1. Buscando
as fiestras
da
Universidade
Estudo sobre a introdución
da Educación para o
Desenvolvemento nas
Universidades galegas
Alicia López Fariña e Estíbaliz Táboas Pazos
#UniversidadeComprometida #ParaQueChePaganProfe

2. INTRODUCIÓN
O catedrático de Socioloxía portugués, Boaventura de Sousa Santos, iniciou a súa conferencia
do 11 de outubro de 2013 na Universidade Autónoma da Cidade de México advertindo sobre a
necesidade de comezar coa descolonización do pensamento desmontando un punto moi
concreto que representa a epistemoloxía do chamado Norte: o establecemento dunha
diferenza clara entre o intelectual e o político. Esta división constitúe, en palabras de Sousa,
a matriz do pensamento hexemónico. Son dimensións distintas, por suposto, pero de ningún
xeito podemos separalas coma “uns fan a política e outros a intelectualidade”.
Parécenos interesante iniciar esta introdución teórica cunha reflexión que chama ao
posicionamento político da intelectualidade e, polo tanto, a unha politización do espazo onde
se nutre e constrúen os coñecementos teóricos: a Universidade. Nese sentido, a postura de
Sousa concorda cos postulados da educación popular, proposta ética, política e pedagóxica
que entende que a educación, en todos os seus niveis, tanto pode reproducir as condicións de
desigualdade e opresión existentes coma xogar un papel fundamental de liberación a través
dunha praxe educativa emancipatoria. Pensamos que aí é onde debe situarse o horizonte
utópico cara onde debe camiñar a cidadanía universitaria. Pero, estamos indo realmente nesa
dirección?
A busca do compromiso en territorio aséptico
Segundo expón Vicente Manzano no seu imprescindible traballo La Universidad
comprometida, dentro da multitude de espazos universitarios existentes (claustros, consellos
de departamento, xuntas de centro, aulas, etc.) fálase con profusión de conceptos coma
calidade, excelencia, converxencia, prestixio, mérito, profesionalización, transferencia de
coñecementos, internacionalización... Verbas todoterreo, aplicables a calquera cousa, que
están a afastar á Universidade non só do compromiso, senón tamén do espírito que cabería
supoñerlle, de rebeldía, inquedanza, proactividade, nacidas da súa condición privilexiada de
institución baseada no coñecemento (Manzano: 73).
Se retomamos o posicionamento da educación popular coma fonte principal da que bebe a
Educación para o Desenvolvemento, a educación é unha tarefa fundamentalmente política na
que o profesorado debe recordar a posición privilexiada que ocupa neste tecido como axente
de transformación, non só para reflexionar criticamente sobre o mundo no que vivimos, senón
tamén para lembrar que dende a tarefa docente pódense desafiar as estruturas e producir os
cambios (Boni, 2012).

3. De aí a necesidade de compromiso entendido coma responsabilidade, pois só se compromete quen
se sinte responsable nalgún sentido e medida. Porén, existe unha actitude docente moi ben
identificada por Vicente Manzano que se escuda na postura de defender o seu papel coma
transmisor de contidos especializados, sen despregar xuízos de valor que poidan condicionar ao
alumnado. No entanto, consideramos que, nun momento claro de crise civilizatoria
1
, xa é hora de
que exista un posicionamento claro con respecto aos criterios e aos puntos de vista. Non todo e
válido nin valioso. Do mesmo modo que na Universidade se están a defender os métodos científicos
para a xeración de coñecemento e se rexeitan as conclusións non validadas, hai que operar
entorno aos valores (Manzano: 162). Hai que posicionarse e comprometerse.
Pero, en que se basea ese compromiso que debe vertebrar á Universidade? Manzano expono
moi claramente: a Universidade debe estar comprometida co ben común. Segundo o
economista italiano Ricardo Petrella, o obxectivo do ben común é a riqueza común, a saber, o
conxunto de principios, regras, institucións e medios que permiten promover e garantir a
existencia de todos os membros dunha comunidade humana. No plano inmaterial, un dos
elementos do ben común é o recoñecemento-respecto-tolerancia nas relacións cos demais. No
plano material, o ben común estrutúrase en torno ao dereito de todas as persoas á vivenda, á
enerxía, á educación, á saúde, ao transporte, á información e á expresión artística.
O ben común debe ser o punto de chegada dunha clara motivación dirixida a conseguilo. Pero
esa motivación e ese esforzo non deben cargarse só nas costas da “cidadanía académica” (que
é fundamental) senón que debe implicar a toda a cidadanía universitaria, constituída pola
comunidade de persoas que constrúen a universidade: persoal académico, PAS, alumnado e
colectivos sociais. Pese á grande atomización da Universidade en termos administrativos que
dificulta enormemente a implicación de todos os públicos vinculados a esta institución,
resulta imprescindible alimentar de novo o compromiso da cidadanía universitaria de xeito
que podan traspasar ese compromiso a todos os demais aspectos da vida.
A Educación para o Desenvolvemento na Universidade
Cando falamos de ben común, inevitablemente estamos a entrar no mesmo paradigma teórico
que alberga o concepto de Educación para o Desenvolvemento (EpD). Dende a súa definición
máis estendida, a EpD constitúe un proceso educativo encamiñado a xerar unha conciencia
crítica sobre a realidade mundial, a promover unha cidadanía global politicamente activa e
1
Fronte a posicionamentos que afirman que a actual crise é “só” unha crise cíclica ou conxuntural máis do sistema
capitalista, ou a consideran unha crise meramente financeira ou especulativa, consideramos que nos atopamos ante
un fenómeno multidimensional resultado da vulnerabilidade que xera o proxecto civilizatorio vixente: a modernidade
capitalista heteropatriarcal. É dicir, non nos atopamos ante “unha crise”, senón ante a suma de múltiples crises
(ecolóxica, democrática, de coidados, etc.) que nos indica que o noso “modelo civilizatorio” está en crise por ser
xerador de desigualdades, insustentabilidade e ingobernabilidade.

4. comprometida e a mobilizar á sociedade en accións de transformación social a favor dun
desenvolvemento humano xusto, equitativo e sustentable no marco do respecto aos Dereitos
Humanos. No entanto, boa parte da práctica da EpD non avanzou tanto como fixo a reflexión
teórica. Tal e como advirte Mª Luz Ortega, son moitos os axentes que seguen a considerar á
Educación ao Desenvolvemento coma un instrumento de cooperación en vez dun ámbito
estratéxico propio.
Se ben a lexislación da política pública de cooperación para o desenvolvemento ten evolucionado
nesa liña coa elaboración da Estratexia de Educación para o Desenvolvemento da Cooperación
Española (Ortega, 2007) e cada vez existen máis entidades que están a planificar estratexicamente
os seus procesos de ED; os pasos adoptados por algúns axentes da cooperación como pode ser a
Universidade, semellan aínda un tanto febles. Así se pode comprobar nun extracto do Código de
conduta das Universidades en materia de Cooperación ao Desenvolvemento do ano 2005:
Enténdese a Cooperación Universitaria ao Desenvolvemento coma o conxunto de actividades
levadas a cabo pola comunidade universitaria orientadas á transformación social nos países máis
desfavorecidos, en pro da paz, a equidade, o desenvolvemento humano e a sustentabilidade
medioambiental no mundo, transformación na que o fortalecemento institucional e académico ten
un importante papel
2
. Trátase dunha proposta que pon o foco en realidades e contextos alleos aos
propios, seguindo unha comprensión do mundo dende a dicotomía Norte-Sur que, pouco a pouco,
está a ser superada nos discursos máis evolucionados sobre Educación para o Desenvolvemento.
Na actualidade, e seguindo co exposto polo OCUD, as accións que leva a cabo a universidade
en cooperación para o desenvolvemento, poden agruparse nestes seis tipos de actividades:
 Accións de formación (teórica e práctica): Considéranse accións de formación
aquelas que implican unha carga crediticia e/ou están encamiñadas á consecución
dun título recoñecido. 

 Accións de investigación: Incluiría tanto investigacións para o desenvolvemento coma
estudos sobre o desenvolvemento. 

 Cooperación interuniversitaria: Encamiñada ao fortalecemento institucional de
centros de educación superior en países socios. 

 Accións de difusión, sensibilización e Educación para o Desenvolvemento: Que
contribúan a dar a coñecer, sensibilizar e mobilizar á comunidade universitaria os
problemas do desenvolvemento e a cooperación e promovan unha cidadanía solidaria
e comprometida na loita contra a pobreza e a exclusión e pola promoción do
desenvolvemento humano sustentable. 
2
Extraído da páxina web do Observatorio da Cooperación Universitaria ao Desenvolvemento (OCUD):
www.ocud.es/es/Que_es_la_CUD

5.  Programas e proxectos de acción sobre o terreo. 

 Promoción, xestión e coordinación de políticas e programas CUD 
Pese a este listado de accións, o traballo da Educación para o Desenvolvemento tal e como se
vén anunciando nas últimas revisións que se veñen facendo, non se reduce só ao tratamento
da cooperación internacional para o desenvolvemento nin centra todo o seu foco de atención
nos proxectos que se están a impulsar noutros países. As accións desa nova concepción da EpD
deben intentar promover unha crecente conciencia de cidadanía global
3
enraizada nos
ámbitos da acción local, é dicir, non só debemos ollar cara outras realidades senón que
temos a obriga de volver a fixarnos na nosa para incidir e xerar cambio nela.
A Educación para o Desenvolvemento é un proceso dinámico e en movemento no que a
dicotomía Norte-Sur está mudando cara a de inclusión-exclusión. Neste sentido, é moi
probable que existan na contorna universitaria verdadeiras experiencias transformadoras que
nunca foron nomeadas nin interpretadas como EpD. Pensamos que é preciso comezar a
derribar os muros que dividen experiencias a través da etiquetaxe excluínte. Urxe deixar que
as iniciativas se coñezan, se mesturen, se coordinen e xoguen entre elas. Non esquezamos
que a EpD incorpora o aspecto lúdico nas súas metodoloxías.
Xoguemos pois, a esnaquizar barreiras.
3
Consideramos preciso recoller a idea de que o concepto de cidadanía debe ser entendido coma unha metáfora para
que poda ser realmente un referente transformador. Por que? Porque a construción de cidadanía non forma parte nin
da tradición nin da cosmovisión dun gran número de culturas que interpretan a defensa dos seus dereitos dende
outros puntos de vista e desde outras fórmulas que inciden máis no comunitario como elemento central das súas
identidades.

6. É a Universidade un axente de cambio
e de transformación social?...
... ou mellor, debe ser a Universidade un axente de cambio e
de transformación social?
Reflexión previa: Os postulados da Educación Popular (proposta ética,
política e pedagóxica da que bebe moi directamente a Educación para o
Desenvolvemento) entenden que a educación, en todos os seus niveis, tanto
pode contribuír a reproducir as condicións de desigualdade e opresión
existentes coma xogar un papel fundamental de liberación a través dunha
praxe educativa emancipatoria. Pensamos que aí é onde debe situarse o
horizonte utópico cara onde debe camiñar a cidadanía universitaria. Pero,
estamos indo realmente nesa dirección?
A motivación deste traballo é o de iniciar un diálogo cos axentes da
comunidade educativa para reflexionar sobre o compromiso social da
institución universitaria. Pretendemos que sexa un proceso aberto e
flexible, que se enriqueza de máis conversas e espazos de debate.
De momento levamos realizadas 13 entrevistas co profesorado dos dous
campus da USC e procesamos 6 enquisas en liña con profesores e
profesoras das tres Universidades galegas.

