Analiza skutków obniżenia wieku emerytalnego wg projektu Kancelarii Prezydenta RP

1. Obniżanie wieku emerytalnego
Jakie będą jego skutki?
Marcin Bielecki
Krzysztof Makarski
Joanna Tyrowicz
Group for Research in Applied Economics

2. Co zmieni niższy wiek emerytalny?
1. System emerytalny „wypłaca” tyle, ile „wpłaciliśmy”
 Zmiana wieku emerytalnego nie zmienia tej zasady. W konsekwencji zmiany w finansach ZUS
polegają tylko na przesunięciu w czasie wypłat, a nie na faktycznym zwiększeniu wydatków ZUS.
 Wyjątkiem od tej zasady są tzw. emerytury minimalne, tj. wszystkie te sytuacje, gdy ktoś
uzyska uprawnienie do świadczenia emerytalnego, lecz jednocześnie nie „wpłacił” do systemu
wystarczająco dużo, by ZUS mógł naliczyć emeryturę inną niż minimalna.
 Emerytów, którzy nie uzbierają na emeryturę minimalną będzie ponad dwa razy więcej w
proponowanym obecnie wariancie 60/65 niż w wariancie docelowego wieku 67/67.
 Sfinansowanie tych (niskich!) emerytur i ich waloryzacja będzie wymagało np. podniesienia VAT
o ok. 2pp.
2. Poza skutkami fiskalnymi, reforma będzie miała też przełożenie na obniżenie podaży pracy oraz (wg
modelu) także na wzrost oszczędności prywatnych.
 Krótszy czas aktywności zawodowej przy danej populacji oznacza niższą liczbę pracowników
(model uwzględnia ryzyko bezrobocia).
 Oczekując niższych (znacznie!) emerytur, ludzie w modelu zaczynają oszczędzać prywatnie (tzw.
oszczędności dobrowolne). Zwiększa to kapitał w gospodarce. Badania empiryczne prowadzone
dla Polski (m.in. Myck i Lachowska, 2015) sugerują, że w praktyce efekt ten jest raczej znacznie
mniejszy niż wynikałoby to z modeli symulacyjnych.
 Wyższy kapitał i niższa podaż pracy skutkować będą wyższymi płacami, lecz istotniejszym
czynnikiem jest akumulacja kapitału (mniej prawdopodobna) niż zmniejszenie podaży pracy
(bardziej prawdopodobne). W konsekwencji wzrost płac będzie najprawdopodobniej niższy niż
sugeruje model symulacyjny.
2

3. Co stanie się z emeryturami?
Emerytury będą niższe we wszystkich grupach społecznych, niezależnie od aktywności na rynku pracy,
cierpliwości i produktywności.
Osoby mniej aktywne zawodowo i o niskiej produktywności stracą najmniej, bo i tak dostaną emeryturę
minimalną, finansowaną z podatków powszechnych. Emerytura ta jednak będzie niższa w porównaniu
ze scenariuszami wyższego wieku emerytalnego, ze względu na niższe tempo rozwoju gospodarki.
Pozostali otrzymają znacznie niższe świadczenia i będą płacić znacznie wyższe podatki.
Group for Research in Applied Economics

