðýã õóóëü
áóñ áóñàä õàíãàìæ ýäëýõ çýðýã ¿éëäë¿¿äèéã
õîðèãëîñîí áàéäàã. Òèéìýýñ çàõèðãàà áîë
ãàíö çàõèðàìæèëñàí øèéäâýð ãàðãàäàã
äàâøã¿é ñààä áèø þì.
Òºðèéí àëáàí õààã÷ íü õóóëèéí õ¿ðýýíä øóäàðãààð
àæèëëàõ ¸ñòîé.

43. Çàõèðãàà, èðãýä õîîðîíäûí õàðèëöàà
3.2. Èðãýíèé ýðõ, àøèã ñîíèðõëûã
õ¿íäýòãýñýí æóðìûã óäèðäëàãà
áîëãîõ ó÷èðòàé
Àðä÷èëñàí íèéãýì íü õàìãèéí òîâ÷îîð òºðèéí
òºëººëëèéí áàéãóóëëàãà áóþó ïàðëàìåíòèéã
èðãýä á¿õ íèéòýýð, ÷ºëººòýé㺺ð ñîíãîæ
áàéãóóëàí, ïàðëàìåíò íü õ¿íèé ýðõèéã õóóëèàð
õ¿ëýýí çºâøººð÷, ýíý äàãóó òºðèéí ÿìàðâàà ¿éë
àæèëëàãàà íü õýí íýãíèé äóð çîðãûí ¿éëäëýýñ
õàìãààëàãääàã. ̺í òºðèéí ¿éë àæèëëàãàà íü
õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã
õ¿íäýòãýñýí àðãà, õýëáýðýýð ÿâàãäàæ, ýíýõ¿¿
¿éë àæèëëàãàà íü èðãýäýä íýýëòòýé, èë òîä,
õ¿ðòýýìæòýé áàéäàã.
Ìàíàé óëñûí õóâüä ýíýõ¿¿ áàðèìòëàëûã
óäèðäëàãà áîëãîñîîð áàãàã¿é õóãàöàà ºíãºð÷ýý.
Òîäðóóëáàë, ¯íäñýí õóóëèéí 1 ä¿ãýýð ç¿éëèéí
2-ò “Àðä÷èëñàí ¸ñ, øóäàðãà ¸ñ, ýðõ ÷ºëºº, òýãø
áàéäàë, ¿íäýñíèé ýâ íýãäëèéã õàíãàõ, õóóëü
äýýäëýõ íü òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí
çàð÷èì ìºí” ãýñýí. ¯¿íýýñ ¿çâýë òºðèéí, ò¿¿íä
äîòðîî çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà - èðãýä õîîðîíäîî
õàðèëöàõäàà èðãýäèéí ýðõèéã çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí õ¿íäýòãýæ,
òýäíèé ýðõ, àøèã ñîíèðõîëä íü íèéö¿¿ëýí ¿éë
àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõ òàëààðõè ÷óõàë çààëòóóä
òóñãàãäñàí áèëýý.
- 43 -

44. - 44 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
Ìºí ¯íäñýí õóóëüä “Õ¿íèéã ¿íäýñ, óãñàà, õýë,
àðüñíû ºíãº, íàñ, õ¿éñ, íèéãìèéí ãàðàë, áàéäàë,
õºðºí㺠÷èíýý, ýðõýëñýí àæèë, àëáàí òóøààë,
øàøèí ø¿òëýã, ¿çýë áîäîë, áîëîâñðîëîîð íü
ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàæ ¿ë áîëíî” õýìýýñýí íü
èðãýäòýé èë¿¿ îéð õàðèëöààòàé áàéæ, òýäýíä
¿éë÷èëäýã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàä õàìààðàõ
çààëò áèëýý.
Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëèéí 13 äóãààð
ç¿éëèéí 13.1.9-ò “òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷
íü àëáàí òóøààëòíû õóóëü áóñ, øóäàðãà áóñ
ÿâäàëòàé ýâëýðøã¿é áàéõ ¿¿ðýãòýé” õýìýýí çààñàí
áàéíà. ªºðººð õýëáýë èðãýäèéí ýðõèéã çºð÷ñºí
áîëîí ýðõèéã íü ¿ë õ¿íäýòãýñýí àæèëëàãàà
ÿâóóëæ áîëîõã¿éã òºðèéí àëáà õààã÷ íàðò ¿¿ðýã
áîëãîæýý.
Èðãýí õ¿í çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàòàé
õàðèëöàõ ¿íäñýí õýëáýð íü çàñàã çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãà, ýñõ¿ë àëü íýãýí àëáàí òóøààëòàíä
ºðãºäºë, ñàíàë, õ¿ñýëò ãàðãàõ, ãîìäîë ìýä¿¿ëýõ
áàéäëààð èëýðäýã. Õàðèí çàðèì òîõèîëäîëä
èéì õýëáýðèéã øààðääàãã¿é. Òóõàéëáàë, èðãýä
ýìíýëýãò ¿ç¿¿ëýõ, ýì÷ë¿¿ëýõ, õîò, ñóóðèíû
çàìûí õºäºë㺺íä îðîëöîõîä óðüä÷èëàí
çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàä ìýäýãäýõ, ºðãºäºë,
õ¿ñýëò ãàðãàõ øààðäëàãà òàâèãääàãã¿é. Õàðèí
ãàçàð ºì÷èëæ àâàõ, äýëã¿¿ðèéíõýý ëåöèíçèéã

45. Çàõèðãàà, èðãýä õîîðîíäûí õàðèëöàà
ñóíãóóëàõ, àâòîìàøèíû ºì÷ëºëèéã ººð÷ëºõºä
çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàä óðüä÷èëàí ºðãºäºë
ãàðãàæ çàõèðãààíû õàðèëöààã ¿¿ñãýæ, ººð÷èëæ,
áàñ äóóñãàâàð áîëãîäîã. Òèéìýýñ çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãàòàé èðãýä õàðèëöàõ õàìãèéí ãîë
õýëáýð áîë ºðãºäºë, ñàíàë, õ¿ñýëò áàéäàã.
¯íäñýí õóóëüä Ìîíãîë Óëñûí èðãýí íü:
- òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä
ºðãºäºë, ãîìäëîî ãàðãàæ øèéäâýðë¿¿ëýõ ýðõòýé.
Òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí íü èðãýäèéí
ºðãºäºë, ãîìäëûã õóóëèéí äàãóó øèéäâýðëýõ
¿¿ðýãòýé õýìýýí çààñàí áàéäàã íü çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãà, èðãýä õîîðîíäûí õàðèëöààíû
õýëáýðèéã òîãòîîæ ºãñºí çààëò áîëæýý.
ÈÐÃÝÄÝÝÑ ÒªÐÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ, ÀËÁÀÍ ÒÓØÀÀËÒÀÍÄ ÃÀÐÃÀÑÀÍ
ªÐêĪË, ÃÎÌÄËÛà ØÈÉÄÂÝÐËÝÕ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÈÀÑ
12 äóãààð ç¿éë. ªðãºäºë, ãîìäëûã õ¿ëýýí àâàõ, á¿ðòãýõ
1. Òºðèéí á¿õ áàéãóóëëàãà ºðãºäºë, ãîìäîë ãàðãàã÷èéã õ¿ëýýí àâ÷
óóëçàõ áàéð, ºðãºäºë, ãîìäîë õ¿ëýýí àâàõ öàãèéí õóâààðèéã òîãòîîæ,
íèéòýä ìýäýãäýíý. Õîë ãàçðààñ èðñýí èðãýíèéã õ¿ëýýëãýëã¿éãýýð õ¿ëýýí
àâ÷ óóëçàíà.
