2. Gezi Yazılarının Tanımı ve Niteliği
• Bir yazarın gezdiği, gördüğü ve incelediği yerlerden
edindiği bilgi, görgü ve izlenimleri yansıtan yazıya ‘gezi
yazısı’ denir.
•
Gezi yazılarında yalnız gezilip görülen yerlerin doğal
özelliklerinin belirtilmesiyle yetinilmez. O yerlerdeki
insanların gelenek, görenek ve zevkleri de tanıtılmaya
çalışılır. Doğru bilgi ve gözlemlere dayalı gezi yazıları
tarih, coğrafya, toplumbilim gibi bilim dalları için de
yararlı bir kaynak olarak değerlendirilebilir. Bu tür
yazılar ayrıca okurların genel kültürlerini geliştirmede
önemli bir rol oynar.
3. Gezi Yazılarının Tanımı ve Niteliği
•
İnsanlar, kendi yakın çevreleri dışında olup bitenleri öğrenmek
isterler. kitaplarda okudukları, haritada gördükleri kıta, ülke veya
kentlerde yaşayan insanların gelenek ve göreneklerini merak
ederler. Görmeyi hayal ettikleri yerleri, usta yazarların aracılığıyla
tanımaktan, gezer gibi olmaktan zevk duyarlar. Kendisi de gezi
türünde eser vermiş olan Ahmet Haşim bu duyguyu şöyle dile
getirir,’…seyahatname okumanın tadını öteden beri bilirim.
Bütün çocukluğum onları okumakla geçti. Kış geceleri dışarıda
rüzgar olurken, bir gaz lambasının ışığını gözbebeklerimde iki
altın nokta gibi taşıyarak zengin bir ateş karşısında, Rahat bir
koltukta okuduğum o Afrika ve Amerika seyahatnamelerinin
masum ve namuslu üslubundan aldığım tadı bana pek az
edebiyat eseri verebilmiştir.’(Bize Göre,Gurebahane-i
Laklakan,Frankfurt Seyahatnamesi,s.70)
4. Gezi Yazılarının Tanımı ve Niteliği
• Gezi yazıları gerçekten yaşanmış bir hayat kesiminin ürünüdür.
Bu tür yazıların ağır basan yönü, anlatılanların dikkatli bir
gözleme dayanmış olmasıdır. Yazar, şüphesiz, gördüklerini
anlatırken anılarından söz edebilir, birtakım yazılı veya sözel
kaynaklardan yararlanabilir, karşılaştırmalar ve çözümlemeler
yapabilir. Ancak tüm bu çabaların keskin ve sağlam bir gözlem
gücünden kaynaklanması şarttır. Biz buna ‘görmesini bilme
yeteneği’ de diyebiliriz.
• Gezi yazarları, uzun bir süre, daha çok insanların hiç gezip
görme imkânı bulamadıkları ülkeleri, bölge ve kentleri tanıtma
amacı gütmüşlerdir. Kutuplar, Afrika’nın balta girmemiş
ormanları ile Orta Asya, Güney Amerika gibi kıtalarda yaşayan
insan topluluklarının ilginç yaşayış biçimlerini tanıtan gezi
yazılarının yanında New York, Tokyo, Paris, Londra gibi büyük
şehirleri anlatan yazılara da rastlanmaktadır.
5. Gezi Yazılarının Tanımı ve Niteliği
•
Bir gezi yazısının kendi türünde değerli olabilmesi, bazı nitelikler
taşımasına bağlıdır. Bu niteliklerden biri, okuyucu için ilginç
görünüm, durum veya olayları kapsayabilmesidir. İkinci nitelik,
gezilen yerler ile görülen şeylerin dış görünüşünden çok öze inen ve
insanların iç dünyalarını yansıtan hususları gözler önüne
serebilmesidir. Üçüncü nitelik ise görülen yerler ve insanları,
edinilen izlenimleri yalın, sürükleyici ve renkli bir dille
anlatabilmesidir.
•
Gezi yazılarını, ele alınan konular ve anlatım bakımından ‘anı’ ve
‘röportaj’ türünden yazılara benzer bazı yönleri bulunur. Çünkü gezi,
anı ve röportaj diye adlandırılan yazılar geniş ölçüde yazarın gözlem,
izlenim ve yorumlarına dayanır. Bu nedenle bu türlerde yazılmış
eserleri bir sınıflamaya tabi tutmak bazen güçtür. Bununla birlikte,
her üç türün de birtakım ayırıcı özellikleri vardır. İyi bir okur bu
özellikleri bilir veya belirlemede güçlük çekmez.