4. 4
Emerytury będą niższe. Na tyle niższe, że obniży to dobrobyt.
 W modelach ekonomicznych ludzie lubią konsumować i czas wolny (nie lubią zaś pracować). Niższy wiek
emerytalny zwiększa „pulę szczęścia” związaną z czasem wolnym. Jednak obniżając emerytury, zmniejsza
równocześnie „pulę szczęścia” związaną z konsumpcją. Oba te efekty działają w przeciwnych kierunkach i
potrzeba modelu, by określić, który z nich dominuje.
 Model tu prezentowany replikuje wzorce obserwowane w rzeczywistości, np. w odniesieniu do pracy
zawodowej, zarobków, wzorców konsumpcji, itp. Na tak skonstruowany model nałożyliśmy zmiany w wieku
emerytalnym. Wg wyliczeń modelu GRAPE, obniżenie konsumpcji z powodu niższych emerytur ma większy
wpływ na dobrostan ludzi niż więcej czasu wolnego ze względu na wcześniejsze opuszczanie rynku pracy.
 Co się stanie z wysokością emerytur?
 W przypadku osób najmniej zarabiających wydarzy się niewiele, bo otrzymywać będą emeryturę
minimalną. Ze względu na inne procesy w gospodarce, emerytura minimalna będzie nieco niższa niż w
scenariuszu stopniowego dochodzenia do 67 lat dla obu płci (kilka procent).
 W przypadku osób o zarobkach blisko przeciętnej, emerytura bardzo się obniży. Zamiast otrzymywać
ok. 30% swojej ostatniej płacy, będą otrzymywać w większości emeryturę minimalną. Dotyczy to ponad
połowy populacji!
 W przypadku osób o wysokich zarobkach, spadek emerytury przekroczy 40%. Osoby o wysokiej
podaży pracy i produktywności nie przekazują do ZUS pełnych 19% swoich dochodów. Zgodnie z
prawem, po przekroczeniu pewnego limitu (250% rocznego przeciętnego wynagrodzenia), ZUS nie
pobiera już od nich składek. Dla tych osób dłuższe składkowanie było niemal jedynym sposobem
wypracowania rozsądnej stopy zastąpienia, bo nie mogły w pełni „wpłacać” do ZUS.

5. 5
Scenariusz, który można utożsamiać z sytuacją kobiet

6. 6
Scenariusz, który można utożsamiać z sytuacją mężczyzn

7. Czym stanie się emerytura minimalna?
Obniżanie wieku emerytalnego zwiększa ryzyko nieuzbierania na własną emeryturę także w przypadku
mężczyzn.
Oznacza to odsunięte w czasie koszty związane z uzupełnianiem luki w ZUS z tego tytułu.

8. 8
Emerytura minimalna
 Zgodnie z prawem w Polsce, jeśli ktoś:
 przepracował oczekiwaną liczbę lat (łącznie lata składkowe i nieskładkowe) oraz
 osiągnął wiek określony ustawą
… to ma prawo do emerytury ustalanej jako:
kwota uzbierana przez okres składkowania wraz z indeksacją
oczekiwane dalsze życie
 Jeżeli ta kwota jest mniejsza niż wyznaczona na dany rok emerytura minimalna, ZUS wypłacał będzie tzw.
emeryturę minimalną.
 Część osób odkłada w ZUS niewielkie środki, np. prowadzący działalność gospodarczą mogą odprowadzać
do ZUS składkę od minimalnej podstawy obliczeniowej, a nie od faktycznych dochodów. Podobnie wszystkie
osoby osiągające część przychodów na podstawie umowy o pracę, a część na podstawie innych umów – nie
są zobowiązane płacić składek od całej kwoty dochodu.
 Wcześniejsze szacunki wskazywały, że emerytura minimalna obejmie ok. 20% kobiet (krótszy okres pracy
zawodowej, niższe wynagrodzenia ze względu na lukę płacową, itp.) i kilka procent mężczyzn.
 Jednak te wcześniejsze szacunki nie uwzględniały wielu istotnych czynników determinujących podaż pracy i
płace. Model tu prezentowany uwzględnia te efekty.

9. 9
Wzrośnie ubóstwo wśród emerytów -- wg roku urodzenia …

10. 10
… oraz wg roku kalendarzowego

11. Co stanie się z finansami publicznymi?
Wzrosną podatki. Związane jest to z koniecznością finansowania „dodatkowych” emerytur
minimalnych, których będzie znacznie więcej przy proponowanym wieku emerytalnym 60/65.
W pozostałych przypadkach ZUS wypłaca dokładnie tyle, ile wpłaciła dana osoba, więc nie ma to
bezpośrednich skutków fiskalnych (poza ew. płynnością, której tu nie analizujemy)
Group for Research in Applied Economics