19 ä¿ãýýð ç¿éë. ªðãºäºë, ãîìäëûã õ¿ëýýí àâ÷ øèéäâýðëýõ ¿éë
àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâèõ
1. Òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä èð¿¿ëñýí ºðãºäºë,
ãîìäëûã õ¿ëýýí àâ÷ øèéäâýðëýõ ¿éë àæèëëàãàà õóóëü òîãòîîìæèä
íèéöýæ áàéãàà ýñýõýä òóõàéí áàéãóóëëàãûí ýðõ áàðèã÷ áîëîí ýðõ á¿õèé
àëáàí òóøààëòàí õÿíàëò òàâèíà.
Õóóëèéí ýäãýýð çààëòóóä íü èðãýäèéí
çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàòàé õàðèëöàõ ýðõèéã íü
õóóëü÷ëàí áýõæ¿¿ëæýý.
- 45 -

46. - 46 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
Òºðèéí á¿õ áàéãóóëëàãà èðãýäýä ÷èðýãäýëã¿é
¿éë÷ëýõ ¸ñòîé.
3.3. Òà çàõèðãààíû ºìíº ÿìàð ýðõ ýäëýõ
âý?
Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà èðãýä õîîðîíäîî
õàðèëöàõäàà çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà íü
òîäîðõîé ýðõ, ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëäýã òóõàé ¿çñýí.
Òýãâýë èðãýä ÷ ìºí àäèë çàõèðãààòàé õàðèëöàõäàà
òîäîðõîé ýðõ, ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëäýã. Ýðõ, ¿¿ðýã
õî¸ðûã íýã çîîñíû õî¸ð òàëòàé ç¿éðëýæ áîëîõ
þì. Íýã òàëòàé çîîñ ãýæ õàà ÷ ¿ã¿é. ßìàð÷
õàðèëöààíä äàí ýðõ ýäýëäýãã¿é, áàñ äàí ¿¿ðýã ÷
õ¿ëýýäýãã¿é. Ýðõ ¿¿ðãèéí íýãäëèéã õîñëóóëàõ íü
øóäðàãà ¸ñîíä íèéöäýã ó÷èðòàé.
Èðãýä çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàòàé
õàðèëöàõäàà ãîë òºëºâ ñàíàë õ¿ñýëò, ºðãºäºë,
ãîìäîë ãàðãàõ õýëáýðýýð õàðèëöäàã.

47. Çàõèðãàà, èðãýä õîîðîíäûí õàðèëöàà
ÈÐÃÝÄÝÝÑ ÒªÐÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ, ÀËÁÀÍ ÒÓØÀÀËÒÀÍÄ ÃÀÐÃÀÑÀÍ
ªÐêĪË, ÃÎÌÄËÛà ØÈÉÄÂÝÐËÝÕ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÈÀÑ
6 äóãààð ç¿éë. ªðãºäºë, ãîìäîë ãàðãàã÷èéí ýðõ
ªðãºäºë, ãîìäîë ãàðãàã÷ äàðààõü ýðõ ýäýëíý:
1/ ãàðãàñàí ºðãºäºë, ãîìäëûíõîî õàðèóã àâàõ;
2/ ºðãºäºë, ãîìäîëòîéãîî õîëáîãäóóëæ òàéëáàð, íîòëîõ áàðèìò
- 47 -
ãàðãàõ;
Ç/ ºðãºäºë, ãîìäëîîñîî òàòãàëçàæ áóöààí àâàõ;
4/ ºãñºí õàðèóã çºâøººðººã¿é òîõèîëäîëä çîõèõ äýýä øàòíû àëáàí
òóøààëòàíä ãîìäîë ãàðãàõ;íèéöýæ áàéãàà ýñýõýä òóõàéí áàéãóóëëàãûí
ýðõ áàðèã÷ áîëîí ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàí õÿíàëò òàâèíà.
5/ òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä ãàðãàñàí ºðãºäºë,
ãîìäëîî øèéäâýðë¿¿ëýõ.
Ò¿¿í÷ëýí òóõàéëñàí çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãàòàé õàðèëöàõ á¿ðòýý äýýðõè íèéòëýã
ýðõýíä òóëãóóðëàí òóõàéí õàðèëöààã çîõèöóóëñàí
áóñàä õóóëèóäàä çààñàí ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëäýã.