6. Gezi Türünün Gelişimi
•
Gezi türünün uzun bir geçmişi vardır. Bu günkü tanımına ve niteliğine tam
uymasa da çok eski çağlarda gezi türünden sayılabilecek örneklerin
bulunduğu bilinmektedir. Eski Yunanistan’dan başlayarak günümüze kadar
çeşitli ülkelerden birçok gezgin, elçi, şair ve yazar gezip gördükleri yerleri
anlatan eserler meydana getirmişlerdir.
•
Başka ülkelere yapılan yolculuklarla ilgili ilk gezi yazılarına örnek olmak
üzere M.S. 448’de Hun hükümdarı Atilla’ya gönderilen elçilik heyetinde
görevli tarihçi Priskosun eseri ile M.S. 568 de Kilikyalı Zemarkhos’un
Göktürkler ülkesinde Bizans İmparatorluğu elçisi iken tuttuğu notları
gösterebiliriz.
•
İranlı şair ve din adamı Nasır Hüsrev ‘in hac maksadıyla yaptığı Mekke
gezisini ve bu arada Mısır ve Anadolu’nun doğusunda gördüklerini anlatan
‘sefername’ adlı eserini de ilk gezi kitapları arasında sayabiliriz.
7. Gezi Türünün Gelişimi
• Gezi türünün ilk önemli eselerini verenlerin başında şüphesiz
Venedikli ünlü gezgin Marco Polo ile yine ünlü Arap gezgini İbn-i
Batuta’yı anmamız gerekir.
• Marco Polo, Yakın Doğu ve Orta Asya ülkelerini kapsayan uzun bir
yolculuğa çıkmış ve bu yolculuğunda gezip gördüğü yerleri anlatan
bir eser yazmıştır. Birçok dile çevrilen bu eser gezi edebiyatının ilk
klasik örneklerinden biri sayılır. Arap gezgini İbn Batuta da Anadolu,
Harezm, Maveraünnehir ve Horasan’ı dolaşarak oralarda yaşayan
Türklerin teknik ve toplumsal özelliklerini anlatan bir kitap yazmıştır.
• Önceleri daha çok tarihçilerin ilgi gösterdikleri bu eserler, sonradan
edebiyatçıların da dikkatini çekmiştir. Ele alınan konular, kullanılan
dil, yazarların gözlem ve anlatım özellikleri bakımından gezi yazı ve
kitapları artık edebiyatın bir kolu, bir başka deyişle bir yazı türü
özelliği kazanmıştır.
8. Gezi Yazılarının Çeşitleri
•
Gezi yazılarını, yolculuk yapılan yer bakımından ikiye ayırmak mümkündür: yurtiçi
gezi yazıları ve yurt dışı gezi yazıları…
•
Yurtiçi gezi yazıları, bir yazarın herhangi bir amaçla kendi ülkesinde yaptığı bir
yolculuk sırasında gezip gördüğü yerleri ve edindiği izlenimleri anlattığı yazılardır.
Bu tür gezi yazılarına, Reşat Nuri Güntekin’in Anadolu Notlarını gösterebiliriz.
•
Yurtdışı gezi yazıları ise bir yazarın kendi ülkesi dışında yaptığı gezi ve
incelemelerinin bir ürünüdür. Bu tür gezi yazısına da Falih Rıfkı Atay’ın Deniz Aşırı
adlı eseri örnek olarak gösterebiliriz.
•
Gezi yazılarını, gezi türünde eser veren kimselerin durumları bakımından da ikiye
ayırabiliriz: uğraşları yazarlık olan kimselerin kalemlerinden çıkan gezi yazıları,
uğraşları yazarlık olmayan kimselerin ortaya koyduğu gezi yazıları.
•
Yazarlığı bir meslek olarak benimsemiş kimselerin eserlerinde gezilen görülen
yerler, değinilen konular, insanlarla ilgili gözlemler yazı sanatının birçok özelliğini
yansıtan renkli bir dille anlatılır.
9. Gezi Yazılarının Çeşitleri
• İkinci kategoriye giren yazılar, genellikle yazarlıkla ilgili olmayan,
fakat yurt içinde veya dışında bazı yerleri görmek üzere geziye
çıkanların veya geçici görevlerle yabancı bir ülkede oturanların
kaleme aldıkları yazılardır. Bu gibi kimselerin eserlerinde anlatım
kuru ve renksiz olabilir. Ancak bu tür eserlerde bazen çok ilginç
gözlemlere, sağlam bilgilere ve mantıklı yorumlara rastlayabiliriz.
