Filozofi

1. 1Denisa Caushi
F i l o z o f i a g j a t e s h e k u l l i t t e
X V I I
P r o j e k t
Në shek. XVII, pati një
revolucion të shkencës
klasike, në fushën e
matematikës, fizikës,
astronomisë, etj. Ky
shekull, shënon triumfin e
arsyes njerëzore mbi
dogmën fetare, prandaj
dhe mori emrin, epoka e
arsyes.
Filozofët e këtij shekulli,
filluan ta shikojnë
matematikën, si modelin e
vetëm për të arritur të
vërtetën. Zhvillimi i
shkencave, u ndihmua
nga zbulimet e reja, si
p.sh. shpikja e teleskopit
dhe mikroskopit.
Ajo filloi të shikohej si
mënyrë për të përmirësuar
jetën e njerëzve, duke i
paraprirë përmirësimit të
teknologjisë dhe
ndryshimeve të kohës.
Doktrinat kryesore
•Racionalizmi (Dija eshte rezultat i arsyetimit deduktiv dhe
intelektual)
•Dekarti
•Spinoza
•Lajbnici
•Paskali
•Empirizmi (Njohja arrihet permes pervojave te shqisave)
•Loku
•Hobs
•Bekon

2. 2Denisa Caushi
B a ru k
S p in o z a
Benedikt de Spinoza (24 nëntor
1632 - 21 shkurt 1677) ishte një
filozof hollandez me prejardhje
çifute [1] dhe zbulime
shkencore të konsiderueshme.
Zotësia, gjerësia dhe rëndësia
e punës së Spinozës nuk ishte
realizuar plotësisht deri në vitet
pas vdekjes së tij. Sot ai
konsiderohet si një nga
racionalistët më të mëdhenj[2]
të filozofisë së shekullit të 17-të,
që hodhi bazat e Iluminizmit të
shekullit të 18-të. Kritika
moderne biblike. Duke u
mbështetur në vepër e tij të
madhe letrare, Etikë pas
vdekjes, në të cilën ai
kundërshtoi mendje-trup
dualizëm Descartes ', Spinoza
është konsideruar të jetë një
prej filozofëve më të
rëndësishme të filozofisë
perëndimore. Filozofi dhe
historiani Georg Wilhelm
Friedrich Hegel tha se të gjithë
filozofët bashkëkohor, "Ju ose
jeni një Spinozist apo jo një
filozof në të gjitha.
Në veprën e tij kapitale dhe të shtypur pas vdekjes Etika e
paraqitur me rendin gjeometrik (që përmban 5 pjesë: Mbi
Perëndinë; Mbi natyrën dhe origjinën e shpirtit; Mbi
origjinën dhe natyrën e afekteve; Mbi jolirinë e njeriut ose
mbi fuqinë e afekteve; Mbi fuqinë gnoseologjike ose mbi
lirinë e njeriut) Spinza përpiqet rigorozisht dhe në mënyrë
racionaliste dhe «gjeometrike» të nxjerrë tërë filozofinë e
tij nga numri i caktuar i përkufizimeve, i aksiomave, i
propozicioneve dhe i vërtetimeve. Ideja themelore e
filozoflsë së tij, e shprehur në pjesën e parë të Etikës,
është pohimi se ekziston, përkundër dualizmit të Dekartit,
vetëm një substancë e pafund. Ekzistenca e kësaj
substance rrjedh nga vetë nocioni i saj dhe është shkak i
vetvetes (causa sui). Si një nga nocionet qëndrore të
filozofisë së Spinozes, causa sui përmban në vete
refuzimin e secilit shkak të jashtëm (ashtu edhe të
perëndisë si transcendencë të natyrës
vetëmjaftueshmërinë dhe autonominë e natyrës, si dhe të
unitetit të botës, dhe me këtë në thelb është përcaktuar
tërë determinizmi monistik i Spinozes, përkatësisht
nocioni i domosdoshmërisë së lirisë.