3.4. Èðãýí ýðõýý õàìãààëàõ íü
Èðãýäèéí ýðõèéí áàòàëãààã õàíãàõ, èðãýä
çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàòàé ÷ºëººòýé, íýýëòòýé
õàðèëöàõ, çàõèðãààíû ç¿ãýýñ ãàðãàõ øèéäâýðò
ñàíàëàà èëýðõèéëýõ, òóñãóóëàõ, ÿìàðâàà øóäàðãà
áóñ, õóóëü áóñ ¿éëäëýýñ ýðõýý õàìãààëóóëàõ
õóóëü ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ íü ýðõ ç¿éò òºðèéã
òºëºâø¿¿ëýõ, èðãýíèé, àðä÷èëñàí íèéãýì
áàéãóóëàõàä òýðã¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé.
Ìîíãîë Óëñûí õóâüä äýýðõ áàðèìòëàëóóäûã
õóóëü ç¿éí òîãòîëöîîíä áîäèòîéãîîð áèé

48. Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
áîëãîõ òàëààð íýëýýäã¿é õóóëèóä áàòëàãäàí
ãàð÷ýý. Èðãýíèé ýðõèéã õàìãààëàõ õóóëü ç¿éí
õàìãààëàëòûí õýä õýäýí áîëîìæóóä áèé. Ýíý
òàëààð àâ÷ ¿çüå.
3.4.1. Èðãýíèé ýðõèéã èðãýä áîëîí
àæ àõóéí íýãæèéí õóóëü çºð÷ñºí
¿éëäýë áóþó ãýìò õýðýã, çºð÷뺺ñ
õàìãààëàõ òîãòîëöîî
Èðãýíèé ºì÷ëºõ ýðõýíä õóóëü áóñààð õàëäàæ
ýä ç¿éë, ìºíãèéã íü õóëãàéëàõ, äýýðýìäýõ
çýðýã ãýìò ¿éëäýë, èðãýä õîîðîíäûí èðãýíèé
õóóëü áà ãýðýýíèé äàãóó ýä ç¿éë, ºì÷ õºðºíãèéã
õóäàëäàõ, áýëýãëýõ, ºâ çàëãàìæëóóëàõ ÿâöàä
ãýðýýíèé òàëóóä õîîðîíäîî õóóëü áîëîí ãýðýýíä
çààñàí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõã¿é áàéõ, ¿¿ðãýý çºð÷èõ
çýðýã áàéäëààð íºãºº èðãýíèé ýðõèéã çºð÷èõ
òîõèîëäîëä áóñàä õóóëü õÿíàëòûí áàéãóóëëàãóóä
èðãýäèéí ýðõèéã íºõºí ñýðãýýäýã.
3.4.2. Çàõèðãààíû áîëîí õóóëü
õÿíàëòûí áàéãóóëëàãà,
òýäãýýðèéí àëáàí òóøààëòíû
õóóëü áóñ, çîõèñã¿é ¿éë
àæèëëàãààíààñ èðãýäèéí ýðõèéã
õàìãààëàõ òîãòîëöîî
Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí
àëáàí òóøààëòàí íü ñàíàìñàðã¿éãýýð áîëîí
ñàíààòàéãààð ¿éë àæèëëàãàà /¿éëäýë, ýñ ¿éëäýë-
- 48 -

49. Çàõèðãàà, èðãýä õîîðîíäûí õàðèëöàà
õóóëüä çààñàí ¿¿ðãèéã áèåë¿¿ëýõã¿é áàéõ/
áîëîí øèéäâýðýýðýý èðãýäèéí ýðõèéã çºð÷èõ
òîõèîëäëóóä áàéäàã. Äýýðõ àñóóäëûã õîëáîãäîõ
àëáàí òóøààëòíû äýýä äàðãà, çàõèðàëä íü
àñóóäëàà òàâüæ øèéäâýðë¿¿ëýõ æóðàìòàé.