7. Imos quebrar os muros da Universidade
O Doutor en Filosofía e Ciencias da Educación, Jaume Martínez Bonafé, defende que a rúa é
un aula sen muros. A súa proposta de traballo parte da cidade como currículo, pois entende
que existe un currículo fóra dos espazos formais, unha práctica cultural que xera significados,
formas de construción de suxeitos e xeitos de entender o mundo e de comprenderse nel que
teñen que ver coas experiencias vividas na cidade
4
. A pedagoxía da cidade esixe a apertura
de ventás nos muros universitarios, para que, dende dentro, poidan botar unha ollada ao que
está a acontecer fóra deles. Bonafé parte da idea de que existen dous currículos paralelos, o
universitario e o da cidade, entre os que apenas existe diálogo. E en Galicia? Que visión ten
sobre o papel da Universidade o profesorado galego? Hai un diálogo entre ese espazo
académico e o espazo onde se crea e se recrea a vida social?
IDEA XERAL
Existe un consenso entre as persoas entrevistadas á hora de establecer que as funcións
principais da Universidade son a DOCENCIA, a INVESTIGACIÓN e a chamada EXTENSIÓN
UNIVERSITARIA, dado que así se recolle nos documentos lexislativos que regulan á
institución académica.
Trátanse, sen dúbida, de funcións imprescindibles ao falar de Universidade; porén, as
diverxencias xorden á hora de poñer o foco nos obxectivos desas funcións, o para que de esa
tres liñas de acción tan claramente establecidas. As conversas trouxeron consigo información
ben interesante que nos permitiron ver con certa nitidez os distintos discursos que conviven
no espazo universitario.
Antes de comezar, parécenos necesario facer unha primeira parada para destacar que todas
as persoas que participaron neste pequeno estudo xa están, de por si, sensibilizadas co
compromiso social da Universidade. Son persoas aliadas, con tempo para nos atender e con
disposición manifesta para colaborar dun xeito máis exhaustivo neste proceso que estamos a
impulsar. Polo tanto, é moi probable que as respostas que se recollen nos Anexos e nesta
breve análise non sexan representativas do que opina o mundo universitario galego.
En todas as respostas das persoas que foron entrevistadas (13) a educación en valores e a
necesidade de que o traballo universitario reverta na sociedade está presente. Á hora de
4
Pódese consulta a entrevista realizada ao profesor Bonafé en:
http://portal.aprendiz.uol.com.br/2014/11/12/cidade-como-curriculo-pesquisador-espanhol-desafia-escola-olhar-
rua/

8. expresar dun xeito detallado esas funcións, a presenza da educación cognoscitiva é superior á
relacionada coas habilidades e actitudes, algo que ten sentido ao falar da institución de
ensinanza superior. Con todo, a presenza desa concepción integral da educación humana está
presente en practicamente todas as respostas, moi ligadas aos discursos construídos dende a
Educación para o Desenvolvemento. Así, a Universidade ten como misión xerar un
coñecemento que reverta positivamente nas persoas; formar a persoas competentes libres e
autónomas; ser o espello no que se mira a sociedade dando exemplo e recollendo os avances
de todo tipo e crear e difundir un coñecemento que sirva para que a sociedade mellore nos
diversos obxectivos que se fixe.
Benita Silva Hermo, antiga Vicerreitora de Responsabilidade Social e de Calidade da USC,
considera que é nesa responsabilidade onde radica o compromiso da Universidade coa
sociedade, unha responsabilidade que é indisoluble da súa misión. O Plan estratéxico da USC
2011-2020 integra a responsabilidade social na estratexia global da institución, de xeito que
está presente transversalmente e sectorialmente, ao contar, ata o momento, cunha
Vicerreitoría propia. Segundo a Memoria de RS do ano 2013 (a última publicada na páxina web
da Universidade) os ámbitos da Responsabilidade Social na USC contemplan, a nivel interno, o
bo goberno e a tranparencia, a xestión do capital humano e a ecoloxía interna; e na
dimensión externa estarían a extensión e o voluntariado, as relacións coas organizacións e o
desenvolvemento sostible. Entre as dúas dimensións, interna e externa, atópase a xestión
social do coñecemento, onde se inclúe a investigación, a transferencia de coñecemento e a
mobilidade internacional do alumnado.
ATENCIÓN ESF!
Dada a actividade de ESF no eido do voluntariado e o
seu avance na liña de proxectos de Investigación para o
Desenvolvemento, pode que sexa interesante establecer
un contacto máis director con esta Vicerreitoría, polo
menos para facer unha presentación do que é ESF e do
que está a facer.
Os matices veñen á hora de entender se a Universidade está a cumprir ou non con esa
función. Non era unha pregunta que se fixese directamente, pero houbo respostas que se
construíron dende esa negativa. Gustaríanos rescatar, pola súa claridade, a resposta do
profesor titular en Educación Ambiental da USC, na que establece que existe unha diferenza
entre as funcións que ten a Universidade e as que el cre que debería ter. Ademais da crise
fiscal existe unha crise sobre a función social da Universidade que xa existía antes do
2008. Os obxectivos da Universidade están indo máis na liña do que demandan os mercados
que do que demanda o ben común. Isto impónselles aos docentes a través de criterios de

9. calidade. Esta reflexión está na liña dos discursos do profesor Vicente Manzano ou o grupo de
Educación para o Desenvolvemento do Instituto universitario de Estudos sobre
Desenvolvemento e Cooperación Internacional HEGOA, que ollan con preocupación o
momento que se está a vivir nas universidades do Estado.
Na fase de enquisas, contestadas polo profesorado asistente aos cursos de Introdución á
Educación para o Desenvolvemento que Enxeñería sen Fronteiras levou a cabo nas tres
universidades galegas, as respostas en relación a estas preguntas son un tanto diferentes á
tónica atopada nas entrevistas. Exceptuando a unha persoa colaboradora habitual da ONGD
Arquitectos sen Fronteiras, que concibe o labor da institución enfocada á contribución cara o
ben común; o resto de persoas que participaron na enquisa enfocan as súas respostas
centrándose na formación de persoal cualificado, concibindo á Universidade coma un lugar
onde se inculcan coñecementos ás persoas. Hai unha resposta que considera que, de xeito
secundario, a función da Universidade é contribuír ao crecemento persoal e social das
persoas. Fálase tamén de pensamento crítico, pero non queda tan patente nestas respostas o
compromiso da institución coa sociedade que a sustenta.
TAREFA PENDENTE
As ideas de ben común e mesmo de procomún empezan
a formar parte do discurso de ESF, especialmente
aplicados aos proxectos de cooperación para o
desenvolvemento. Pero, como aplica ESF esa
conceptualización no entorno universitario?
PARA QUE LLE PAGA A UNIVERSIDADE?
Queriamos concretar. Se, como parece, a Universidade establece entre as súas funcións unha
liña de compromiso social, o profesorado universitario debe ter tamén esa dimensión
incorporada ao seu quefacer. En teoría, para iso lle pagan. Porén, como acontece no resto de
institucións educativas, esa parte comprometida non está lexislada, quedando regulada pola
propia vontade das persoas.
Digamos que hai como partes do contrato, explícanos Lucía Iglesias da Cunha, Profesora
titular do Departamento de Teoría da Educación, Historia da Educación e Pedagoxía Social da
USC. Eu son titular da universidade, polo que teño unhas condicións de traballo e un salario,
pero teño unha certa marxe para interpretar esas funcións de docencia, de investigación e de
extensión universitaria. Lucía considera que ten bastante regulado o aspecto formativo,
aínda que con matices, pero a parte de investigación non está regrada. Eu teño que ter unha

10. xornada de 37 horas e media semanais, pero poden ampliarse porque se estás dedicada a
investigar un tema, non contabilizamos as horas polo reloxo, senón polo produto que estamos
a facer. O tempo é moi elástico, tanto que se vai por arriba. Non é elástico de estirarse
e de encollerse, senón de estirarse, estirarse, estirarse.
Pero o auténtico voluntariado vén na parte social do seu labor (a chamada extensión
universitaria) xa que, a pesar de que a USC insiste en que hai un vicerreitorado
especificamente dedicado a iso, non existe un recoñecemento dese labor. Se ti podes
acreditar que das charlas, que fas proxectos de cooperación ou que estás en asociacións
profesionais, non vale nada. É unha cousa que queres facer pola túa conta, aínda que o fas
dende o teu posicionamento de membro da comunidade universitaria. Enténdese que o tes
que facer, mais non hai ningunha recompensa máis que a nivel persoal.
I BINOMIOS: ESCOLARIZACIÓN / EDUCACIÓN
A escolarización fai referencia á parte
institucional. A aprendizaxe que xera remata na
escola. A educación é creación e continúa fóra
do período escolar. A institución debe estar ao
servizo da cidadanía. A pregunta que se teñen
que facer os cidadáns e as cidadás é “para que
estamos educando e como o estamos a facer”.
Dende a resposta que nos dá outro Profesor titular do Departamento de Educación, Historia
da Educación e Pedagoxía Social da Facultade da USC, José Antonio Caride, vemos que, a
pesar de non estar regulada, ese labor social lévase facendo dende hai moitos anos: Levo 34
anos de profesor na Facultade e eu diría que dende o minuto cero estamos moi preto de
colectivos, moi atentos a calquera demanda, a calquera petición de colaboración con moi
diferentes entidades, incluso ás veces, nun escenario político que semella que pode
contradicir algúns dos principios que nos parecen fundamentais, temos claro que quen
realmente nos importa e por quen facemos o que facemos é polos cidadáns, é pola sociedade.
Entón, cando temos algunha dúbida respecto de atender algunha demanda que nos fan,
dicimos ‘e isto, para quen é? Para que é?’, é unha pregunta fundamental.
José Antonio Caride é director do grupo de investigación en Pedagoxía
Social e Educación Ambiental SEPA, que ten como liñas de
investigación que poidan ser interesantes para ESF, as seguintes:
educación e desenvolvemento nas comunidades rurais e urbanas,
pedagoxía Ambiental e Educación Ambiental e Educación, Xénero e
Equidade Social.

11. Pensamos que se pode entrever nas respostas unha certa diferenza entre as respostas das
persoas con disciplinas máis científicas e técnicas que aquelas cuxo ámbito de
especialización se insire nas ciencias sociais (concretamente nas liñas pedagóxicas). Caride
considera que unha das bases do traballo dos educadores e educadoras é a de acompañar a
outros e a outras na súa construción como cidadáns. Isto en determinadas formacións, ou
titulacións ou profesións debería ir de seu pero non acostuma ir. Non é algo que se lle
pida explicitamente a un arquitecto, a un enxeñeiro, a un biólogo ou a un xeógrafo, aínda
que sabemos que canto mellor desenvolvan a condición de cidadanía, que é unha condición
ética, mellor. A grandeza dun educador e que en parte o pode distinguir doutros
profesionais é que el ten que ser cidadán ademais cunha responsabilidade, que é educar a
outros na cidadanía. O problema é que ás veces semella que isto son máis palabras que
feitos, pero nos feitos as consecuencias prácticas disto son enormes.
Con todo, os profesores universitarios, sexan da especialidade que sexa, son educadores e
educadoras que traballan con persoas que están en proceso de afondar no seu papel como
cidadanía activa do país. Esa dimensión tena clara Benita Silva, profesora do Departamento
de Edafoloxía e química Agrícola, quen asegura que a súa función principal é a docencia.
Somos Universidade porque temos estudantes.
II BINOMIOS: ESTUDANTE / ALUMNO
Di Jose Antonio Caride: Eu aos alumnos desde
o primeiro día que lles dou clase trato de
velos non como alumnos senón como
estudantes, que como diría Silvio Rodríguez,
“no es lo mismo pero es igual”. Estudante
significa estudar, alumno significa
simplemente matricularse. Hai unha diferenza
substancial.
INDO AO CONCRETO, QUE SE ESTÁ A FACER PARA CUMPRIR CON ESE COMPROMISO?
O Profesor titular de Hidrobioloxía da USC, Fernando Cobo Grandín, dirixe a estación de
Hidrobioloxía da USC que está en Vilagarcía de Arousa. É a única estación de hidrobioloxía de
campo que hai en España e teñen competencias en todo o relacionado coas augas continentais.
Foron premiados pola implicación que tiveron nos problemas de contaminación dos ríos da