3. 3Denisa Caushi
René Descartes, ishte
filozof francez,
matematikan, dhe
shkrimtar i cili pas rinisë së
tij shkoi të jetojë në
Holandë. Konsiderohet
themelues i filozofisë
moderne sidomos i
filozofisë perëndimore.
Shkrimet e tij edhe sot
studiohen me vëmendje
sidomos libri i tij
Meditaticione filozofike
vazhdon që të jetë tekst
standard në shumë
universitete. Descartesi
dha kontribute të
çmueshme në matematikë
Sistemi koordinativ i
Descartesit i cili lejon që
figurat gjeometrike të
shprehen me ndihmën e
ekuacioneve algjebrike
prandaj ai quhet edhe baba
i gjeometrisë analitike.
Descartesi është figurë
kyçe në të ashtuquajturin
Revolucion shkencor.
Thënia e tij e famshme
është: Cogito ergo sum ose
në shqip: Mendoj pra jam,
të cilën e gjejmë në pjesën
e katërt të librit të tij Kjo
thënie e përmban thelbin e
filozofisë racionaliste.
RËNE DEKART
Dekarti, në shtjellimet e tij mbi moralin, tregon si shpirti mëson tërë
shkathtësi të zotërojë pasionet e trupit; se vullneti njerëzor mund të
ngadhënjejë mbi këtë të fundit. Shpirti mendimtar dhe që fiksohet me
dëshirë te qëllimet, mbetet për të rrënjësisht i ndarë nga bota materiale -
krejt ndryshe nga sistemi materialist i Tomas Hobsit. Dekarti ripërtëriu
kështu dualizmin e vjetër platonik të shpirtit dhe të trupit, por në mënyrë të
tillë që do të linte gjurmë në filozofinë e kohëve moderne : shpirti është
subjekti i njohjes - kuptohet që Dekarti nuk përdor ende konceptin "subjekt"
në këtë kuptim - përballë të cilit ngrihet bota materiale e objektit. Edhe trupi
njerëzor i përket kësaj bote të objektit. Por një çështje mbetet pezull e që
Dekarti nuk mund ta zgjidhë dhe për këtë këshillon të merret si e dhënë:
çështja e ingranazhit midis trupit material dhe shpirtit jomaterial. Kjo çështje
do të vazhdojë edhe në metafizikën moderne. Mendimi (shpirti) është
gjithmonë për Dekartin diçka vetjake: shprehja e tij "unë mendoj (dhe dua)",
mbetet pikënisja e metafizikës së tij. "Uni", që mbretëron mbi trupin dhe që
synon gjithashtu të sundojë natyrën e jashtme me anën e makinave, është
një koncept i ri në historinë e mendimit. Ai dallohet krejtësisht nga "uni"
mesjetar, i ngulitur në traditat e qëndrueshme, por edhe i lirë ndaj nevojave
dhe dëshirave të natyrshme. Ai dallohet po ashtu nga "uni" i Rilindjes
italiane, që kërkonte shpalosjen e lirë të pasioneve të tij fizike. Shekulli XVII
i kundërvuri kësaj një etapë të rëndësishme në shtjellimin e mendimit, që
sociologu gjerman Norbert Elias (1897-1990), e pagëzoi "proces i
qytetërimit". Fisnikët francezë pranuan disiplinën dhe etiketën e jetës së
Oborrit që i mobilizonte; tregtarët holandezë dhe anglezë mësuan t'i kalonin
në plan të dytë kërkesat e çastit, për të grumbulluar kapitalin e përcaktuar
në transaksionet e ardhshme. Ata duhej të disiplinonin kështu vetveten, pa
kërcënimin e një dhune të drejtpërdrejtë, me një fjalë ta ndanin "unin" e tyre
nga nevojat dhe pasionet fizike. Ky "un" "modern" shfaqet në filozofinë e
Dekartit, në dramat e Kalderonit (1600-1681), si dhe në autoportretet e
Rembrandit. Sistemi i Dekartit, duke lënë mënjanë "problemin e shpirtit dhe
trupit", është më i përpunuar se ai i Hobsit, konkurrenti i tij i mundshëm, por
edhe më pak i hapur ndaj përvojave të reja.