Õóóëü õÿíàëòûí áàéãóóëëàãûí /öàãäàà,
ïðîêóðîð, ìºðäºí áàéöààã÷èä/ àëáà õààã÷èä ìºí
èðãýäèéí ýðõèéã çºð÷ñºí òîõèîëäîëä äýýðõèéí
àäèë äýýä øàòíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä
íü ãîìäëîî ãàðãàæ ýðõýý õàìãààëóóëàõ áîëîìæòîé
þì. Æèøýý íü; Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí òóõàé
õóóëèéí 51 ä¿ãýýð ç¿éëèéí Ç-ò. “Öàãäààãèéí òºâ
áàéãóóëëàãà íü öàãäààãèéí íèéò áàéãóóëëàãà,
àëáà õààã÷èéí ¿éë àæèëëàãààíä, öàãäààãèéí
áàéãóóëëàãûí äàðãà, çàõèðàã÷ íàð òóõàéí
áàéãóóëëàãûí àëáà õààã÷äûí ºäºð òóòìûí
àæèëä äîòîîäûí õÿíàëò òàâüæ, õóóëü òîãòîîìæ,
öàãäààãèéí àëáà õààã÷èéí ¸ñ ç¿éí øààðäëàãà,
õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷èõ ÿâäàëòàé òýìöýæ,
øàëòãààí, íºõöëèéã àðèëãàõ àðãà õýìæýý àâíà”
ãýæ çààæýý.
3.4.3. Èðãýä õóóëèàð îëãîñîí ýðõ¿¿äýý
àøèãëàí ººðñ人 èäýâõòýé ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëàõ òîãòîëöîî
Õóóëüä çààñíààð èðãýä ýðõýý õàìãààëàõ
äàðààõü áîëîìæóóä áèé. ¯¿íä:
- 49 -

50. - 50 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
àðãàã¿é õàìãààëàëò, ãàðöààã¿é áàéäëûí
¿éëäë¿¿ä;
èðãýíèé ººðòºº òóñëàõ ¿éëäë¿¿ä;
õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ
áàéãóóëëàãààñ òóñëàìæ àâàõ áîëîëöîîòîé
þì. ªºðººð õýëáýë ºì㺺ëëèéí
áàéãóóëëàãà, ºì㺺ëºã÷ººñ õóóëü ç¿éí
òóñëàëöààã àâ÷ áîëíî.
3.4.4. Èðãýíèé íèéãìèéí õÿíàëòûã
õýðýãæ¿¿ëäýã òºðèéí áóñ
áàéãóóëëàãà áîëîí áóñàä
áàéãóóëëàãûí äýìæëýãòýéãýýð
èðãýäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ
òîãòîëöîî
•
•
•
Èðãýä ýðõýý õàìãààëàõ ººð íýã àðãà çàì
íü òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí òóñëàëöàà
äýìæëýãèéã àâàõ ÿâäàë þì. Æèøýý íü:
ºì㺺ëëèéí áàéãóóëëàãà, ¿éëäâýð÷íèé ýâëýë,
õýðýãëýã÷äèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ íèéãýìëýã,
ìàëûã ãýìò õàëäëàãààñ õàìãààëàõ íèéãýìëýã ãýõ
ìýò. Èðãýäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ òºðèéí áóñ áîëîí
áóñàä áàéãóóëëàãûã õóóëüä òîäîðõîé äóðüäñàí
áàéõààñ ãàäíà òóõàéí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí
ä¿ðýìä íü òîäîðõîé äóðüäñàí áàéäàã.
Ýäãýýð áàéãóóëëàãóóä íü àøãèéí òºëºº áóñ
áºãººä ãàãöõ¿¿ èðãýä áîëîí òîäîðõîé á¿ëãèéí
ýðõ, àøèã ñîíèðõëûã çºð÷èãäºõººñ óðüä÷èëàí

51. Çàõèðãàà, èðãýä õîîðîíäûí õàðèëöàà
ñýðãèéëýõ, õàìãààëàõ, çºð÷èãäñºí ýðõèéã íü íºõºí
ñýðãýýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ, òºëººëºõ, òóñëàëöàà
¿ç¿¿ëýõ ÷èãëýëä ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëäàã òóë
èðãýä ýíýõ¿¿ áàéãóóëëàãàä õàíäàõ íü ç¿éòýé.