Örneğin ünlü Türk denizcisi Piri Reis’in Bahriye adlı kitabı bu
bakımdan ilginçtir. Bu kitap Akdeniz’i çevreleyen karalar, ormanlar,
dağlar, kentler üzerinde verdiği bilgilerle hem bir deniz atlası, hem
de bir gezi kitabı niteliği taşır.
•
Gezi yazılarını amaç ve yazılış bakımından da üçe ayırmak
mümkündür: günü gününe alınmış notlara dayalı gezi yazıları,
mektup biçiminde yazılan gezi yazıları ve bir ülkeyi daha nesnel ve
derinlemesine tanıtmayı amaçlayan gezi yazıları.
10. Gezi Yazılarının Çeşitleri
•
Kimi yazarlar, gezip gördükleri yerleri günü gününe veya aralıklı
olarak tuttukları notlarla anlatırlar. Bu gibi gezi yazıları çoğu kez anı
türünün de özelliklerini taşır. Bu çeşit gezi yazılarına Burhan Arpad’ın
Gezi Günlüğü adlı eseri örnek olabilir.
•
Kimi yazarlar da gezi izlenimlerini belli aralıklarla arkadaşlarına
yazdıkları mektuplarda anlatırlar. Bu gibi gezi yazılarında mektup
türünün hemen hemen her özelliğini görebiliriz. Bu çeşit gezi
yazılarına Celaleddin Ezine’nin Amerika Mektupları örnek olarak
gösterebiliriz.
•
Üçüncü tür gezi yazıları, yazarın kişisel gözlemleri yanında daha
başka bilgi ve belgelere dayalı tasvir ve yorumları içerir. Örneğin
Falih Rıfkı Atay’ın gezi kitapları genellikle bu biçimde yazılmış
eserlerdir.
11. Türk Edebiyatında Gezi Yazıları
•
Bugünkü bilgilerimize göre Türkçe yazılan ilk gezi kitabı, tanınmış
denizcilerimizden Seydi Ali Reis’in Miratül-Memalik adlı eseridir. Eser
Portekizlilere karşı savaşırken Hint denizinde fırtınaya yakalanıp Gücerat’ta
karaya çıkan Seydi Ali Reis’in Hindistan, Afganistan, Buhara ve
Maveraünnehir yoluyla Edirne’ye dönüşü sırasında başından geçen
serüvenleri kapsar.
•
Ünlü bilginlerimizden Kâtip Çelebi’nin Cihannüma adlı eseri de gezi
yazılarında rastlanan birtakım özellikleri içermektedir. Kâtip Çelebi, Osmanlı
ülkesinin birçok yerini dolaşmış ve eserinde gördüğü bu yerlerle ilgili ayrıntılı
bilgiler vermiştir.
• Edebiyatımızda gezi türünde ilk büyük ve önemli eserin yazarı Evliya
Çelebi’dir. Tarih-i Seyyah adını taşıyan on ciltlik eserinde Evliya Çelebi,
Osmanlı İmparatorluğu sınırları içinde ve dışında gezip gördüğü yerleri
anlatır. Bu yerler arasında Bursa, İzmir, Trabzon gibi şehirlerimiz yanında
Avusturya, Hicaz, Mısır, Habeşistan ve Dağıstan gibi yabancı ülkeler de
bulunmaktadır. Evliya Çelebi’nin gezi kitabından XVII. Yy. toplumumuzun
zengin kültür özelliklerini öğrenmek mümkündür. Anlatımdaki sadelik,
içtenlik ve söyleşi havası da eser için ayrı bir üstünlük sayılır.
12. Türk Edebiyatında Gezi Yazıları
•
XVII. yy’da Hac yolculuklarını anlatan bir takım gezi kitapları ile birlikte
Avrupa ve Yakın Doğu ülkelerine gönderilen elçilerimizi yazdıkları
“sefaretname”leri de birer gezi eseri sayabiliriz. Bu eserler arasında
gezi türünün özelliklerini en belirgin biçimde taşıyanı Yirmisekiz Çelebi
Mehmet Efendi’nin Fransa Sefaretnamesi’dir. Yazar bu eserinde Lale
Devri’nde Fransa’da elçilik yaparken gördüklerini tatlı bir dille
anlatmıştır.
• Edebiyatımızda gezi türünden yazılara ilginin arttığını daha çok XIX.
yy’da görüyoruz. Bir takım denizcilerimizin, ülke dışındaki
Müslümanların eğitilmesi için görevlendirilmiş din adamlarımızın ve
gezginlerimizin görevle ve ya kendi istekleri ile gezip gördükleri yerleri
anlatan eserlerini burada anmak gerekir. Bu eserlerde Orta Asya, Uzak
Doğu, Afrika, Güney Amerika üzerinde ilginç gözlem ve izlenimlere
dayalı bilgiler sergilenmiş bulunmaktadır.