12. Comarca, fan análises de potabilidade de auga ou análises de contaminación química ou
biolóxica coa cidadanía. Foron premiados cun premio AXES da Cátedra da USC pola
cooperación con Proxecto Home, ao poñer en marcha unha piscifactoría como método de
rehabilitación de persoas drogodependentes.
O Vicedecano da Facultade de Ciencias da Educación, Jesús Rodríguez Rodríguez, é unha
persoa moi vinculada ao mundo rural. Un punto moi interesante do seu traballo para ESF foi a
realización dun traballo de integración da auga no currículo escolar do Concello de Vedra,
dun xeito interdisciplinar.
En case todas as respostas aparecen tipos de actividades coa que podería conectar o traballo de
ESF ou doutras organizacións do sector. Vemos que hai ventás dentro da Universidade; espazos
transparentes que olla cara a rúa e cara o monte construíndo un currículo dialogado. Na
segunda parte desta reflexión chegan as preguntas que apuntan cara a outra dirección: as
ONGD.
CALES SON AS ALIANZAS COAS ONGD?
Houbo persoas que se preguntaron isto por primeira vez xusto despois de escoitarnos formular
a cuestión. A pesares da forte presenza que moitas ONGD galegas teñen na Universidade,
aínda son unhas aliadas algo descoñecidas por parte da comunidade universitaria. É posible
que fagan falla máis esforzos divulgativos específicos e especializados no mundo da educación
superior para que os profesores e profesoras vexan que existen múltiples
complementariedades entre o noso labor e o seu.
Quedámonos coa reflexión do investigador en formación Miguel Pardellas quen, para nós,
aglutina na súa resposta moitas das ideas máis interesantes nesta alianza entre ONGD e
Universidades: Entendo que as ONGD teñen un papel fundamental, especialmente á hora de
traballar contidos que, pola rixidez do sistema, non se poden introducir tan facilmente no
temario oficial. Sempre considerei importante que, precisamente as asociacións e ONGD
deran co seu traballo pasos que o profesorado non pode dar: traballar temáticas conflitivas,
desenvolver dinámicas que provoquen mobilización, etc. Agora ben, nesta necesaria alianza,
alén dos contidos transformadores, habería que buscar tamén prácticas transformadoras,
e para min isto tradúcese fundamentalmente en dous aspectos: superar o modelo
“tradicional” das sesións formativas e apostar por dinámicas participativas e prácticas
que xoguen con elementos vivenciais; e buscar proxectos colaborativos que se traduzan
nun traballo continuado no tempo.

13. Estas son algunhas das claves da Educación para o Desenvolvemento en transición (a que está
en evolución, superando á quinta xeración da Cidadanía Global). Os fondos e as formas que
traballen cara horizontes emancipatorios.
QUE PRECISAN PARA TRABALLAR A ED NA AULA?
Aquí vai a choiva de idea que saíu das entrevistas, escollemos as que pensamos que mellor se
poden adaptar ás propostas (ou futuras propostas) de ESF:
 Propostas formativas de metodoloxías didácticas innovadoras
 Educación ambiental e rural
 Participación nos hortos urbanos USC en Transición
 Recuperación patrimonial galego-portuguesa a través do xogo popular e da radio
 Xerar proxectos compartidos onde a Universidade poida poñer en valor os recursos que
xera ou o coñecemento que xera, ou poida axudar a xerar coñecemento.
 Integrar ás ONG no proceso formativo.
 Plans de formación para docentes. O PAS (Persoal de Administración e Servizos) ten o
seu plan de formación que ultimamente está a introducir temas como a igualdade de
xénero porque dende a Oficina de Igualdade de Xénero falouse co programa de
formación e propúxoselles un curso sobre o tema da linguaxe inclusiva.
 O profesorado ten o chamado PFID (Plan de Formación e Innovación Docente), que o
leva o CETA e cada ano ofréceselles ao profesorado moitos cursos. O PFID está dirixido
ao PDI (Persoal Docente e Investigador) pero tamén aos bolseiros e bolseiras que
poden dar algo de docencia. Abriuse unha liña específica neste programa que se
chama formación de Noveis.
 Organizar algún tipo de grupo de colaboración de onde saian iniciativas, expoñendo
cales son os intereses e vendo de que maneira pode haber unhas sinerxías entre as
actividades duns e doutros. A actividade non debería reducirse só a dar charlas,
habería que identificar necesidades, obxectivos e intentar deseñar algún tipo de
estratexias para cumprir os obxectivos. Por exemplo, se ESF detecta que se debería
tocar o tema do desenvolvemento internacional en determinadas materias, pois ao
mellor habería que impulsar un grupo de traballo que puidese identificar esas eivas e
se comprometesen os profesores a incluír dentro do currículo das materias
determinados contidos.
 Casos prácticos para traballar nas aulas (levar á aula casos concretos do que acontece
noutras realidades e contextos, con datos medioambientais e sociolóxicos que se
poden extraer dos proxectos de IpD que está levando a cabo ESF). ESF leva a cabo
proxectos de EpD, de cooperación internacional para o desenvolvemento e de
investigación para o desenvolvemento; isto permítelles presentar un círculo do

14. coñecemento práctico-teórico moi interesante e atractivo.
 Enfocar as propostas que se ofrezan a profesorado e alumnado dende a opción da
alternativa. Na mesa liña do dito no punto anterior, toda a parte de incidencia política
que realizan as socias locais de ESF (e que realizou ESF coa súa socia institucional)
poden ofrecer un punto de vista ben positivo na liña de presentación dos logros dun
proceso de protesta baseado na defensa da xustiza social pero tamén na
sustentabilidade ambiental e social dun territorio.
 Lucía Iglesias da Cunha: En calquera das nosas materias podería ter cabida, porque
nós xa temos esa visión (da EpD). Rita Gradaílle e eu impartimos un curso de xénero e
educación social, onde tamén podería ser, aínda que temos menos aulas, menos
espazo docente no máster como para encaixar. O ano pasado estiven cunha materia
de educación en contextos rurais para maxisterio que está de man do profesor Antón
Costa e convidamos a mestres en exercicio para falar do rural, pero nos queriamos
que tiveran unha idea maior do desenvolvemento rural en Galiza, tiñan que ter máis
puntos de vista que non só as escolas e creo que o alumnado precisa alguén que lle
traslade esa idea, porque nós somos do sistema, entón non é crible, aínda que o
digamos. Eu tamén imparto unha materia de contextos educativos que é moi flexible
para introducir temas, para variar de temática e eu en función do horario dispoñible
ou das cousas que suceden durante o curso, pois meto uns temas ou outros. Este ano
quixen introducir o de contextos rurais, pero non me deu tempo. Planificándoo e
estruturándoo entra o contexto rural como un referente e me vale o contexto rural
galego e me vale o contexto rural doutras comunidades.
 Pensamos que a través do tema de xénero e desenvolvemento ou xénero e TpDH
podería haber outra fiestra interesante na que entrar dun xeito máis transversal na
Universidade (non só nas facultades máis científicas, que tamén, senón que se poden
xerar colaboracións con departamentos doutras facultades onde hai xente traballando
de maneira específica a análise de xénero e o enfoque de xénero). Pensamos que se
trata dun tema imprescindible que afecta dun xeito directo á Misión, Visión e Valores
de ESF segundo a súa Planificación Estratéxica vixente. Traballar dende esta óptica
nos espazos aos que chega ESF dentro da universidade (moi diferenciados do resto de
ONGD que traballan a Educación para o Desenvolvemento), resulta fundamental dada
a brecha de xénero existente nas facultades de arquitectura e enxeñerías superiores
(tanto a nivel de matriculación de alumnado -31,4% mulleres e 68,6% homes- coma
entre o persoal docente e investigador tal e como apunta o Instituto da Muller con
datos do curso 2010-2011). 

 Neste eido, ESF pode apoiarse na experiencia de ISF Euskadi que vén de publicar un
caderno de traballo titulado Aplicación do enfoque de xénero en proxectos TFG
(traballo final de grado) e TFM (traballo final de máster). Unha das ideas que
recolle ese estudo e que pode xustificar a necesidade da organización para arrancar
con forza este tema é que en ESF trabállase dende a concepción dunha tecnoloxía
para o desenvolvemento humano que entende que toda acción de desenvolvemento,
cooperación e innovación tecnolóxica ten un impacto sobre as relacións entre os
xéneros e debe ser analizada dende esta perspectiva. A tecnoloxía non é neutra, e en
particular non o é no tocante ao xénero, ten un forte impacto económico, social e
cultural alá onde se implanta. A isto hai que engadir que a desigualdade de xénero
no ámbito da ciencia, e a tecnoloxía en particular, é un dos aspectos máis
marxinados tanto en estudos científico-técnicos coma feministas. Deste baleiro
asoma unha fiestra.

15.  Sendo conscientes da limitación da nosa ollada, entendemos este documento coma un
texto en construción que agardamos dea pé para seguir incorporando máis conceptos e
máis temas de discusión que vaian máis alá das preguntas propostas. E sobre todo, que
poida ser un proceso impulsado pola propia base social da entidade, conformada por
un voluntariado moi integrado nas Universidades galegas.
 A nivel xeral vemos que a proposta ten cabida e acollida entre as persoas
entrevistadas; ademais, a propia concepción da Educación para o Desenvolvemento
alíñase cos diferentes estatutos e documentos que regulan ás Universidades (baseados
en declaracións de intencións xerais pouco problemáticas). É certo que a concepción
da Educación para o Desenvolvemento é entendida polas persoas que participaron
neste pequeno estudo dentro do marco da sustentabilidade ambiental; pero dado o
traballo que realiza ESF nos seus proxectos de cooperación internacional para o
Desenvolvemento parécenos que ten unha entrada doada entre as persoas
entrevistada, especialmente nos departamentos que lidera na Facultade de Educación
da USC o grupo SEPA1
, un espazo estratéxico co que sería moi positivo iniciar lazos de
colaboración.
 Tirando da proposta da cidade como currículo (tamén poderiamos falar da vila ou da
aldea) pensamos que ESF podería xogar o papel de conexión entre a aula e o espazo
fóra da aula. Obviamente, é un papel que xa se está a desempeñar de xeito consciente
como entidade pero pensamos que telo presente permitirá traballar cun fío condutor
máis definido nesta liña as diferentes intervencións que se fagan nas aulas (intentando
adaptar esa parte tanxible do que fai a entidade ao que precisa o profesorado, que
varía en función da orientación que lle quede dar á materia: pode ser a través de casos
prácticos que se desenvolven noutras latitudes ou a través do voluntariado como
proceso educativo, entre outras).
 Debido ao interesante momento que está a vivir a entidade onde se está a potenciar
un traballo conxunto ben interesante entre os grupos de proxectos internacionais e os
de EpD rachando coa dinámica Norte-Sur que dividiu (e segue dividindo) ás ONGD en
xeral; parécenos que pode ser interesante que esta interlocución que se faga co
profesorado poida ser multi-grupal. É dicir, aínda que a dinamización debería ser
dende EpD (por mandato da Planificación Estratéxica), sería moi positivo que
participase algunha voluntaria dos grupos de proxectos internacionais e incluso de
voluntariado, pois as propostas que poidan saír desas reunións co profesorado serán,
sen dúbida, moito máis completas, variadas e adaptadas a cada docente (algo que
detectamos que pode ser a clave do éxito).
5
Grupo SEPA: http://www.usc.es/gl/investigacion/grupos/sepa_interea
PROPOSTA DE PRÓXIMOS PASOS A DAR
Sen dúbida, dende a vogalía de ED deberíase contactar directamente cos profesores e profesoras
que expuxeron explicitamente o seu interese en coñecer a ESF: Jesús Rodríguez Rodríguez, Lucía
Iglesias da Cunha (que manifestou claramente que estaría interesada en facer algo con ESF,
especificamente expresa a súa boa disposición a presentarse a algunha convocatoria que
permita levar a cabo algún proxecto conxunto e máis en xeral a aprender da visión técnica da
asociación e de como esa visión ten ou non perspectiva social) e Mar Pérez.

