Verslag van John van Tiggelen - redacteur Houtwereld - over de Booosting activiteit Industrieel bouwen met (kruislaag)hout op 21 juni 2017 in het in aanbouw zijnde Hotel Jakarta Amsterdam. Dit verslag is verschenen in HoutWereld nr 13/14 op 7 juli 2017.

1. 20
HoutWereld • Jaargang 70 • Nummer 13/14 • 7 juli 2017
TEKSTENFOTO’S:JOHNVANTIGGELEN
De laatste modulaire hotelkamer werd op zijn
plaats getakeld toen Theo de Porto, bedrijfslei-
der bij Bouwbedrijf De Nijs, het bouwhelmen
dragende gezelschap meenam op een ‘hard hat
tour’ door het in de steigers staande Hotel Ja-
karta. Voordat verschillende sprekers het woord
zouden nemen, ving het publiek een glimp op
van de praktijk.
Bouwbedrijf De Nijs staat erom bekend uitda-
gingen in het binnenstedelijk gebied niet uit de
weg te gaan. Dit geldt niet voor Hotel Jakarta
wat de locatie betreft, maar het toegepaste ma-
teriaal en de constructie van het hotel zijn wel
degelijk uitdagend en complex te noemen. In
zes bouwlagen van het hotel komen tweehon-
derd hotelkamers waarvan er 176 modulair zijn
gefabriceerd met behulp van kruislaaghout
(Cross Laminated Timber, CLT).
Ursem Modulaire Bouwsystemen leverde de
modulaire luxe hotelkamers voorzien van bad-
kamers, afwerking en installaties, terwijl Derix
Gelijmde Houtconstructies het kruislaaghout
fabriceerde waar de modules van zijn gemaakt.
De lariks kozijnen die op de begane grond zijn
R E P O R T A G E
industrieel
bouwen met hout
P
latform voor bouwinnovatie Booosting
organiseerde 21 juni een middag in het
teken van industrieel bouwen met hout. In
de bouwkeet van Bouwbedrijf De Nijs aan
de Javakade in Amsterdam, naast het in
aanbouw zijnde Hotel Jakarta, lieten ruim veertig
mensen uit de bouwwereld zich informeren over
het bouwen met Cross Laminated Timber (CLT) en
het toepassen van dragende houten constructies
in de hoogbouw. Bouwen met hout is populair,
maar hoogbouw met hout stuit nog op een aantal
beperkingen.
kruislaaghout-hotel
HOUT MOET GEEN
DOEL OP ZICH ZIJN
Hotel Jakarta
in de steigers.

2. 21
7 juli 2017 • Nummer 13/14 • Jaargang 70 • HoutWereld
toegepast, heeft De Nijs in de eigen timmerfa-
briek geproduceerd waar Theo de Porto terecht
trots op was. Het is mooi gelamineerd lariks dat
op de kop van het hotel kunstig is gebogen.
De modules van binnen bekijken bleek helaas
niet mogelijk. Het was een te groot risico om via
de steigers de hotelkamers te betreden en Rob
Ursem deelde mee dat de modules geseald ge-
leverd worden. Pas wanneer de bouw gereed is,
mogen ze betreden worden. Desalniettemin was
er een gebouw te zien dat weliswaar nog niet af
was – oplevering begin 2018 – maar met een
transparante gevel, een subtropische binnen-
tuin, een zwembad en natuurlijk de modulaire
hotelkamers staat er op de kop van het Java-ei-
land een markante structuur in wording.
HEERLIJK MATERIAAL Voor architectuur- en
stedelijk ontwerpbureau SeARCH was het niet
de eerste ervaring met CLT. Kathrin Hanf, senior
architect bij SeARCH, vertelde dat het bureau
voor uitbreidingen bij bestaande bebouwing al
eerder voor het kruislaags gelamineerde hout
had gekozen. De prettige warme sfeer van het
hout en het feit dat CLT zich goed en snel laat
verwerken in vrijwel elke gewenste vorm, waren
daar belangrijke redenen voor. “Voor architec-
ten is het een heerlijk materiaal om mee te spe-
len”, aldus Kathrin Hanf.
Hotel Jakarta is een klimaat- en energieneutraal
gebouw en dat bepaalde ook de keus voor het
gebruik van veel hout in het ontwerp. Binnen in
het atrium komt er niet veel CLT in het zicht
omdat de wanden worden afgewerkt met mas-
sieve bamboelatten. Deze keuze heeft ook te
maken met de akoestische eigenschappen van
CLT die het atrium in een enorme galmkamer
zouden veranderen. In de hotelkamers blijft het
materiaal wel zichtbaar.