13. Tanzimat’tan Sonraki Gelişmeler
•
XIX. yy’nin sonlarında yayımlanan ve gerçek bir gezi yazısı niteliği
taşıyan eser Ahmet Mithat Efendi’nin Avrupa’da Bir Cevelan adlı
kitabı olmuştur. Yazar bu eserinde İstanbul’dan Stockholm’e kadar
yaptığı tren yolculuğuna ve dönüşünde uğradığı birçok Avrupa
kentlerine ilişkin gözlem ve izlenimlerini anlatır. Ali bey’in Seyahat
Jurnali adlı kitabı da bu yüzyılın önemli gezi eserleri arasında sayılır.
•
1908’den sonra gezi türünden eserlerin sayısında önemli bir
gelişme görülmektedir. Bunda okur sayısının artışı yanında yabancı
gezi kitaplarının Türkçeye çevrilmesinin etkisi büyük olmuştur. Bu
dönemin tanınmış şair ve yazarlarından Cenap Şehabettin’in Hicaz
yolculuğunu anlatan Hac Yolunda Suriye ve Irak’tan söz eden Afak-ı
Irak ve bir Avrupa gezisinde gördüklerini yansıtan Avrupa
Mektupları adlı eserlerini Türkçe gezi türünün başarılı örnekleri
arasında gösterebiliriz.
14. Cumhuriyet Döneminde ve
Günümüzde Gezi Yazıları
• Cumhuriyet döneminde edebiyatımızda gezi türünde nicelik ve
nitelik yönünden büyük bir ilerleme sağlanmıştır. Bu dönemin
tanınmış gezi yazarları arasında önce Falih Rıfkı Atay’ı anmamız
gerekir. Atay’ın Denizaşırı, Taymıs Kıyıları, Bizim Akdeniz, Tuna
Kıyıları, Hind, Yolcu Defteri, Gezerek Gördüklerim ele alınan konular
ile gerek gözlem gerekse anlatım ustalığı bakımından ilginç ve
değerli eserlerdir.
•
Cumhuriyet döneminde gezi türünde eser veren diğer yazarlar
arasında İstanbul’dan Londra’ya Şileple Yolculuk ve Akdenizde Bir
Yaz Gezintisi adlı kitaplarıyla Saik Sabri Duran’ı, Finlandiya adlı
kitabıyla Şükufe Nihal’i, Bir Vagon Penceresinden ve Ankara-Bükreş
adlı kitaplarıyla Sadri Ertem’i, Tuna’dan Batıya ve Anadolu Notları
adlı iki ciltlik kitabıyla Reşat Nuri Güntekin’i, Anadolu Manzaraları
adlı kitabıyla Hikmet Birand’ı, Gezi Günlüğü ve Avusturya Günlüğü
adlı kitaplarıyla Burhan Arpad’ı sayabiliriz.
15. Cumhuriyet Döneminde ve
Günümüzde Gezi Yazıları
• Son yıllarda gezi edebiyatımız yeni eserlerde daha da
zenginleşmiştir. Yabancı ülkelerle kültürel ilişkilerin artması ve
bireysel gezi imkanlarının çoğalması sonucu olarak bu türde eser
yazanları sayısında da bir artış görülmektedir.
•
Günümüz yazarları arasında gezi yazı ve kitaparıyla ün yapmış
olanlar arasında Mavi Yolculuk ve Mavi Anadolu isimli eserleriyle
Azra Erhat’ı, Düşsem Yollara Yollara adlı eseriyle Haldun Taner’i,
Sovyet Rusya, Azerbaycan, Özbekistan, Bulgaristan, Macaristan adlı
eseriyle Melih Cevdet Anday’ı, Sam Amcanın Evinde ve Bir Garip
Ada adlı eserleriyle Badii Faik Akın’ı, Canım Anadolu adlı eseriyle
Bedri Rahmi Eyüboğlu’nu, Şu Bizim Rumeli adlı eseriyle Yılmaz
Çetiner’i ve Almanya Beyleri İle Portekiz’in Bahçeleri adlı eseriyle
Nevzat Üstün’ü sayabiliriz.
16. Gezi Türünün Önemli Eserleri
• Evliya Celebi - Seyahat Name
• Mehmet Celebi - Paris Sefaret Namesi
• Ahmet Milat - Avrupa Bir Ceverlan
• Canap Şaha bettin - Hac Yolunda
17. Gezi Türünün Önemli Eserleri
• Ahmet Haşim - Frankfurt Seyahat Namesi
• Azra Erhat - Mani Anadolu
• Fatih Rıfkı Atay - Tuna Kıyıları