16. E non vos esquezades das fiestras que pode abrir o enfoque de
xénero! Podería haber moito apoio por parte de outras ISF
(especialmente Euskadi) e tamén con profesoras das diferentes
Universidades galegas (ademais doutros espazos e movementos
galegos sobre os que xa indagaremos no futuro)
#PasiñoAPasiño #FiestraEsfeira
#Graciñas
#aTodoseaTodas

17. ANEXOS

18. Entrevista a José Antonio Caride

Profesor titular do Departamento de Teoría da Educación, Historia da Educación e
Pedagoxía Social da Facultade de Ciencias da Educación da USC.

Director do Grupo de Investigación da USC SEPA (Grupo de Investigación en
«Pedagoxía Social e Educación Ambiental»): http://sepausc.blogaliza.org

Investigador Principal da Rede de Investigación en Educación e Formación para a
Cidadanía e a Sociedade do Coñecemento (RINEF- CISOC) creada no marco do Sistema
Universitario de Galicia.
 Que función ou funcións pensa vostede que ten a Universidade?
Complicado resumir o que a universidade pode, debe ou necesitamos que faga. Eu creo que a
súas misións como institución basicamente nos sitúan na súa actividade docente, polo tanto,
de contribuír con quen ten a posibilidade, a oportunidade como alumno, como estudante, de
cursar algunhas das titulacións, dos graos, en definitiva, das formacións que as Universidades
habilitan para a partir desa formación procurar unha mellor inserción no mundo laboral, no
mundo profesional. Polo tanto, habilitar esas opcións formativas e ademais habilitalas con
calidade, de tal xeito que sexa a mellor formación posible, a máis capaz de conseguir que
aquilo que cada plan de estudos establece que os seus alumnos deben conseguir en
formación, en contidos, en coñecementos, en saberes, en aplicacións, etc. E nese sentido,
desexar que non o fagan exclusivamente dende unha perspectiva técnica, estritamente
profesional, senón dunha formación integral da xuventude, que coincide basicamente con
quen temos que formar. Polo tanto, é unha formación en valores, unha formación ética, unha
formación que en definitiva permita tamén que dean resposta a aquilo que a nosa sociedade,
moi complexa, nos esixe. Polo tanto, responder a unha obriga e a un encargo que no plano
formativo, no que se ensina e o que se aprende, a sociedade lle confire á Universidade.
Logo, todo o que supón que a Universidade é unha comunidade investigadora, polo tanto,
que crea coñecemento, que innova a partir do coñecemento, que pon o seu coñecemento ao
servizo da sociedade, desde as diferentes áreas de coñecemento e liñas de investigación. En
definitiva, do conxunto de saberes que a Universidade pode propiciar como comunidade
científica. Isto entendo que o debe facer coa máxima coherencia con aquilo que ensina. Polo
tanto, debe ser un coñecemento que se crea que se innova para conseguir tamén que a través
del se mellore a formación. E doutro lado, ten que ser unha investigación que chegue á
sociedade dándonos a posibilidade de dar resposta a problemas, a necesidades que teñen as
persoas. Dicía Federico Mayor Zaragoza que cando nos situamos na ciencia o máis importante
que se pode facer é paliar o sufrimento humano, sexa cal sexa, sexa relacionado coa saúde,
sexa relacionado cos malestares sociais que temos que son demasiados. Creo que nese sentido
non podemos obviar o protagonismo e a responsabilidade que a sociedade nos transfire cando
nos di que debemos ser unha comunidade investigadora.
En terceiro lugar, hai unha labor que tradicionalmente se relacionaba coa extensión cultural,
coa proxección social; basicamente, como nos relacionamos coas sociedades nas cales
estamos. Semellaba que tempo atrás era unha relación cos contornos máis inmediatos, polo
tanto era local, rexional, nacional. Hoxe en día temos que contemplar isto dende a
perspectiva do planeta, do mundo, da dimensión internacional, de todo o que significa a

19. globalización. E polo tanto, ser quen de sen deixar de comprometerse co contorno inmediato,
que nunca podemos esquecer, e moito máis aínda en realidades como a nosa que por razóns
culturais, idiomáticas, sociais, nos suxire unhas esixencias que teñen unhas necesidades
específicas diferenciais, pero sen esquecer isto e comprometéndose con isto ser quen de dar
respostas que teñen un alcance global. Como dar resposta a estes dous niveis non é
incompatible, a min paréceme que é o que debemos intentar facer. A verdade é que nos
últimos anos, máis que falar de proxección social ou de extensión cultural, acostúmase a falar
de responsabilidade social. É dicir, como as Universidades, situándose nunha serie de valores
que teñen que ver coa inclusión, coa equidade, coa solidariedade, coa sostibilidade, coa
cooperación, contribúen ao desenvolvemento da sociedade. Aí hai unha dobre perspectiva.
Como a sociedade penetra e está na Universidade, e como a Universidade, penetra e está na
sociedade. Calquera que vexa o que somos como institución diría que isto é clarísimo. Non
estamos á marxe de ningunha sociedade, estamos na sociedade. Nin tampouco a sociedade
pode dicir que ten as Universidades desprendidas dela. O que pasa é que ás veces, nos
recluímos demasiado nos nosos interiores, departamentos, facultades, campus e non
conseguimos abrirnos tanto como sería desexable ás cidades; xa non digamos ao medio rural.
E que tampouco estas cidades, este medio rural, penetre tanto como debería facelo na
Universidade. Eu creo que se conseguiramos satisfacer esas tres misións, que Ortega e Gasset
definían moi ben a principios do século XX, e que está na maioría dos Estatutos das
Universidades, nas leis de reforma universitaria, pois conseguiriamos o básico e fundamental.
• En base á súa resposta á pregunta anterior, como entende a súa función como docente e
como investigador? Ou dun xeito máis directo, por que lle pagan?
Eu creo que por conseguir no plano individual e tamén no colectivo, polo menos con aquelas
persoas coas que eu teño unha relación directa, falo dos meus alumnos, falo dos profesores e
investigadores que forman parte do grupo de investigación que eu dirixo -o Grupo de
Pedagoxía Social e Educación Ambiental (SEPA)-, e tamén todas aquelas persoas que
colaboran connosco en distintas iniciativas, no marco dos convenios, das redes de
investigación nas que estamos articulados. Se esas tres grandes misións son as que lle
corresponden á Universidade, e como a Universidade no fondo é un abstracto, digamos que a
cada un de nós, a min en concreto como profesor e como investigador, me corresponde facer
o posible por que aqueles ámbitos nos que estou, facer aquilo que deben conseguir. Debo
procurar, imaxino, ser o mellor profesor posible, polo tanto todo o que iso comporta de
preparar e desenvolver tanto como poida as ensinanzas das que son responsable, as materias
das que son responsable nos graos, nos pos graos, nos doutoramentos, para que os alumnos
poidan aprender o máximo posible cun nivel de esixencia razoable. O mesmo diría na miña
condición de investigador. Procurar desenvolver aquelas liñas de investigación que
relacionadas con temas, problemas, necesidades, circunstancias, que teñen que ver con moi
diferentes temas. O SEPA ten sobre todo unha perspectiva pedagóxica social educativa
ambiental, que se preocupa moito por todo aquilo que ten que ver co desenvolvemento das
políticas educativas, sociais, culturais; con dar resposta a persoas que ao longo da súa vida,
dende a infancia ata a súa vellez, están en situación de risco, de vulnerabilidade, de
fraxilidade social. A través destas liñas de investigación o que conseguimos son proxectos
financiados a través de convocatorias competitivas ou a través de contratos, convenios, con
empresas, con administracións públicas. Que sexa a mellor investigación posible, que sexamos
quen de resolvelo cos criterios científicos, epistemolóxicos, metodolóxicos, máis avanzados
posible e que logo, sexamos quen de darlle á sociedade un compromiso de retorno, a
información e o coñecemento que previamente lle pedimos que nos proporcionase. A
investigación social é moi debedora do que as persoas colaboran con elas. Nós través de
entrevistas, cuestionarios, grupos de discusión, historias de vida, pedimos a súa colaboración.
Se non nola dan, sería imposible. E aí temos un compromiso e é a través do que publicamos,

20. do que comunicamos en congresos, xornadas, xornadas científicas, devolverlles esa
información para que lles axude non só a coñecer o que son, como interpretamos o que son e
os seus problemas, senón tamén a través dese coñecemento mellorar, mellorarse, sempre
cunha pretensión de cambio, de transformación. E logo temos asumido dende sempre o noso
compromiso e a nosa vinculación coa sociedade, eu creo. Levo 34 anos de profesor na
Facultade e eu diría que dende o minuto cero estamos moi preto de colectivos, moi atentos a
calquera demanda, a calquera petición de colaboración con moi diferentes entidades, incluso
ás veces nun escenario político que semellaba ou semella que pode contradicir algúns dos
principios que nos parecen fundamentais nos modos que temos de traballar, pois cremos que
son administración que ás veces non teñen tan en conta á cidadanía como deberían ou teñen
unha visión que non compartimos. E aí hai un principio que sempre aplicamos: a
administración é unha mediadora. Quen está nela, está un tempo e xoga un papel
determinado. Quen realmente nos importa e por quen facemos o que facemos é polos
cidadáns, é pola sociedade. Entón, cando temos algunha dúbida respecto de atender algunha
demanda que nos fan, dicimos ‘e isto, para quen é? Para que é?’, é unha pregunta
fundamental. Entón, digamos que eu trato no que podo, dedicándome tanto como podo, que
isto o fagamos ben.
 E cal é, dende o seu punto de vista, o compromiso do seu alumnado?
Hai de todo. E dá a impresión de que variando. Dicía Galeano que a condición humana é
asombrosa. Sempre é asombrosa, sempre nos sorprende por algo. Digo isto porque un de
pronto se pode atopar nun curso académico, case que azaroso, cun alumnado indiferente,
apático, permanentemente en situación de espera, pasivo e un se pregunta porqué iso está
sucedendo agora cando o ano pasado pois resulta que era xustamente todo o contrario. Digo
isto simplemente para mostrar que un tempo duns meses pode determinar que eu teña unha
percepción dun alumnado diferente respecto do que era outro alumnado. Logo, e sobre todo
nunha Facultade como a nosa, a verdade é que min me gustaría que fose un alumnado moito
máis crítico, moito máis activo, que se movera moito máis polo que desexa facer e non polo
que lle din que ten que facer; que se indignase de vez en cando con cousas que lle pasan, que
fose máis reivindicativo, que fose máis coherente; que se respectara máis a si mesmo; que
tivera un sentido máis cooperativo aínda que tivera que asumir que na sociedade na que está,
nos estudos que está facendo, a competitividade -non é que sexa un valor, é un valor bursátil,
en certo modo- pero non é un valor cívico. Gustaríame que colectivamente fora máis así. E
cando digo que me gustaría que fora así, en certo modo estou dicindo que non é tan así.
Sobre todo porque eu aos alumnos desde o primeiro día que lles dou clase trato de velos non
como alumnos senón como estudantes, que como diría Silvio Rodríguez, no es lo mismo pero
es igual. Estudante significa estudar, alumno significa simplemente matricularse. Hai unha
diferenza substancial. E logo, quero velos como profesionais. A min o que me interesa é velos
dentro de cinco anos desenvolvendo a súa profesión. E en profesións sociais como a de
mestres, educadores, pedagogos, psicopedagogos, esa é unha cuestión clave. E o que non se
sitúa nesa perspectiva non acaba de entender moi ben a razón de ser e sobre todo, a razón de
ser estudante aquí. Para iso eu lles digo sempre que é cuestión de educar na cidadanía –a
educación para o desenvolvemento noutras claves-. Dicirlles ‘tendes que ser cada vez máis
cidadáns e isto se constrúe’. A noción de cidadanía non vén por un papel, non nacemos con
ela, non é algo que lle corresponde a alguén certificárnola, é outra cousa. Pero ademais, hai
unha misión fundamental: ‘Tedes que axudar a outros a que se constrúan como cidadáns’.
Isto en determinadas formacións, ou titulacións ou profesións debería ir de seu pero non
acostuma ir. Non é algo que se lle pida explicitamente a un arquitecto, a un enxeñeiro, a un
biólogo ou a un xeógrafo, aínda que sabemos que canto mellor desenvolvan a condición de
cidadanía, que é unha condición ética, mellor. A grandeza dun educador e que en parte o
pode distinguir doutros profesionais é que el ten que ser cidadán ademais cunha