12. 12
Dlaczego muszą wrosnąć podatki?
 Maleje baza podatkowa z dwóch powodów:
 Mniejsza podaż pracy oznacza niższe przychody z podatków od pracy.
 Wyższe oszczędności prywatne (dobrowolne) oznaczają niższą bieżącą konsumpcję, co zmniejsza bieżące
przychody z tego tytułu. Dodatkowo, wzrost VAT konieczny by sfinansować emerytury minimalne
zwiększa „cenę” konsumpcji, co prowadzi do dalszego jej spadku.
 Ze względu na nieco wyższe oszczędności rośnie baza dla podatku od przychodów kapitałowych. Ten wzrost
nie jest jednak w stanie skompensować ubytków w tych dwóch podatkach nawet w modelu. W praktyce
wzrost oszczędności prywatnych będzie najprawdopodobniej niższy.
 Rosną wydatki z uwagi na emerytury minimalne, tj. wypłacanie świadczeń emerytalnych powyżej
„wpłaconych” oszczędności.
 W Polsce nie można już zwiększać zadłużenia w relacji do PKB.
 Nawet gdyby wiek emerytalny nie został obniżony, podatki musiałyby wzrosnąć wskutek postępującego
starzenia się społeczeństwa. Wyliczone 2 pp VAT to wzrost „dodatkowy”, tj. ponad to, co wynika z procesów
demograficznych.
 Wyliczony wzrost VAT – o 2 punkty procentowe – należy potraktować jako miarę luki wygenerowanej
w sektorze finansów publicznych przez proponowaną zmianę wieku emerytalnego. Lukę tę można
finansować na różne sposoby.
 Przykładowo, poprzez obniżenie wydatków publicznych (o ok. 1.2% PKB, tj. ok. 6% obecnych wydatków
rządowych). Obecnych, tj. przed zmianami w polityce świadczeniowej.
 Alternatywnie, zamiast podnosić VAT, można podnieść opodatkowanie pracy. Pogłębi to obniżenie
podaży pracy, poprzez zmniejszanie zachęt do pracy.

13. 13
VAT o 2pp wyższy by finansować emerytury minimalne

14. Group for Research in Applied Economics
Co stanie się z gospodarką?
Spadek podaży pracy spowoduje, że gospodarka będzie wytwarzać mniej dóbr i usług.
Prognozowany przez model wzrost oszczędności dobrowolnych łagodzi efekt spadku podaży pracy,
lecz nie kompensuje go w pełni.
Należy się spodziewać, że w rzeczywistości oszczędności wzrosną mniej niż w modelu, a zatem spadek
PKB na osobę będzie jeszcze większy

15. 15
Oszczędnością i pracą kraje się bogacą
 Poziom potencjalnego PKB zależy od trzech czynników: podaży pracy, kapitału (oszczędności) oraz postępu
technologicznego. Tylko ten ostatni nie zmienia się na skutek obniżenia wieku emerytalnego.
 Zmiany w strukturze populacji oraz tempie postępu technologicznego są takie same we wszystkich
scenariuszach, co oznacza, że różnice w PKB per capita między scenariuszami są spowodowane zmianami
podaży pracy i poziomu kapitału.
 Proponowana zmiana wieku emerytalnego do 60/65 skutkuje spadkiem PKB per capita o 7% w relacji
do scenariusza stopniowego podnoszenia wieku emerytalnego do 67 lat dla obu płci.
 Zmiany w wieku emerytalnym powodują dostosowania w podaży pracy.
 A także w poziomie kapitału, który zależy od oszczędności.
 W modelu ludzie zdają sobie sprawy, że przy niższym wieku emerytalnym świadczenia będą niższe i
zwiększają dobrowolne oszczędności.
 Badania empiryczne prowadzone w Polsce (m.in. Myck i Lachowska, 2015) sugerują, że w praktyce efekt
ten raczej jest mniejszy niż wynikałoby to z modeli ekonomicznych.
 Oznacza to, że spadek PKB per capita może być w rzeczywistości jeszcze większy.
 Gdyby lukę wynikającą z emerytur minimalnych finansować z oszczędności w systemie kapitałowym (np.
likwidacja II lub III filara), spadek kapitału się pogłębi, obniżając dodatkowo PKB.