̺í òºñ⺺ñ ñàíõ¿¿æèëò àâ÷ ¿éë
àæèëëàãààãàà õýðýãæ¿¿ëäýã ¿íäýñíèé õýìæýýíèé
Õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõ ¯íäýñíèé êîìèññ íü
õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð àæèëëàäàã.
Ïðàêòèê àëõàì:
Õ¿íèé ýðõèéí ¿íäýñíèé êîìèññò õàíäàõäàà
òîäîðõîé øààðäëàãóóäûã áèåë¿¿ëíý. ¯¿íä:
ãîìäîë ãàðãàã÷ ãîìäëîî çàõèðãààíû
æóðìààð øèéäâýðë¿¿ëñýí áàéõ, ººðººð
õýëáýë óðüä÷èëàí øèéäâýðë¿¿ëñýí
áàéõ;
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü, õóóëü, îëîí
óëñûí ãýðýýãýýð áàòàëãààæóóëñàí ÿìàð
ýðõ, ýðõ ÷ºëºº íü çºð÷èãäñºí áîëîõûãîî
äóðüäàõ;
ãîìäîë ãàðãàã÷ ººðèéí íýð, îðøèí
ñóóãàà ãàçðûí áóþó øóóäàíãèéí õàÿãàà
áè÷èæ, ãàðûí ¿ñãýý çóðñàí áàéõ;
ãîìäîëä õîëáîãäîæ áàéãàà àæ àõóéí
íýãæ, áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí,
õóâü õ¿íèé íýð, õàÿã, áîëîìæòîé
áîë óòàñíû äóãààð õîëáîãäîõ áóñàä
áàðèìòûã õàâñàðãàõ
- 51 -
1.
2.
3.
4.

52. - 52 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
Õ¿íèé ýðõèéí ¿íäýñíèé êîìèññ íü èðãýäèéí
ãàðãàñàí ãîìäëûí äàãóó äàðààõü ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëäàã. ¯¿íä:
àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà, àëáàí
òóøààëòàí, õóâü õ¿í õ¿íèé ýðõ, ýðõ
÷ºëººã çºð÷ñºí òóõàé àñóóäëààð ø¿¿õýä
íýõýìæëýë ãàðãàõ, ø¿¿õ õóðàëäààíä
õóóëèàð òîãòîîñîí æóðìûí äàãóó
òºëººëºã÷ºº îðîëöóóëàõ;
õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷ñºí ãýæ ¿çñýí
àëáàí òóøààëòàíä çàõèðãààíû øèéòãýë
íîãäóóëàõ òóõàé õ¿ñýëòýý ýðõ á¿õèé
áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä òàâèõ;
õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷ñºí, çºð÷èõ
íºõöºë á¿ðä¿¿ëñýí ¿éë àæèëëàãààãàà
çîãñîîõûã áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíààñ
øààðäàõ çýðýã ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëæ
èðãýäèéí ýðõèéã õàìãààëäàã.
1.
2.
3.
3.5. Èðãýí çàõèðãààòàé õàðèëöàõ
õýëáýð¿¿ä
Õóóëüä çààñíààð ºðãºäºë, ãîìäîë, ñàíàë,
õ¿ñýëò ãýñýí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàòàé èðãýí
õàðèëöàõ õýëáýð¿¿ä áèé.
Ãîìäîë ãýäýã íü çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí
áóðóóãààñ èðãýäèéí áîëîí àæ àõóéí íýãæèéí ýðõ
íü çºð÷èãäºæ, çºð÷èãäñºí ýðõýý ñýðãýýëãýõýýð
õàíäàæ áóé õýëáýð.

53. Çàõèðãàà, èðãýä õîîðîíäûí õàðèëöàà
ªðãºäºë ãýäýã íü òîäîðõîé àæèëëàãààã
ýõë¿¿ëýõ, ýñõ¿ë äóóñãàâàð áîëãóóëàõ òóõàé
çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàä õàíäàæ áóé áàðèìò ãýæ
îéëãîæ áîëíî.