21. responsabilidade, que é educar a outros na cidadanía. O problema é que ás veces semella que
isto son máis palabras que feitos, e sen embargo nos feitos as consecuencias prácticas disto
son enormes. Porque serán persoas que non estarán pensando a que hora entro, a que hora
saio; canto me pagan; isto non ten que ver comigo. Pola contra, sempre teño que estar
alerta, mirando, observando, en disposición de colaborar. Eu creo que os nosos alumnos en
xeral, posiblemente deberían vir sabendo máis a que veñen, máis vocacionados.
 No seu traballo como docente, como pon o seu quefacer ao servizo da sociedade?
Pode compartirnos experiencias concretas?
Temos moitas. Posiblemente eu destacaría máis unha polo tempo no que se desenvolveu, dez
anos; polo que supuña de cooperación interuniversitaria coa Universidade da Coruña e coa
Deputación provincial; polos recoñecementos que tivo a nivel internacional, déronnos un
premio como unha das mellores experiencias no Congreso Internacional de Cidades
Educadoras en São Paulo; polo perfil que tiña como investigación, como formación e como
difusión. Estou falando do que nos chamabamos proxecto Interea. “Interea” é unha palabra
latina que significa mentres tanto, ao fío de, paseniñamente; é case unha expresión temporal
que nós reconvertemos nun acrónimo de modo que dicimos: Iniciativas e Recursos no
Territorio para a Acción Local. Basicamente no que consistía era investigar as realidades
educativas, culturais, sociais, nos primeiros momentos tamén vinculadas a mocidade e
deporte, nos Concellos das Provincia de A Coruña. Aí desenvolvemos varias iniciativas de
investigación. Unha das últimas tivo que ver co asociacionismo na provincia de A Coruña.
Todo iso se editou, se publicou. Logo tiñamos unha liña de formación para técnicos municipais
de educación e cultura, que tamén acabou sendo nos últimos anos formación para políticos,
alcaldes e concelleiros nestas áreas. E logo tiñamos unha liña de edición, con catro
perspectivas de traballo. Unha revista que se chamaba Interea visual, que se comezou
editando en papel e logo foi unha edición dixital. Tivemos arredor dunhas vinte mil visitas ao
mes, moitas delas dende América Latina, o que nos levou a facer a edición en castelán. Logo
tiñamos unha colección de cadernos temáticos e outra de publicacións vinculadas á actividade
formativa que desenvolvíamos, de tal xeito que os foros que celebrabamos e os congresos que
faciamos, editáronse. Isto conseguiu mobilizar a unhas dez mil, quince mil persoas. O ultimo
congreso que fixemos celebrouse nesta Facultade, no salón de actos da Facultade de
Sicoloxía, conectados o noso en directo e outro a través de conexión inalámbrica, que
titulamos “De estudantes a profesionais no ámbito do social” e tivemos unhas mil e bastantes
persoas, estudantes de varias titulacións asistindo.
Creo que foi a experiencia que máis nos comprometeu coa sociedade. No ano 2010 deixou de
ser pois razóns eu diría que bastante estúpidas. Unha, os recortes, presuntamente, cando era
unha actividade que eu creo que pola vía que do convenio que se asinaba, era unha
actividade moi económica. Calquera empresa, calquera institución que a desenvolvera a
prezos “de mercado” tería un custo tres, catro, cinco, seis, veces por riba dos oitenta mil,
cen mil euros que viñamos manexando cada ano. E logo porque un asesor da Deputación
Provincial de A Coruña, da área de cultura, con bastante poder á hora de asesorar e se supón
tomar decisións, nos dixo literalmente que era un proxecto de Champions League, de máxima
categoría internacional, pero que nós tiñamos que xogar en rexional, en preferente e que
paulatinamente se ía ir suprimindo a actividade. E nós dixemos ‘non, paulatinamente non; ou
ten calidade e o dicimos cun criterio universitario ou somos os primeiros en dicir que deste
modo, así, non’. Aparte de que as interferencias que de cando en vez pretendían que
houbera. Esa política de curtos percorridos pero que neste caso tiña gran percorrido ao seu
favor, que era dicir si financiaba ou non unha iniciativa como esta. Eu creo que foi a que máis
nos comprometeu.

22. Logo desenvolvemos moitas outras colaboracións con países de América Latina. Iniciativas de
educación social, popular, ambiental, traballo comunitario, animación sociocultural. En
México, Arxentina, Brasil, Chile, Colombia e mesmo Cabo Verde. Eu presidín durante dez anos
a Sociedade Iberoamericana de Pedagoxía Social e moito deste traballo facía dende alí.
Pero o proxecto Interea eu creo que foi o que máis nos comprometeu socialmente, con moito.
É curioso como un pensamento global que tiñamos se concretaba nunha acción local e como
un pensamento ao mesmo tempo local, porque entendiamos que era un proxecto moi apegado
ao territorio, ás comunidades, aos Concellos, acabou tendo unha dimensión global. Por iso me
parece que foi máis emblemático. Eramos traballando entre as persoas do grupo e
colaboradores externos, eramos máis de trinta persoas.
 Na súa exposición sobre esta experiencia identifica determinados elementos que
se converteron en obstáculos para o seu funcionamento. Ademais destes, cales
identifica como principais obstáculos para traballar neste camiño dunha
universidade comprometida?
Se é comprometida, é innovadora. E se é innovadora, necesariamente ten que ser
transformadora. Isto significa que sempre haberá alguén que nin entenda a innovación nin a
transformación. E que polas razóns que sexan, que poden ser de moi diverso tipo, ás veces é
o pretexto económico e agora o teñen como nunca, porque isto de facer axustes ou recortes á
hora de intentar xustificalo acábase enseguida, porque diñeiro sigue habendo, o problema é
onde está. É unha cuestión que é moi difícil que alguén nos convenza de que non se pode
facer algo porque non hai diñeiro, sen tan sequera dar a oportunidade de comezar a valorar
canto diñeiro se precisa, como podemos axustar a actividade a aquilo que podemos
desenvolver. Sempre haberá algún que pon obstáculos; se se pretende ir moi lonxe hai
resistencias e as resistencias poden vir dadas por circunstancias ás veces moi asociadas á
condición humana, simplemente celos ou protagonismos, relacionada con como somos,
lamentablemente, bastantes.
Logo a min me parece que temos unha condición ou unha conciencia cooperativa de moi baixo
perfil. Isto non está en ningún lado, pero está en todos. E no fondo isto é un obstáculo para
que te escoiten; para que te entendan naquilo que poidan escoitar; para que a partir de
entenderte, poidan dicir ‘iso tamén me interesa, como podo participar’; que logo
efectivamente esa participación se concrete e que logo sexa tan responsable e tan
comprometida como é desexable. Estas si que son transversais, porque están en tódolos
procesos. Entón, ás veces é unha resistencia case invisible a quen toma a iniciativa e para que
toma a iniciativa e outras veces é a resistencia de se eu non estou, se non vai comigo, non me
interesa. A min me parece que na Universidade, que debe ser fundamentalmente
comunidade, onde se comparte, isto é unha grande resistencia, invisible, pero
tremendamente poderosa.
Logo eu creo que sigue habendo, lamentablemente, alí onde se toman decisións, alí onde
debe haber liderado -liderado significa tomar iniciativa; ceder responsabilidades; ter
capacidade de delegar; de pensar, aínda que penses distinto, ‘me interesa o que pensas’;
poñer en valor unha lectura crítica aínda que me cuestione, etc.- persoas e a min me doe
moito dicilo así, pero na política e en determinados ámbitos da xestión, son como bastante
mediocres. Eu non sei sequera o que poden dar de si, pero dende logo están bastante lonxe
de dar de si o que necesitamos que dean. Porque non comunican ben, porque escapan da
xente, porque non nos convocan a encontros, a reunións. A min me parece lamentable que
tendo por exemplo nesta Facultade, no noso grupo, eu mesmo, podería dicir, persoas que
están participando en foros internacionais, que están sendo recoñecidas en foros ao máis alto

23. nivel do desenvolvemento das ciencias da educación e aquí, sexa a Xunta, sexa de onde sexa,
apenas se dea oportunidades a dicir, o que fas non interesa, como podemos poñelo en valor.
Hai que agardar case a que as persoas desaparezan para dicir, ‘pois si que era importante’. E
no fondo esa é unha grande resistencia. Esa dificultade que temos para recoñecer nos demais
a alguén valioso. E a min me parece que isto nos pasa demasiado na sociedade galega, nas
Universidades. No fondo, contribúe a impedir tamén que a xente dea de si tanto como
podería dar.
Logo hai outras resistencias doutro tipo. Son as que teñen que ver con darnos a oportunidade
de efectivamente, ter máis e mellores recursos e aproveitalos mellor. Tamén aquelas
dificultades que xorden de habilitar os tempos necesarios para que determinadas iniciativas
se poidan facer. É como se estivermos indo todo o tempo a contra reloxo. Isto ten que ver con
como se fan as convocatorias, como se clarifican as axudas. Unha Universidade pública vive
fundamentalmente do que lle da o sector e os poderes públicos. E se non lle dá, xéranse non
só carencias, senón tamén resistencias, un impedimento no fondo a que algo se poida facer. E
logo xa non digamos, un problema de mentalidade, ser capaces de apostar polo que é
roturista, polo que asume riscos, etcétera. Entón esa tendencia a formalizar todo, a que nada
se saia dos parámetros é paradoxal, porque logo premiamos aos Nobel xustamente por facer
algo que antes ninguén fixo. Se nos guiásemos por iso, nin o coñecemento científico, nin
nada, tería evolucionado.
E xa non digamos as dificultades para comunicarnos uns e outros aquilo no que estamos; as
divisións ciencias- letras, cualitativo- cuantitativo, experimental- reflexivo,. Eu
afortunadamente consigo porque teño amigos, e son moitos anos, eses círculos de debates,
onde aínda custándonos entendernos, polo menos debatemos. Pero hai outros ámbitos, onde
isto é imposible. E son resistencias tamén para conseguir o que sería desexable.
 E en clave positiva, as facilidades?
Eu creo que a clave máis positiva é conseguir facer o que facemos a pesar de todo. É dicir,
que a pesar de todo aquilo que nos está pasando, sexamos quen de sobrepoñernos e de seguir
dicindo que merece a pena aínda que de vez en cando ao que parece que te leva todo isto é a
unha especie de dimisión, de dicir ‘xa está ben, isto é imposible’. Iso pode ser pasaxeiro,
pero en clave positiva ves que a xente segue con ilusións, que a xente aínda que non
recoñezan todo o que son, o que representa, seguen reivindicando, seguen dicindo, ‘se non
podo facer aquí, podo facer noutras partes’. Nese sentido eu comezaría por salientar que a
pesar dos pesares, do ataque público, da minusvaloración, da confrontación mesmo continua
cos profesores, cos investigadores, co que fan as Universidades, a pesar de todo iso seguimos
estando e facendo. É verdade que con diferenzas, hai tamén quen non di nada. Eu creo que a
sociedade debería ser moito máis consecuente e dicirlle ‘ten seis meses para corrixirse, senón
isto se lle acaba’. Pero a maioría da xente traballa, traballa e ben. E eu creo que iso en
positivo o que salienta é -non me gusta pola malversación que se fixo do termo “capital
humano”, incluso “capital social”- a condición humana, o que son as persoas. Na
Universidade, os universitarios e as universitarias que traballan nela e se dedican a ela e que
están facendo cousas moi importantes pola saúde da xente, pola súa educación. Sorprende
aínda que cada día se fagan descubrimentos co maltrato que se lle dá á ciencia neste país.
Que sexan descubrimentos que están na vangarda mundial. Estamos vendo tódolos días que
fan compañeiros e compañeiras nosas a pesar de que lle foron recortando diñeiro nos
proxectos, en fin, todo iso.
Se miramos o que eran as Universidades fai vinte ou trinta anos, que historicamente é un
tempo moi pequeno, co que son hoxe e xa non digamos, co que poderían ser, eu creo que hai