16. 16
Znacznie niższy poziom PKB per capita …

17. 17
… wskutek obniżenia podaży pracy przy takiej samej populacji

18. Założenia w modelu
Group for Research in Applied Economics

19. 19
 Model ma zróżnicowanych obywateli w każdej kohorcie. Różnicujemy:
 skalę aktywności na rynku pracy (która determinuje, jak dużo pracujemy) ,
 skalę cierpliwości (która determinuje, jak dużo oszczędzamy)
 oraz skalę produktywności (która determinuje, jak dużo zarabiamy).
 Dzięki takiemu modelowi replikujemy strukturę dochodu i majątku (nierówności), które obserwowane są w
społeczeństwie Polski AD 2010-2015.
 Model jest deterministyczny. Nie ma kryzysów gospodarczych ani okresów boomu. Tempo wzrostu
gospodarczego determinują łącznie: podaż pracy, dostępność kapitału (oszczędności) oraz postęp
technologii. Postęp technologii jest taki sam w każdym scenariuszu, podaż pracy i kapitał wynikają z decyzji
ludzi w modelu.
 Ludzie rodzą się i umierają z niezerowym prawdopodobieństwem w każdym wieku (ich oszczędności
dziedziczą się w ramach ich rocznika, czyli np. żona po mężu).
 Ludzie w modelu mogą dowolnie dużo pracować do osiągnięcia wieku emerytalnego, ale wolą odpoczywać
niż pracować. Bez pracy nie mogą konsumować, dopóki nie osiągną wieku emerytalnego (kiedy to mogą nie
pracować i pobierać świadczenia emerytalne).
 W scenariuszu bazowym wiek emerytalny rośnie stopniowo do 67 lat dla kobiet i mężczyzn (bieżący stan
prawny). Rozważamy dwa scenariusze reformy:
 wstrzymanie podnoszenia wieku na obecnym poziomie 61/66 lat;
 obniżenie wieku do 60/65 lat.
Założenia w modelu

20. 20
 Demografia:
 Prognoza GUS do 2060 dotycząca urodzeń i tablic trwania życia.
 Od 2060 populacja stacjonarna (stała stopa urodzeń i trwanie życia).
 Rząd w naszym modelu nie prowadzi autonomicznej polityki w kontekście reformy wieku emerytalnego:
 Rząd wydaje 20% PKB na konsumpcję publiczną.
 Relacja długu publicznego do PKB oraz stopy podatkowe są stałe w czasie …
 … z wyjątkiem podatku VAT, który dostosowuje się, aby zrównoważyć budżet państwa.
 Stopa procentowa:
 Endogeniczna, wyznaczana w modelu, by równoważyć rynek finansowy
 Dostosowuje się do gospodarki, więc uwzględnia oszczędności gospodarstw domowych oraz zadłużenie
sektora finansów publicznych
 Inne publikacje (i szczegóły techniczne modelu) dostępne w:
 Decreasing Fertility vs Increasing Longevity: Raising the Retirement Age in the Context of Ageing Processes,
Marcin Bielecki, Karolina Goraus, Jan Hagemejer, Joanna Tyrowicz [Economic Modelling]
 Reforming retirement age in DB and DC pension systems in an aging OLG economy with heterogenous
agents, Marcin Bielecki, Krzysztof Makarski Joanna Tyrowicz [IZA Journal of Labor Policy]
 Does social security reform reduce gains from increasing the retirement age?, Karolina Goraus, Krzysztof
Makarski, Joanna Tyrowicz [WNE UW Working Paper]
Założenia w modelu

21. Dziękujemy za uwagę!
e-mail: grape@grape.org.pl
Więcej o naszych badaniach na
http://grape.org.pl
Twitter: @GrapeUW