4. 4Denisa Caushi
John Locke
John Locke u lind më 29 gusht 1632 në
Vrington, në rrethinat e Bristolit. Pasi
ndoqi një formim klasik dhe filologjik në
Westerminster School të Londrës.
Studioi mes të tjerash filozofinë dhe
shkencat e natyrës në Oksford, pastaj
mjekësinë, dhe fitoi më 1658 diplomën e
Bachelor of Arts. Duke filluar nga viti
1662, dha mësim filozofinë, retorikën
dhe greqishten. I nxitur shumë nga
filozofia moderne e Dekartit, Loku u dha
me pasion gjithashtu ndaj shkencave të
reja të natyrës, me nxitjen e kimistit
Robert Bojl dhe të mjekut Tomas
Sidenham.
Më 1667, u vendos në Londër, në
Exeter House, si mjek dhe sekretar i
Entoni Eshli Kuperit, konti i ardhshëm i
Shaftsbërit, familja e të cilit ishte shumë
e lidhur me të. Nën ndikimin e Kuperit
dhe të vetë përvojave të tij në jetën
politike, Loku braktisi pozicionet e tij
roajaliste dhe konservatore, për t'u bërë
ithtar i një shteti kushtetues.
Ai jetoi në Francë nga viti 1675 deri më
1679, pastaj u kthye në Londër, ku
qëndroi katër vjet para se të ndiqte
kontin e Shaftsbërit, të rënë nga pozita,
në mërgimin e tij në Holandë. Aty iu
përkushtua redaktimit të veprave të tij
filozofike. Loku u kthye në Angli më
1689, si pasojë e Glorius Revolution dhe
hipjes në fronin anglez të Uiliamit III
d'Orinxh. Menjëherë u botuan tri nga
veprat e tij më të rëndësishme, duke
filluar nga Epistola de tolerantia (Letër
mbi tolerancen), 1689, në të cilën flet në
mbrojtje të lirisë për të gjitha fetë, për aq
kohë sa ato nuk kërcënojnë shtetin
liberal; kjo vepër do të frymëzonte edhe
Volterin e ri (1694-1778).
Termat me të cilat Loku përcaktoi të drejtat e njeriut të lidhura me
natyrën, u rimorën në shekullin XVIII, si në Kushtetutën amerikane
ashtu edhe në Deklaraten e të Drejtave të Njeriut, që doli nga
Revolucioni Francez. Shoqëria pionere e Perëndimit amerikan do të
bëhej shembulli më i shpeshtë i një shoqërie që nuk u ishte
nënshtruar ende institucioneve shtetërore dhe ku mbretëronte e
drejta natyrore, që nuk ishte thjesht ajo e më të fortit. Ky konceptim
u popullarizua nga perëndimorë të shumtë.
"Filozofia analitike" moderne trajton para së gjithash pyetjen e
mëposhtme: në çfarë mase gjuha jonë - si ajo e përditshmja, ashtu
edhe ajo e shkencës - i shërben kuptimit dhe vendosjes së bindjeve
të përbashkëta për njerëzimin? Ajo njohu te Loku filozofin "e saj".
Për shembull, Jurgen Habermas (lindur më 1929), u interesua për
mjetet linguistiko-konceptuale që japin ndihmesë për të bërë të
mundshme një marrëveshje shkencore ose politike.
Xhon Loku (John Locke) mori pjesë aktive në jetën politike angleze
që në fillim të jetës së tij. Ai u fut shumë shpejt në rrethin e Entoni
Eshli Kuperit, konti i parë i ardhshëm i Shaftsbërit dhe shef i
opozitës ndaj planeve absolutiste të dinastisë Stjuart. Me t'u
përmbysur kjo dinasti, Loku u kthye triumfalisht nga Holanda, ku
kishte kaluar disa vite mërgimi. Atëherë shpalosi një veprimtari të
dendur politike dhe shkencore dhe mundi më në fund të botonte
veprat e tij kryesore: Dy traktate mbi qeverisjen civile dhe Sprovë
lidhnr me gjykimm njerëzor. Pozita e tij e dukshme në jetën publike
ndihmoi që këto vepra të kishin ndikim të madh deri në shekullin
XVIII, si në Angli, ashtu dhe në gjirin e Republikës Ndërkombëtare
të Letrave. Ato u bënë tekste bazë për iluministët.