Õ¿ñýëò ãýäýã íü îíîâ÷òîéãîîð áîëîí çîõèñòîé
æóðìààð àñóóäëûã øèéäâýðë¿¿ëýõ òóõàé
çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàä õàíäàæ áóé áàðèìò þì.
3.6. Èðãýäèéí ºðãºäºë, ãîìäîë, õ¿ñýëòèéã
øèéäâýðëýõ íü
Èðãýí íü ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîë íü
õºíäºãäñºí ÿìàð ÷ àñóóäëààð òºðèéí áàéãóóëëàãàä
ºðãºäºë, ãîìäîë ãàðãàõ ýðõòýé. Õàðèí íèéãìèéí
ÿìàð õàðèëöààíä îðîëöîæ áàéãààãààñ õàìààð÷
õàíäàõ òºðèéí áàéãóóëëàãà íü ººð ººð áàéíà.
ͺ㺺 òàëààñ èðãýäýýñ ºðãºäºë, ãîìäîë ãàðãàõ
ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ íºõöëèéã á¿ðýí õàíãàñàí áàéõ
¸ñòîé.
ªðãºäºë, ãîìäëûã áè÷ãýýð áóþó àìààð
áèå÷ëýí ãàðãàíà. Àìààð áèå÷ëýí ãàðãàñàí
ºðãºäºë, ãîìäëûã õ¿ëýýí àâ÷ áàéãàà ýòãýýä
òýìäýãëýí àâ÷, ºðãºäºë, ãîìäîë ãàðãàã÷èéí ãàðûí
¿ñãèéã çóðóóëíà. Ãàðûí ¿ñãýý çóðæ ÷àäàõã¿é áîë
ýíý òóõàé òýìäýãëýíý.
ªðãºäºë, ãîìäëûã àìààð, áè÷ãýýð ãàðãàõààñ
ãàäíà öàõèì ñ¿ëæýý áóþó èíòåðíåòýýð, óòñààð
õàíäàí ãàðãàæ áîëíî.
- 53 -

54. - 54 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
Èéìä èðãýä ýäãýýð áîëîìæóóäûã ñîíãîí
àøèãëàæ ºðãºäºë, ãîìäëîî ãàðãàæ áîëíî.
ßìàð õýëáýðýýð ãàðãàñíààñ õàìààðàõã¿éãýýð
çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí
ò¿¿íèéã õóãàöààíä íü, õóóëèéí äàãóó øèéäâýðëýõ
¿¿ðýãòýé áàéäàã.
3.6.1. ªðãºäºë ººðºº áè÷üå
Èðãýä ºðãºä뺺 ãàðãàõäàà òóõàéí àñóóäëûã
õàðèóöñàí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä
õàíäàæ, õ¿ñýëò øààðäëàãàà òîäîðõîé
îéëãîìæòîé áè÷èõ íü ººðèéí ºðãºäºë ãîìäîëäîî
øóóðõàé õàðèóãàà àâàõ, õ¿ñýëò øààðäëàãàà çºâ
øèéäâýðë¿¿ëýõ ÷óõàë íºõöºë áîëäîã.
ªðãºäºë, ãîìäëîî áóðóó ãàçàðò òàâèõ,
àñóóäëàà ¿íäýñëýë ìóóòàé ãàðãàõ íü ò¿¿íèé
øèéäâýðëýëòèéí ÿâöûã óðòàñãàõ, îëîí øàò
äàìæëàãà äàìæèõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëäãèéã
àíõààð÷ ºðãºäºë, ãîìäëîî áè÷èõ õýðýãòýé.
ªðãºäºë íü àëáàí áè÷ãèéí ò¿ãýýìýë
õýðýãëýãääýã íýã òºðºë þì. Àëáàí áè÷ãèéí
íàéðóóëãà íü áóñàä íàéðóóëãààñ íýí ºâºðìºö
áàéäàã. Æèøýý íü: ºðãºäëèéã øóóä áóþó ãîë
óòãààð áè÷èõ ¸ñòîé áàéäàã. Ç¿éð öýöýí ¿ã, óðàí
ä¿ðñëýë, íóòãèéí àÿëãûí ¿ã, ýòãýýä á¿ä¿¿ëýã
¿ã çýðãèéã õýðýãëýõ íü çîõèìæã¿é. ªðãºäëèéã
äàðààõü äàðààëëààð áè÷íý.