24. un abismo. Temos unha Universidade máis democratizada; eu creo que máis
corresponsabilizada coa sociedade; máis transparente; menos deitada sobre si mesma; que a
pesar dos pesares, segue formando á xente para que traballe. Nunca vou a compartir que a
Universidade é unha fábrica de parados. Poderá ser unha mala formadora dos seus
estudantes, pero a fábrica de parados é a sociedade. Cada quen ten as súas
responsabilidades. A Universidade pode formar para o traballo, pero quen ten que dar o
traballo é a sociedade, as administracións públicas, as empresas, etcétera. En xeral, polo
menos en coñecementos, é verdade que máis nunhas áreas que noutras, hai que poñer en
valor o que está conseguindo pola formación das persoas. Ou as oportunidades que lle está
abrindo a quen nunca na vida se imaxinou estar nunha Universidade, falo do exemplo de
persoas maiores.
 Cal debería ser o papel, as sinerxías e complementariedades entre as ONGD e as
Universidades?
Se víramos isto dende unha perspectiva de co- participación, ou simplemente participación no
sentido amplo do termo, non sobra ninguén. Necesítanse todos. Dende a perspectiva
institucional, colectiva, asociativa, veciñal. Todos aqueles colectivos que articulan dalgún
xeito a persoas para que compartindo un determinado proxecto, unha determinada liña de
actuación, o poidan desenvolver colectivamente e ademais cooperativamente, de xeito
integral e integrador. Eu sempre digo que un non pode declararse cooperativo sen cooperar,
un non pode apostar pola inclusión sen incluír. Aínda que isto ás veces o que xera son
dificultades porque un ten que compartir, ten que explicar, ten que entender e ten que
ceder. Hai que poñer en valor todo o que significa a iniciativa cívica cando se organiza a
través dalgún tipo de entidade. Aí poden estar máis ou menos formalizadas, máis ou menos
rexistradas, máis ou menos suxeitas a algún tipo de procedemento ou de regulamento. E logo
outras, como as Universidades, onde o seu rol institucional, a súa condición organizativa está
moi definida. Son Universidades e non poden ser outra cousa. Poderán desenvolver un
voluntariado, unha labor cooperativa, pero a desenvolven como Universidades. É o que se
espera que fagan, non doutro xeito.
Volvemos un pouco ao de antes, se as entidades, as institucións, as organizacións, o que se
entende que son, son persoas, do que se trata é das persoas que participan. E ademais poden
facelo dende diversos ámbitos. Un profesor universitario pode ser un membro, e ademais moi
activo, dunha ONG, por exemplo. Ou unha persoa que está vinculada a unha determinada
iniciativa cívica, cidadá, pois ao mesmo tempo pode ser un profesional dun gran prestixio no
seu ámbito. Digo isto porque se trata de que cada persoa poda ir dun ámbito a outro sen que
se produzan demasiadas rupturas, porque a persoa é a mesma. Que o seu nivel de
compromiso e as oportunidades de aproveitar o seu potencial, poida ser o máximo posible. Eu
creo que nese sentido a práctica, porque isto logo se traduce en prácticas, ten que ver con
que a xente non se inhiba, nin a inhiban, nin simplemente valoren o que fai por se o asistente
a algo, que é moi distinto de ser participante en algo. Estamos ante unha cuestión que no
social sempre se di, non se trata de ser obxecto de algo, de ser público ou beneficiario ou
asistente, trátase de ser suxeito, protagonista, participante. E isto ten efectos moi prácticos
nos modos en como no día a día as organizacións resolven a participación da xente. Se unha
organización, a que sexa, incluso con moito voluntarismo, o único que nos mostra ao final -no
estudo que fixemos sobre asociacionismo, aparecía moi claro-, é que solo se mobiliza cando
se trata de pedir unha subvención e unha vez concedida, de facer aquilo que a subvención
financiaba. Ou se a asociación é a vida que exclusivamente lle dan aqueles que están na súa
directiva, non aqueles que están como asociados. Se é todo descendente, é moi difícil que as
dinámicas participativas cotiás se activen. E é aí onde eu creo que temos un déficit enorme. E
tantas e tantas veces tampouco ser capaces de manter, de facer sostible aquilo que nalgún

25. momento mobiliza ás persoas para que fagan algo. De pronto pode haber un brote de
indignación tremendo, un enorme esforzo, un enorme sacrificio de estar vinte días acampados
na Porta do Sol, pero se logo acábase isto, ao final, máis que un expoñente de forza é un
expoñente de debilidade, e acaba queimando moito. Entón eu creo que neste sentido
teriamos que avanzar moito. E facer máis ilusionante na xente o que significa participar máis
activamente. E ao mellor de vez en cando ser máis auto críticos e desvelar porque non o
conseguimos tanto como sería desexable.
 De cara retomar o punto inicial do traballo que estamos realizando acerca de
estudar posibles vías de transversalizar a EpD nas materias da Universidade, que
precisaría o profesorado universitario para incorporar na súa actividade docente
contidos sobre outros contextos e realidades diferentes á galega?
Eu imparto unha materia que é Políticas socio educativas e Dereitos Humanos e isto o
facemos todos os días; máis coas oportunidades que nos dan por exemplo os vídeos e
documentais. Aínda nas sesións interactivas de onte estabamos traballando con outras voces e
as nosas voces en relación á globalización, aproveitando un dos a documentais da serie
“Voces contra a Globalización”, o último, “El siglo de la gente”, que non só diagnostica senón
que di alternativas que se poden adoptar. Pero a nosa é unha materia, por así dicilo, rara
dentro do que son os currículos universitarios, que conseguimos introducir nos planos de
estudos de Pedagoxía e de Educación social. Sen embargo lamentablemente non se conseguiu
nos de Maxisterio, que a min paréceme incrible que teñamos un mestre, unha mestra, que
saia á traballar á sociedade, na sociedade e coa sociedade e que non saiba nada de Dereitos
Humanos salvo aquilo que lle podan dicir, ademais sempre moi sesgado, os medios de
comunicación social, ou se ten interese, o que poida facer ou aprender pola súa conta.
Indo máis aló de nós, dende logo, terá que chegar un momento no que dende o Rector, os e
as Vicerreitoras, os Decanos, os Directores de Departamento, os profesores, entendan, que
non se pode formar a un estudante, a un profesional no mundo de hoxe se non se lle forma en
códigos éticos, en valores, en valores cívicos, en definitiva, situar na súa formación e dun
xeito transversal, realidades, coñecementos, saberes, actitudes, que teñen que ver con outro
modo de ser cidadanía. Eu estiven falando de órganos nos cales hai capacidade de decisión á
hora de promover e activar que se poidan activar iniciativas deste tipo. Que posiblemente
nun primeiro momento tiveran que ver coa sensibilización, co tema de conciencia, con
incorporar, por exemplo, para facer partícipe ao profesorado nas actividades formativas que
se desenvolven no PDI, cursos que teñen que ver con estes contidos, que os aborden desde
diferentes contidos, que ensinen como cada profesor os pode levar á súa aula, que tipo de
recursos, que tipo de metodoloxías lle poden permitir facelo. Hai unha labor de
sensibilización.
Logo eu creo que sempre que poida haber algún tipo de renovación dos planos de estudo, nos
estamos dando a oportunidade de que isto estea presente explicitamente. Por outro lado, iso
supón salvar unha gran contradición: sempre dicimos que a cidadanía, que os valores, que o
medio ambiente, que a paz, que todo isto é fundamental e importantísimo e está nos
preámbulos das leis de reforma educativa, universitaria, nos Estatutos. Pero lo vemos que na
realidade non está en ningún lugar. Se dicimos que isto é tan importante, que é o que define
como sinal de identidade a unha Universidade, como o situamos nos planos de estudos. Son
cuestións que se poden desenvolver de moi diferentes modos. Alí onde o plan de estudos o
propicia, poden acabar vinculadas a unha materia. Noutros casos, pode ser que a Facultade,
por exemplo, pode decidir que tres, catro días ao ano nos cales se conmemoren o día da paz,
o día da muller, o día do medio ambiente, e estes días nos vamos a significar por incidir en

26. valores que teñen que ver coa cooperación, coa equidade, coa xustiza social, etcétera. Niso
pódese sumar a moita xente.
Opcións hai moitísimas. Ás veces habería que promovelas de arriba a abaixo, porque
obviamente se as promove un equipo reitoral, un equipo de goberno e fai todo o posible para
que a xente se implique nelas, perfecto. E outras veces, pois ao mellor é cuestión de ir de
abaixo a arriba. Ver que estudantes, que profesores, en cada centro, poden ser quen de
promover algún tipo de iniciativa.
Logo eu diría que incluso estratexicamente, outra das iniciativas nas que máis estamos
participando e en parte é de creación nosa, é o programa USC en Transición. Estamos
asesorando e coordinando as hortas urbanas, facendo iniciativas co voluntariado que está na
Oficina de Sustentabilidade. Nós case nos quedamos sos, declarámonos grupo piloto en USC en
Transición en todo o que ten que ver coa reciclaxe, coa reutilización, coa análise da pegada
ecolóxica... Ás veces é cuestión de dicir, onde pode haber un colectivo de profesores, de
investigadores, de alumnos, ao que se lle propoñemos unha iniciativa, a promova? Unha
vantaxe que creo que en xeral ten, é que isto se pode contaxiar. Os primeiros momentos son
os máis difíciles e ao mellor hai que pasar moito tempo explicándolle á xente o que se quere
facer, pero unha vez que se comeza a facer. Nós temos exemplos de xente que ao mellor o
seu grupo descolgouse, pero que colabora con nós, xente que está en Enxeñaría Química,
Farmacia, que algunha das cousas que facemos, vén.

27. Entrevista a Alberto Rojo Alboreca

Profesor Titular do Departamento de Enxeñería Agroforestal da Escola Politécnica
Superior (EPS) da USC.

Liñas de investigación: ordenación de montes, optimización forestal, modelización
do crecemento e produción forestal, silvicultura, biomasa e captura de carbono,
certificación forestal.
 Que función ou funcións pensas que ten a Universidade?
As funcións da Universidade son moi claras: a docencia e a investigación. Pero a parte desas
que son as que son as oficiais, por dicilo así, eu penso que despois a Universidade ten que ser
o espello no que se mire a sociedade, ten que dar exemplo á sociedade, debe recoller os
avances de todo tipo: científicos, sociais, ambientais. E dende logo debe ser un exemplo para
o resto da sociedade.
 En relación a esas funcións, como entendes a túa función como docente? Noutras
palabras: para que che paga a Universidade?
A Universidade págame para dar clase, basicamente, tamén para investigar. Isto é así
teoricamente, o profesorado si que se dedica á docencia, pero non todos os profesores se
dedican todo o que deberían á investigación. Ademais destas tarefas, eu considero que hai
unha certa responsabilidade respecto ao resto da sociedade xa que debemos ser un espazo
que dea exemplo á sociedade.
 Entendo, polo que me estás dicindo, que a Universidade debe ser unha institución
comprometida coa sociedade.
Sen ningunha dúbida, eu non o entendería doutra maneira, senón non ten sentido porque é o
sitio punteiro da sociedade, teoricamente. Todos os aspectos sociais, ambientais teñen que
ser do máis avanzado e debemos dar ese exemplo ao resto.
 E iso como se traduce na práctica diaria, tanto a nivel docente como investigador?
Como se inclúe ese compromiso no día a día?
O compromiso débese traducir no día a día en tratar de, por un lado, estar continuamente
actualizado nos coñecementos e na nosa formación para ser capaces de transmitirllos ao
alumnado. Iso pola parte da docencia. Pola parte da investigación pois o mesmo, buscar
actividades que sexan útiles para a sociedade aplicando todos os criterios da sustentabilidade
ambiental e social que é necesario ter.
 E como ves o compromiso do teu alumnado?
Eu vexo ao alumnado bastante parado en xeral. A verdade é que debe ser problema noso, que
non somos capaces de motivar ben aos alumnos, peor os vexo bastante pasivos. Despois hai
excepcións, obviamente; pero o rol xeral é de pasividade.