5. 5Denisa Caushi
Thomas Hobbes u lind më 5 prill
1588; ai ishte biri i një prifti dhe
një vajze fshati të vogël pranë
Malmesurit, në jugperëndim të
Anglisë. Pasi frekuentoi shkollën
e fshatit, ndoqi një institucion
privat të Malmesburit për
formimin në gjuhët klasike.
Mbështetja financiare e një të
afërmi e lejoi të ndiqte studimet
në Oksford, që i përfundoi më
1607. Vitin pasardhës, Hobsi u
bë mësues në banesën e baron
Kavendishit, konti i ardhshëm i
Devonshirit, dhe bashkë me të
birin e këtij të fundit ndërmori
udhëtimet e studimit jashtë
Anglisë. Me përjashtim të disa
ndërprerjeve të shkurtra, qëndroi
për shumë kohë në shërbim të
kësaj familjeje, duke punuar
paralelisht dhe me raste si
sekretar i Frensis Bekonit.
Më 1629, Hobsi botoi një
perkthim të ri të Historia e luftës
së Peloponezit, të historianit
athinas Tuqididit. Nga viti 1629
deri më 1634, udhëtimet e gjata
e lidhën me personalitetet më të
mëdha europiane të shkencës
dhe të filozofisë, që patën një
ndikim vendimtar në zhvillimin e
mendimit të tij. Kështu ai takoi
në Itali Galileun, në Francë
Dekartin, matematikanin Marsen
dhe filozofin e natyralistin
Gasendi. Në atë kohë lexoi
gjithashtu Pëbërbërësit të
Euklidit të Aleksandrisë, që
datonin nga shekulli III para
Jezu Krishtit.
THOMAS HOBBES
Hobsi e përgjithësoi sistemin e vet në tri shkrime të
titulluara: Për trupin, Për njeriun dhe Për qytetarin.Ashtu
si bota materiale lëviz sipas një mekanizmi të ndërlikuar
ingranazhesh, si ajo e një ore të ndërlikuar, edhe njeriu
është rrënjësisht ashtu si një makinë. Mjeku Uiliam
Harvei, mik i vjetër i Hobsit, e kishte treguar në mënyrë
të shkëlqyer këtë nëpërmjet qarkullimit të gjakut.
Prandaj, sipas Hobsit, pulsionet psikologjike dhe gjendjet
si kënaqësia dhe dhimbja, dashuria dhe urrejtja, dëshira
dhe frika, mund të çojnë te pulsioni fizik i dorës së parë,
që është ruajtja e vetes. Një pulsion i tillë i bindet
domosdoshmërisë, megjithëse këtu nuk bëhet fjalë për
një vullnet të lirë.
Kjo doktrinë materialiste e njeriut - ose "antropologji", në
kuptimin hobsian të fjalës - është pikënisja e teorisë së tij
të shtetit, që është pjesa më e rëndësishme e filozofisë
së tij (si dhe e asaj që ka mbetur). Para se të bëhet
qytetar i një shteti, njeriu nga natyra është një qenie që
priret të ruajë veten dhe të përfitojë sa më mirë nga
ekzistenca e tij. Pra ai dëshiron të ketë sa më shumë që
është e mundur për veten, pa marrë aspak parasysh të
afërmin e tij. Duke mos kërkuar bashkësinë si fakt
zoopolitikon ("kafshëpolitike") të Aristotelit, ai është një
kapitalist "modern", gjithmonë në konkurrencë me të
ngjashmin e tij, një lloj "protokapitalisti".