Dat de hele constructie niet in hout is uitgevoerd
heeft te maken met de enorme windkrachten
die op de grote gevel kunnen komen te staan.
De betonnen plint was nodig om het gebouw,
wanneer het flink waait en stormt, op zijn plek te
houden. Ook de stijgpunten - de liftschachten
en trappenhuizen - zijn van beton. Maar de
grote massa van tweehonderd hotelkamers be-
staat uit CLT waarbij de houten wanden van de
kamers naar buiten steken en zo deel uitmaken
van het balkon. Onder de modules zit in verband
met de akoestiek van de ruimte een betonnen
plaat. Dit heeft als bijkomend constructief voor-
deel dat bij het stapelen van de kamers de vloer-
platen niet te veel belast worden.
De kamers zijn opgebouwd uit prefabelementen
met een passiefhuiskozijn en zijn helemaal ge-
reed wanneer ze geplaatst worden. De leidin-
gen zijn ingefreesd in de wanden en het is plug
and play wat de installatie betreft. Er is geen
aanvullende staalconstructie nodig. De CLT-
units met de betonnen vloeren kunnen zo gesta-
peld worden. Het CLT blijft in de kamer zicht-
baar, maar voor de laatste laag in het kruislaag-
hout is gekozen voor de zilverspar. Dit dennen-
hout levert plaatmateriaal met vrijwel geen
noesten op. Opdrachtgever WestCord Hotels
wilde toch graag een egalere afwerking en koos
voor een deklaag met een luxere uitstraling.
Kathrin Hanf benadrukte dat deze manier van
werken voor een architectenbureau inhoudt dat
alles tot in het kleinste detail moet zijn ontwor-
pen en dat het hele proces met grote zorgvul-
digheid moet worden uitgevoerd. Eenmaal in
een later stadium kan er weinig aangepast wor-
den. Maar wanneer het allemaal klopt, gaat het
ongelofelijk snel. De eerste 121 CLT-units waren
binnen drie weken geplaatst.
VOLWAARDIGE KEUZE Rob Ursem wreef het
de aanwezigen nog maar eens in: modulair bou-
wen is vaak sneller en, zeker wanneer je alle
kosten meeneemt, goedkoper. Ursem Modulai-
re Bouwsystemen fabriceerde in een geautoma-
tiseerd proces de modulaire hotelkamers voor
Hotel Jakarta. In de fabriek in Wognum kunnen
twintig modules per week worden vervaardigd.
Volgend jaar moeten dat er veertig worden en
de doelstelling is om dit getal een jaar later naar
zestig te tillen. Voor het hotel leverde Ursem
modules met badkamer maar zonder interieur.
Het proces is als volgt: op de betonvloer, waar
alle installaties al in zitten, komen de CLT-wan-
den en het balkon waarbij de betonnen balkon-
plaat aan de CLT-wanden hangt. Het CLT-dak
gaat erop en vervolgens wordt de module wind-
en waterdicht ingepakt, en gaat in de opslag.
Rob Ursem benadrukte nog maar eens dat een
goede voorbereiding belangrijk is. “Wanneer de
carrousel draait kun je je geen foutje veroorlo-
Balkons bij de modulaire
hotelkamers.
Gelamineerd lariks op de
kop van Hotel Jakarta.

3. 22
HoutWereld • Jaargang 70 • Nummer 13/14 • 7 juli 2017
ven. Aan het eind gaat de deur dicht, wordt de
module geseald en gaat de deur pas weer open
wanneer de bouw gereed is.”
De trend in het modulaire bouwen is steeds hóger.
Hotel Jakarta kent elf bouwlagen, maar er wordt
inmiddels tot twintig hoog gebouwd. Een beton-
nen vloer met houtskeletbouw vormt daarbij de
basis. Dit systeem voldoet tot twee bouwlagen. Tot
vijf bouwlagen versterken stalen kolommen de
houtskeletbouw, maar voor hoogbouw tot twintig
bouwlagen vervangt Ursem de stalen kolom door
een betonnen penant. Overigens staan de units in
Hotel Jakarta verticaal los op elkaar; horizontaal
zijn ze verbonden met stalen strips.
Rob Ursem: “Voor CLT kijken we per project. Dit
is onze eerste samenwerking met Derix en dit
smaakt zeker naar meer. Er wordt door de markt
enthousiast gereageerd en het is nu zoeken
naar de kostprijs van houtskeletbouw met be-
tonnen penanten versus een draagconstructie
met CLT. Wat zet je voor welk project in? Voor
hoogbouwprojecten heb je een vaste kern van
beton voor de liften en trappenhuizen. Met CLT
heb je makkelijkere mogelijkheden om de
dwarsstabiliteit van je gebouw te maken, zodat
je een betonkern niet nodig hebt. Wij zien het
bouwen met CLT als een volwaardige keuze.”