28.  E para traballar nesa liña de compromiso social e ambiental, cales cres que son os
principais obstáculos e facilidades cos que se atopada o profesorado?
Para o profesorado eu penso que en principio non hai ningunha dificultade, que queira facer
algo pois pode facelo, outra cousa é que haxa que buscar recursos e demais. Pero eu creo que
máis ben é que hai un baixo nivel de implicación nestes temas, en xeral. Creo que se trata
dun tema de dedicación da xente, os temas de responsabilidade social e ambiental a verdade
é que na nosa sociedade non están tan implantados como o están noutros países. Cando non
tes esta base pois é difícil que os esforzos se centren en melloralo e moito menos en
transmitilo. E isto é extensivo ao alumnado. Sempre dicimos que o xeito de “recibir” ao
alumnado depende moito do seu proceso formativo previo, nese sentido penso que hai
bastantes carencias. Hai casos, afortunadamente, de xente que estades máis comprometidos,
pero en xeral, sigo pensando que se trata dun problema sobre todo de educación. Da
educación de antes de chegar á Universidade pero tamén aquí nos falta bastante dese
traballo. Con respecto ás posibilidades que hai dentro da Universidade para traballar estes
temas, hainas todas, se un quere; aí creo que os límites case que os pon un mesmo.
 Cales pensa que deberían ser as complementariedades entre as ONGD e o
profesorado universitario nese camiño cara o compromiso social?
Pois eu penso que todas. Cada quen nos dedicamos a uns temas e buscamos as asociacións
que os traballen. Por exemplo, no meu caso, eu estou vinculado a FSC (certificadora forestal)
pois ten que ver co meu campo, cos meus coñecementos e preocupacións; e sei que podo
aportar máis a isto que a outras cuestións.
 E que pasos se deberían dar para conseguir a transversalidade dos nosos temas nas
diferentes materias do profesorado?
É unha pena porque acabamos de pasar un bo momento para facer iso que foi a planificación
dos plans de estudos para a súa adaptación ao Espazo Superior Europeo, é un momento de
diálogo interesante no que se intenta buscar a implicación do alumnado, aínda que iso é
bastante complexo. Por outro lado a Universidade tamén ten a súa Responsabilidade Social
Corporativa así que, ao igual que xa está recoñecido o feito de que hai que incluír en todas as
materias aspectos relacionados co xénero, pois se pode traballar para que se inclúan aspectos
de este tipo. Sería perfectamente razoable que, presentando unha proposta a calquera
equipo de goberno, pois este fixera por incluíla. Agora estamos nun bo momento para facelo,
ao haber eleccións nas vindeiras semanas. Pode ser unha oportunidade a raíz da análise dos
programas electorais presentar propostas concretas sobre os temas que vos interesen para
que se comprometan.

29. Entrevista a Ana Isabel García Arias

Profesora titular do Departamento de Economía Aplicada da Escola Politécnica
Superior (EPS) da USC.

Apoia a ESF na organización de eventos como curso de verán en Lugo.
 Que función ou funcións pensa vostede que ten a Universidade?
A Universidade non só ten a función de difundir coñecemento, senón tamén de crear
coñecemento. Coñecemento que debe de servir para que a sociedade mellore nos diversos
obxectivos que se fixe. A sociedade en xeral, non só para que as empresas se beneficien. Non
é só para crear forza de traballo, senón que, baixo o meu punto de vista, debe crear contidos
e coñecemento que beneficien ao conxunto da sociedade.
 En base á súa resposta á pregunta anterior, como entende a súa función como
docente e como investigador? Ou dun xeito máis directo, por que lle pagan?
Para iso que acabo de dicir. Para as dúas cousas. Para difundir coñecemento e para crear
coñecemento. A parte docente e a parte investigadora. E logo hai tamén un punto moi
importante que é o que chamariamos extensión universitaria, é dicir, de difusión dese
coñecemento fóra da Universidade, non unicamente para aqueles que pagan a matrícula,
senón para o resto tamén.
 Entón podemos falar de que a Universidade debería ter un compromiso social?
Eu creo que si. Pero eu creo que o ten. Que se materialice... Polo menos nos Estatutos da USC
está e en calquera Universidade que se prece, está, polo menos por escrito. Outra cousa é
que despois na práctica diaria non sempre atopamos os mecanismos axeitados, o xeito de
difundir os coñecementos máis axeitados, nin sequera moitas veces se incentiva. A extensión
universitaria eu creo que está pouco incentivada en xeral.
 Por que causas?
Porque non conta na promoción de ninguén. É un traballo que se fai, cando se fai, “de
gratis”. Non quere dicir que non deba facerse “de gratis”, eu sempre o fago así. Refírome a
que se unha persoa está preocupada por consolidar o seu posto de traballo –e na Universidade
esa consolidación pode chegar moi tarde, aos 40- 45 anos, se é que chega algún día, porque
outros non chegan nunca-, ten que seguir unha serie serie de pautas e nesa serie de pautas a
extensión universitaria non se valora. Entón ese é un xeito de non incentivar este tipo de
accións. Tes toda unha serie de xente nova, que é a que normalmente ten máis interese, máis
ganas, máis forza e ti só a estás dirixindo para que poida consolidar o seu posto de traballo,
que é un dereito lexítimo que ten calquera, cunha serie de ítems que non teñen que ver
precisamente coa extensión. Eu estou falando dende unha Escola de Agronomía e creo que a
extensión é moi importante, por exemplo, traballar co rural e coa xente que vive no rural, se
iso xa non é que non o incentives, senón que tan sequera o valoras, a xente dedicará máis

30. tempo ao que si se valora que ao que non se valora. A non ser que teña unha conciencia moi
clara de que iso é o que debe de facer, que teñan unha motivación persoal.
Que a extensión universitaria, e a extensión en sentido amplo, non se considere, pode ser un
desincentivador. Se tes a unha persoa única e exclusivamente preocupada por publicar en
inglés... Seguramente o seu coñecemento será moi valioso, pero se só se difunde en inglés,
seguramente xa vai ter un tipo de público moi particular.
 Ademais de que non se estimule a extensión universitaria, ocórrenselle outros
obstáculos para traballar cara unha universidade comprometida?
Accións de promoción hai, pero contas cun tempo limitado e a xente decide a que se dedica
un pouco en función dos incentivos e das motivacións persoais e internas que ten. Pero, outro
obstáculo para que o coñecemento chegue á sociedade queres dicir?
 Non só que chegue á sociedade, senón que estea ao servizo dela. É dicir, que o
coñecemento busque como fin último o ben común.
Institucionalmente ese é obxectivo, está nos Estatutos de calquera Universidade. Eu creo que
a maioría da xente está convencida de que o seu traballo é para o beneficio da sociedade no
seu conxunto. O que si é certo é que ás veces, cada vez máis, pídese da Universidade... non
hai que máis que ler a nova LOMCE. A LOMCE non fai referencia aos estudos universitarios. Só
fai referencia ao ensino medio, pero nos orienta un pouco de como camiñaría ou cara onde
camiñaría a reforma universitaria, que se prevé a próxima, se este goberno segue, ou se estas
ideas seguen no goberno. Se está falando todo o rato de clientes e se está identificando todo
o tempo, como se pode ver na introdución da lei, as necesidades da sociedade basicamente
coas necesidades de formación de traballadores para as empresas. E eu creo que a sociedade
é algo máis que as empresas, que a actividade económica (e son profesora de Economía, eh!).
Non só é unha cuestión de como nós nos vemos a nós mesmos, senón que é o que nos pide a
nós a sociedade. E moitas veces a idea é que temos que sacar persoas empregables. E o que
te pide o alumnado non é que lle fales dunha cosmovisión, senón “que fórmula hai que aplicar
para sacar isto”, “preciso aprender CAD porque é o que me pide a empresa que me vai
empregar”. E aí temos un erro de concepción que é algo máis que interno, é externo tamén.
A xente ten que repensar o papel da Educación universitaria, porque ata hai pouco temo, ata
hai uns vinte anos, un estudante universitario era unha aspiración para mellorar no posto de
traballo. Na medida en que a educación universitaria se xeneraliza, e para min iso é bo,
porque é un xeito de que a xente estea mellor preparada, sexa máis consciente, teña unha
mellor educación, iso xa non crea ningún tipo de vantaxe competitiva no mercado de
traballo. Entón iso xa non te asegura un ‘traballo de’. Moita xente lle bota en cara a
Universidade que non prepare para obter un posto de traballo, que é o que se quere. E ao
mellor temos que pensar que evidentemente queremos un posto de traballo porque todos
necesitamos vivir, pero a Universidade ten que preparar para algo máis.
 Que sería ese algo máis?
Aprender a pensar non está nada mal. Ter unha perspectiva crítica, ter autonomía, ter
iniciativa non está nada mal.
 Ata agora vimos falando de elementos que dificultan que a Universidade poda
cumprir coas súas funcións. Pensando en clave positiva, identifica elementos que
o faciliten?

31. A Universidade ten moitas cousas positivas, entendo eu. Para empezar, a Universidade se
xeneralizou, polo menos en España, moita xente ten estudos universitarios e iso para min é
positivo xa de partida. O coñecemento chegou a un maior número de persoas do que chegaba
hai 40 ou 50 anos. Despois, aínda que na práctica podamos atopar eivas, lagoas, etcétera,
polo menos está recoñecido, se recoñece a si mesma como servidora da sociedade. E que iso
estea nun papel non está nada mal tampouco. Iso quere dicir que esa debe ser a nosa
aspiración. E logo eu creo que hai moita xente, moitos investigadores e moitos profesores que
pensan así, que teñen que ofrecer algo máis. A pesares de todo, séguense pensando a si
mesmos como achegadores de algo. Que a aspiración cando te metes na Universidade non é
para gañar diñeiro, precisamente. É porque cres que podes achegar algo.
 No seu traballo como docente, como pon o seu quefacer ao servizo da sociedade?
Pode compartirnos experiencias concretas?
Desde o meu departamento facemos o que podemos, quizais porque somos persoas bastante
implicadas. Dende ese punto de vista, tanto os meus compañeiros coma min tratamos de
implicarnos en moitas cousas. Hai compañeiros que están implicados en política activa, eu
neste caso non. Pero facemos actividades extra universitarias coma conferencias, ciclos de
cine... agora dende o grupo que temos de Innovación Educativo estamos levando a cabo un
ciclo de cine comprometido co rural e que ilustra distintas problemáticas. Colaboramos cando
nos chama calquera organización para dar charlas, intentamos chegar a onde nos piden e nos
solicitan axuda. Que podiamos ter un papel máis pro activo? Pois si, tamén podiamos. Pero o
tempo é limitado e te vas dedicando ao que podes. Tratamos de facer o que podemos, en
xeral.
Eu estou especialmente satisfeita co que facemos dende o grupo de Innovación Educativa. O
que tratamos de facer é de traer a sociedade á Universidade. É dicir, que os nosos alumnos
vexan o que se fai fóra. Entón traemos exemplos prácticos de desenvolvemento rural, cos
seus protagonistas, que nos contan a súa experiencia. E diso estou especialmente orgullosa. É
un grupo que enmarcamos dentro da nosa actividade como docentes que do que trata é de
achegar exemplos reais ao noso alumnado. Durante ese tempo quen son os profesores ou os
docentes, son as persoas protagonistas de exemplos de desenvolvemento rural.
 E cal é, dende o seu punto de vista, o compromiso do seu alumnado?
Eu creo que esa capacidade de compromiso existe. O que pasa é que é un pouco difícil de ver
entre outras cousas porque son poucos os alumnos que temos. Estamos nun proceso no que
pasamos de ter 150 alumnos por aula a ter tres, catro, cinco. Entón en 125 te atopas moitas
persoas cun compromiso persoal, pero entre tres ou catro digamos que os tes que buscar algo
máis. Agora mesmo eu vexo ao alumnado desactivado. Neste momento, os grupos de
estudantes teñen moito menos peso do que tiveron no pasado. Tamén son moitos menos, pero
eu os vexo desactivados. Salvo exemplos que están implicados en ESF ou en grupos de
estudantes dentro da Facultade, que son tres ou catro persoas, eu vexo ao alumnado
desactivado. Pero está desactivado ata para baixar ao Campus. Eu non sei porqué é. Supoño
que porque son menos. E estou falando desde un campus periférico, que iso tamén hai que
telo en conta. A miña impresión ten moito que ver con isto, eu non sei como está a situación
en Santiago. Eu son membro do claustro universitario, no que si hai unha participación activa
do alumnado, son maioritariamente de Santiago. Tamén son os máis motivados para
presentarse ao claustro, pero si que é certo que teñen intervencións moi interesantes e son
dos máis activos dentro dos claustrais.