55. Çàõèðãàà, èðãýä õîîðîíäûí õàðèëöàà
Õ¿ëýýí àâàã÷ áàéãóóëëàãà, àëáàí
òóøààëòíû íýð á¿õèé òîëãîé. /ãîëëóóëàí
áè÷íý/
ªðãºäºë áè÷èõ áîëñîí ó÷èð øàëòãààí áóþó
àãóóëãà. Ýíý õýñãèéã äàðààõü äàðààëëààð
áè÷íý.
Ýõëýýä ººðèéí òóõàé òîâ÷ òîäîðõîé
òàíèëöóóëãà.
Äàðàà íü ºðãºäëèéã øèéäýõýä
õîëáîãäîõ ç¿éëèéã áè÷íý.
Òºãñãºëä íü þóã õýðõýí øèéä¿¿ëýõèéã
õ¿ñ÷ áàéãààãàà áè÷äýã.
3. ªðãºäºë ãàðãàã÷èéí îðøèí ñóóãàà ãàçðûí
áóþó øóóäàíãèéí õàÿã /øààðäëàãàòàé áîë
àëáàí òóøààë/, îâîã íýð, ãàðûí ¿ñýã, ýðãýæ
õîëáîî áàðèõ óòàñíû äóãààð:
4. Îí, ñàð, ºäºð ãýñýí áàéäàëòàé áàéíà.
ªðãºäëèéí óòãà àãóóëãà íü ÿíç á¿ð áàéæ
áîëîõ áºãººä áè÷ñýí ç¿éëèéí àãóóëãààñ
õàìààðàí õýìæýý íü ÿìàð ÷ áàéæ áîëíî. ̺í
ÿìàð áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä õàíäàæ
áàéãààãààñ õàìààð÷ ººð ç¿éëèéã øààðäàæ áîëíî
ãýäãèéã àíõààðàõ õýðýãòýé.
- 55 -
1.
2.
•
•
•

56. - 56 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
ªðãºäëèéã äîîðõ çàãâàðààð áè÷íý.
çàãâàð
Õàíäàæ áàéãàà áàéãóóëëàãà,
àëáàí òóøààëòíû àëáàí òóøààë, íýð
ªðãºäëèéí òîâ÷ óòãà
ªðãºäëèéí àãóóëãà:
- ªðãºäºë áè÷èã÷èéí òîâ÷ òàíèëöóóëãà
- Øèéä¿¿ëýõèéã õ¿ñ÷ áóé àñóóäëûí àãóóëãà
ªðãºäºë ãàðãàã÷èéí õàÿã:
îâîã íýð:
ãàðûí ¿ñýã:
óòàñíû äóãààð:
Îí, ñàð, ºäºð
3.7. Èðãýíèé ìýäýýëýë àâàõ ýðõ áà
ìýäýýëëèéí èë òîä áàéäàë
ªðãºäºë, ãîìäîë ãàðãàõ ýðõýýñ ãàäíà èðãýíèé
íýã ÷óõàë ýðõ íü “Ìýäýõ ýðõ” þì.
3.7.1. Ìýäýõ ýðõ ãýæ þó âý?
Òàíû ìýäýýëýëòýé áàéõ ýðõèéã ÌÝÄÝÕ ÝÐÕ
ãýæ íýðëýäýã. Ìýäýõ ýðõ áóþó ìýäýýëýë îëæ àâàõ,
õ¿ðòýõ ýðõ íü ¯íäñýí Õóóëü áîëîí Ìýäýýëëèéí
ýðõ ÷ºëººíèé òóõàé õóóëèàð áàòàëãààæäàã.
Àíõíû Ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëººíèé òóõàé õóóëèéã