De Duitse producent Derix leverde de CLT-
wanden en plafonds voor de kamermodules die
Ursem construeerde, evenals de gelijmde hou-
ten liggers voor de atriumkap van Hotel Jakarta.
X-lam is de merknaam van het kruislaaghout dat
Derix maakt. Johan Paul Borreman van Derix
vertelde dat het product inmiddels ruim vijf jaar
op de markt is. X-lam bestaat uit ten minste drie
lagen van 20 mm die kruislings op elkaar zijn
gelijmd. Hierdoor is de vorm stabiel. In combina-
tie met een 3D-ontwerp en CNC-machines is
het mogelijk snel in prefab te bouwen, met min-
der faalkosten en een kortere bouwtijd tot ge-
volg. De CLT-platen worden gefreesd, ge-
schuurd en afgewerkt geleverd en zijn opge-
bouwd uit vuren met een deklaag naar keuze.
HAUT-PROJECT Thomas Harms, senior archi-
tect bij Team V, zette de aanwezigen weer met
beide voeten in de Hollandse klei. De enigszins
euforische verhalen werden aan de hand van
een hoogbouwproject in het Amstelkwartier in
Amsterdam getoetst aan de realiteit en die
bleek weerbarstig. Het project HAUT behelst
een woontoren van 70 meter hoog, die groten-
deels uitgevoerd gaat worden in hout. Architect
Harms benadrukte dat veel woontorens waar-
van gedacht wordt dat ze in hout worden uitge-
voerd in wezen hybride constructies zijn. Vaak
houdt dit in dat een betonnen kern moet zorgen
voor voldoende stabiliteit en stijfheid in de
constructie.
HAUT is een prachtige woontoren op een schit-
terende locatie. Team V koos voor CLT omdat
uitzicht bij dit gebouw belangrijk is en de draag-
structuur daarom uit de gevel weggehaald
moest worden. Er wordt gewerkt met draagmu-
ren van kruislaaghout, zodat de gevel volledig
vrij komt. De CLT-wanden worden tevens toege-
past vanwege de stijfheid.
Helaas kwam het architectenbureau er achter
dat de grond minder stabiel was dan gedacht.
Hierdoor kan minder stabiliteit voor het gebouw
uit de fundatie worden gehaald. Bovendien was
er sprake van een zogenaamd theoretisch dijkli-
chaam omdat het gebouw naast de Amstel komt
te staan. Ook dit gaat ten koste van de stabiliteit
in de onderbouw. Het idee om de CLT-wanden
door te koppelen met stevige stalen strips werd
losgelaten en Team V koos voor een ‘veilige’ be-
tonnen kern. Dit was voor de architecten een
grote stap omdat ze heel graag hadden gewild
dat het gebouw in hout uitgevoerd zou worden.
HUIVERIG Nadeel van CLT zijn de slechte
akoestische eigenschappen. In HAUT worden
daarom de wanden bekleed, al hadden de archi-
tecten het hout graag in het zicht gehouden.
Ook voor de vloer wordt gekeken of een hybri-
de vloer beter voldoet. Een houten structuur
met een betonnen deklaag zou daarvoor een
oplossing kunnen zijn. Bijkomend voordeel
daarvan is dat de wanden op de vloeren zijn te
stapelen. Anders zou er een ‘constructieve
knoop’ ontstaan daar waar de vloeren op de
wanden aansluiten. Stabiliteit en stijfheid blijven
een uitdaging in het ontwerpproces. Inmiddels is
men bezig een houtleverancier te selecteren
waarmee het ontwerp nogmaals zal worden
doorgelopen en uitgewerkt.
Brandveiligheid blijft een issue bij houten hoog-
bouw. De hoogte van het gebouw is 69,95 meter
omdat vanaf 70 meter er weer andere eisen aan
de brandveiligheid worden gesteld. Zeker na de
brand in de Grenfell Tower in Londen is de
brandweer huiverig om een vergunning af te
geven voor een ‘houten gebouw’. Om de brand-
weer te overtuigen, zagen de architecten zich
genoodzaakt een sprinklersysteem in het ont-
werp van HAUT op te nemen.
Voor hoogbouw in hout blijken er in de praktijk
nogal wat drempels te zijn. Architect Thomas
Harms benadrukte dat bij al het innoveren de
architectuur niet uit het oog verloren mag wor-
den. Hout moet geen doel op zich zijn. Toch blijft
een volledig houten hoogbouwproject zonder
betonkern de ambitie van Team V. n
Rob Ursem: “CLT bekijken
we per project”.
De laatste module
wordt op zijn
plaats gehesen.