32.  Cal debería ser o papel, as sinerxías e complementariedades entre as ONGD e as
Universidades?
Iso levaría máis dunha tarde. O que se pode empezar é a pensar. Por exemplo, intentar
organizar algún tipo de grupo de colaboración de onde saian iniciativas, expoñendo cales son
os intereses e vendo de que maneira pode haber unhas sinerxías entre as actividades duns e
doutros. Pero organizándose con tempo, porque se dun día para outro te chaman para unha
charla, ás veces podes dala e ás veces non, dependendo de como teñas as cousas. Pero non
debería reducirse só a dar charlas, habería que identificar necesidades, obxectivos e intentar
deseñar algún tipo de estratexias para cumprir os obxectivos. Por exemplo, se ESF detecta
que se debería tocar o tema do desenvolvemento internacional en determinadas materias,
porque atopa eivas, etcétera, pois ao mellor habería que impulsar un grupo de traballo que
puidese identificar esas eivas e se comprometesen os profesores a incluír dentro do currículo
das materias determinados contidos. Eu creo que si se podería organizar un grupo de traballo
nese sentido.
 De cara retomar o punto inicial do traballo que estamos realizando acerca de
estudar posibles vías de transversalizar a EpD nas materias da Universidade, que
precisaría o profesorado universitario para incorporar na súa actividade docente
contidos sobre outros contextos e realidades diferentes á galega?
Que me informen en que traballan. Vou poñer un exemplo. Eu ensino cousas máis técnicas ou
menos técnicas dependendo do nivel. Para explicar o que é unha amortización eu sempre,
sempre, sempre, lles fago referencia a que o primeiro que se explica nunha acción de
desenvolvemento que se realizan en países de América Latina ou de Asia para promover que
as mulleres desenvolvan a súa actividade económica, etcétera, o primeiro que se lles explica
é o tema das amortizacións. Eu empezo sempre a miña clase dicindo iso. “Mirade o
importante que é que cando se realiza unha iniciativa nun país en desenvolvemento, o
primeiro que se explica é iso”. Se descoñezo as actividades que realiza ESF e salvo os cursos
que organiza aquí en Lugo, o resto de iniciativas de desenvolvemento fóra, descoñezo
absolutamente, non me chega información... Se a min venme un ex- alumno que participou
nun proxecto de desenvolvemento en Zambia ou en Ecuador, sería unha boa idea que viñese a
contalo aos alumnos. De feito é o que facemos, o que pasa é que non nos chegan proxectos do
exterior, temos máis relación cos que están aquí, entón traemos exemplos de
desenvolvemento próximos porque son os que coñecemos, non coñecemos os que están fóra.
A min nas miñas materias entra de pleno a cuestión do desenvolvemento, porque eu teño un
contido moi próximo a iso. Un dos contidos que dou eu é o desenvolvemento sustentable,
entón para min entra de pleno nas miñas materias. Claro que igual noutras materias non
tanto, por iso é interesante velo eu falaba do grupo de traballo. Por exemplo unha clase de
mecanización. Pois igual se pode identificar que necesidades sobre mecanización se poden
explicar para que unha persoa que queira irse a traballar nun proxecto de cooperación deba
ter en conta? Iso sería unha idea, traballar nese tipo de cuestións. É certo que tendemos a
traballar no máis próximo porque é o que coñecemos e porque temos un compromiso co que
temos máis cerca. Pero iso non quere dicir que nalgún momento se un coñece exemplos de
proxectos de desenvolvemento, á hora de exemplificar, de preparar un problema, un
exercicio, podes usar un exemplo dun proxecto de desenvolvemento.
Ao peche da entrevista, Ana Isabel engade que ela sente que a actividade de ESF na Escola
Politécnica resulta algo descoñecida para o alumnado. Neste sentido, suxire que unha boa
idea sería presentarse dalgún xeito á comunidade universitaria, por exemplo, a través dunhas
xornadas de auto presentación anuais.

33. Entrevista a Benita Silva Hermo

Vicerreitora de Responsabilidade Social e Calidade da USC (na data de realización da
entrevista)

Profesora titular do Departamento de Edafoloxía e Química Agrícola da Facultade de
Bioloxía da USC.
 Que función ou funcións pensa vostede que ten a Universidade?
As funcións da Universidade están definidas dende hai tempo. Constitúen o que se chama a
“misión”universitaria: a creación de coñecemento (investigación) e a transmisión e difusión
de coñecemento (docencia). Mais recentemente fálase dunha terceira misión universitaria na
que se inclúe a transferencia de coñecemento e tamén a Responsabilidade Social, e aquí si
que entra ese compromiso. A Responsabilidade Social nas Universidades enténdese como algo
absolutamente transversal ás súas misións, e que todo o que facemos o debemos facer con
esa responsabilidade, pensando ante todo que as universidades, sobre todo as públicas, somos
un servizo á sociedade. Bueno, e as privadas tamén loxicamente como entidades de ensino,
porque o ensino é un dereito fundamental de todas as persoas.
Pero isto que son palabras eu penso que se deben poñer en práctica. Considero que a
principal misión da universidade, con todo, é a docencia. Se non tivésemos docencia non
seriamos Universidade, seriamos un organismo de investigación, coma o CSIC por exemplo.
Pero somos Universidade porque temos estudantes. E de aí que a nosa misión esencial sexa a
docencia. E neste sentido penso que a nosa obriga é formar persoas no máis amplo sentido da
palabra, esa é a nosa principal tarefa. Formar persoas con capacidade crítica, de análise, e
con creatividade. Porque aí entra a faceta da investigación, se non tes un mínimo de
capacidade de análise, de crítica e de creatividade non podes investigar. Porque a
investigación é iso, primeiro análise do que existe e logo ir un pasiño máis alá para crear ou
avanzar algo.
Ultimamente fálase moitísimo da formación para o emprego. Claro, non podemos esquecer
isto. Esta idea está moi presente sobre todo nesta época na que temos un paro tan enorme,
que entre as universitarias e os universitarios é precisamente moi alto... Entón pensamos
“caramba???, estamos formando persoas pero non as formamos para traballar”. Este aspecto
tamén o temos que cubrir. De feito, a filosofía do sistema Boloña insiste moito nisto: non só
hai que proporcionar coñecementos senón tamén competencias e habilidades para facer
cousas, e sobre todo capacidade de aprendizaxe autónomo, porque hoxe en día o mundo
cambia tan rápido que o que aprendes hoxe, non vai valer para sempre. En Bolonia insístese
moito en proporcionar capacidades e habilidades para traballar no mundo laboral; pero non
debemos esquecer o outro. Nós non somos escolas de Formación Profesional, somos
Universidade, e a Universidade debe formar, sobre todo, persoas con capacidade crítica,
capacidade de análise e creatividade.
 Como se aterra na Universidade a Responsabilidade Social?

34. A Responsabilidade Social é un concepto que nace no mundo empresarial e enténdese como
algo que se fai a maiores do que a lei obriga; de aí xurdiron todos os programas de acción
social das empresas, que moitas veces se levan a cabo a través de fundacións da propia
empresa. Entón, tiña ese carácter altruísta que, moitas veces, se facía con fins
propagandísticos, para ter unha mellor imaxe. Das empresas pasou ás Universidades, que
entenderon a Responsabilidade Social como algo tamén altruísta ou de extensión
universitaria; entón, sempre entraron no concepto de RSC as medidas para favorecer a vida
dos traballadores e traballadoras, os Plans de Igualdade, as axudas sociais... Tamén entraría
aquí toda a actividade de difusión da cultura. A USC ten un programa cultural amplísimo,
aberto a toda a cidadanía, non só ao persoal da universidade e aos estudantes. Exposicións,
concertos, toda a actividade de Extensión Universitaria entraría aí. E tamén todas as accións
destinadas a promover un desenvolvemento sostible (desde o punto de vista ambiental, e
dicir o respecto ao medio ambiente e á natureza).
Pero nun concepto mais actual de Responsabilidade Social da Universidade enténdese que
este principio abrangue todas as actividades universitarias, porque a universidade é en si
mesma un servizo á sociedade. Entón debe ser algo totalmente transversal, non nos debemos
quedar nas actividades complementarias, da máxima importancia, pero complementarias,
pois a Universidade non ten a obriga de ter un Plan de Desenvolvemento Sostible, por poñer
un exemplo. Entón, a Responsabilidade Social debe ser transversal a todo o que fagamos. A
docencia? Debe ser responsable coa sociedade, a oferta debe estar axustada ás necesidades
do noso entorno para darlle unha formación integral ás persoas. Na investigación? Por
suposto, debemos facer investigación aplicable e que contribúa ao desenvolvemento da nosa
sociedade. Transferencia? Pois vai moi ligada á finalidade da investigación. Nestes anos en
que eu estou a ocupar a Vicerreitoría de Responsabilidade social e calidade, e contando con
todo o equipo asesor, tratamos de que a RS se integre na estratexia global da Universidade e,
no noso Plan Estratéxico, que se aprobou a finais do 2011, dise que somos unha Universidade
que quere ser socialmente responsable en todas as súas funcións.
 Nese Plan Estratéxico, como se ten pensado levar a cabo esa transversalidade?
Con formación ao profesorado sempre. Estámolo detectando, por exemplo, no Plan de
Igualdade (o último aprobouse en decembro de 2013 despois dun proceso de análise no que
participou toda a comunidade universitaria) detectamos que para implantar o plan
necesitábamos dar formación sobre todo ao profesorado, empezar polo profesorado. Porque a
nosa principal tarefa é a docencia, a docencia en valores. E o profesorado debe estar formado
para transmitir estes valores. O tema da igualdade de xénero é un tema polémico xa que
moitas persoas protestan porque non avanzamos máis e outras protestan porque consideran
que isto non é importante. Pero tamén hai moita xente que di “eu entendo, eu son sensible a
este tema, pero non sei como incorporar a perspectiva de xénero na miña docencia”. Entón si
que é moi importante a formación ao profesorado que será quen se encargue de transmitir
eses valores ao estudantado, o estudantado é a nosa semente, e quen que vaia difundir os
valores aprendidos, non?
No desenvolvemento sostible tamén se insiste moito na formación. Temos un Plan de
desenvolvemento sostible moi completo e ambicioso e a Oficina de Desenvolvemento Sostible
leva a cabo cada ano un amplo programa de actividades, moitas das cales son actividades
formativas e de participación.