uvs aimgiin agaariin mass uguulel

1. АГААРЫН МАСС
Х.Бат-Эрдэнэ
ШУТИС-ГУУС-ийн АМЭХ тэнхим ашигт малтмалын эрэл хайгуулын III-р дамжааны
оюутан
K.baterdene@yahoo.com
Хураангуй: Энэхүү бие даалтын ажлаар агаарын ерөнхий орчин тэдгээрийн харилцан
хамаарал салхи түүний урсгал үйл ажилгааг ус цаг уурын хүрээлэнгийн мэдээлэл, судалгаан
дээр үндэслэн агаарын массын тухай тэр дундаа монгол орны агаарын даралтын тухай
өгүүлэлээ.
Түлхүүр үг: орон нутгийн салхи, муссон, циклон, антициклан, фен
Оршил : Агаарын массын ерөнхий ойлголт түүний хөдөлгөөн хамаарал болон хүн
төрлөхтөнд үзүүлэх нөлөө, циклон, антициклон хар салхи, салхины үүсэл түүний чиглэл үйл
явц шаашлаад могнол орны агаарын даралт тэдгээрийн газарзүйн онцлог, өндөр намын
харьцаанаас болж хэрхэн өөрчлөгддөг, бүс нутгуудын агаарын даралтын хэлбэлзэл зэрэгт
нөлөөлөх хүчин зүйлүүдийг дүгнэн шинжилгээ гаргах.
Үндсэн хэсэг: Агаар мандлын давхаргад байнга явагддаг атмосферийн vзэгдэл салхины
циклон антициклон урсгал vvсгдэг. Циклон гэдэг нь хуйлран эргэлдэх хуй салхи гэсэн грек vг
юм. Агаарт, даралтын орны төвийг тойрон эргэлдэх салхин урсгал хас хэлбэрт хуйлрал
vvсгэдэг. Ийм салхин циклон дэлхийн бөмбөрцгийн хойд хагаст нар буруу эргэлттэй,
дэлхийн бөмбөрцгийн өмнөд хагаст, эсрэгээр, нар зөв эргэлттэй хасбуу траектороор
шилжин хөдөлдөг. Агаарын орчил урсгалд салхи, фронт, циклон, эсрэг циклон зэргийг
хамруулдаг юм. Тогтмол салхинууд болох пассат, баруун зүгийн салхи, муссоны талаар
сайн мэддэг харин циклон, эсрэгциклоны талаар тийм ч сайн мэддэггүй. Циклон нь их
хэмжээний орон зайг эзэлсэн төвдөө даралт хамгийн бага байх, хөдөлгөөнтэй бага
даралтын мужийг циклон гэдэг. 3000 км, түүнээс дээш диаметртэй, өндөр нь 20 км
түүнээс дээш бөгөөд битүү изобараар зурагдана. Циклонд агаарын урсгал захаасаа төврүү,
цагийн зүүний эсрэг чиглэлтэй хуйлрааг үүсгэнэ. Циклонд агаарын өгсөх, уруудах урсгал их
хүчтэй хөгжиж байдаг. Ийм учир циклонд цаг агаарын байдал огцом өөрчлөгдөн хувирч
байдаг бөгөөд энэхүү өөрчлөлт агаар мандлын фронт байрласан циклоны тэр хэсэгт
эрчимтэй явагдана. Циклоны цаг агаарын байдал үүлэрхэг, салхи ихтэй, хур тунадастай,
тогтворгүй бөгөөд өвөл түр зуур дулаарах ба зун сэрүүснэ. Циклоны шилжих хурд нь 30-40
км/цаг ба тухайн газраа 2-4 хоног байх боловч энэ богино хугаццанд цаг агаарын байдлыг
ихээхэн өөрчилдөг. Эсрэг циклон: Төвдөө их даралттай, хөдөлгөөнтэй хүйтэн гадарга дээр
үүссэн, их даралтын мужийг эсрэгциклон буюу антициклон гэж нэрлэдэг.Төвдөө агаарын
даралт их учир агаар уруудах хөдөлгөөнд оршино. Иймд антициклонд үүл үүсэх нөхцөл үгүй
болж, тэнгэр цэлмэг, хур тунадасгүй, тогтуун цаг агаар бүрэлдэн тогтдог. Тогтвортой
эсрэгциклон үүсдэг газрууд бол Арктикийн зүүн, Антарктик, өвөл Зүүн Сибирь зэрэг юм.

2. Циклон ба эсрэгциклон нь кориолисийн хүчний улмаас болж саатсан өргөрөг хоорондын
агаарын дулааны солилцоонд гол үүрэг гүйцэтгэдэг билээ.. Энэ нь монгол орны хувьд
газарзүйн онцлог хамаараад аймгуудад өөр өөр байдаг. монгол орны газрын гадрага дээрхи
жилийн дундаж даралт ерөнхийдөө 812,7 мбар – 935,5 мбар байна. Агаарын даралтыг д.т-
нд оруулсан байдлаар авч үзвэл монгол орны агаарын даралтын жилийн дундаж даралт
ерөнхийдөө / чойбалсан 1018 мбар / ,/ улаангом- 1027,4 мбар / хооронд. Уулархаг нутагт
1018,3-1023,5 мбар байхад өмнө талын говь нутагт 1018,3-1019 мбар байна. Мөн дорнод
талд 1018-1019,8, их нууруудын хотгорт 1019-1027,4 байгаа нь 1-7,6 мбараар их байна.
Ойролцоо хоёр газрын жилийн дундаж даралт газрын үнэмлэхүй өндрийн ялгаа,хотгорт
үүсдэг температурын тонгорголттой холбоотой. Монгол оронд жилийн дундаж хамгийн
их даралт улаангомд 1054,7 мбар байна. Ийм учир агаарын их даралтын төв баруун хойд
хэсэг их нууруудын хотгор, тухайлбал Увсын хонхорт оршино. 1-р сард агаарын дундаж
даралт 1022,7-1054,7 мбар буюу ерөнхийдөө жигд их багөөд тогтвортой байдгийн улмаас
салхины хүч бага, цаг уурын байдал тогтуун,тэнгэр гол төлөв цэлмэг,хүйтэн байна.
Хаврын 3-р сарын дундаж даралт 1038,2-1008,7 мбарын хооронд ,
өвлийн ид дунд 1-р сард ихэвчлэн баруун хойд,хойд,зүүн хойд зүгийн салхи голлох боловч
готгор гүдгэрийн зэрэг хүчин зүйлийн улмаас болж баруун урдаас баруун зүг хүртлэхи зүүн
зовхисын салхи голлоно. Салхины давтагдал б.х-з.х зүг хүртэлхи зүгээс баруун зүг хүртэлхи
60-76% байна. Зуны улиралд баруун хойд болон б.х-з.х зүг хүртэлхи зовхисын салхи зонхилно.
Гэхдээ баруунаас хойд зүг хүртэлхи зовхисын салхины давтагдал 44-46%, б.х-з.х зүг
оүртэлхи зовхисынх 37-53%, хойноос зүүн зүг хүртэлхи зовхисынх 14-61% байдгаас үзвэл
зуны улиралд салхины зүг чиг өвлийнхийг бодвол тийм ч тогтвортой бус. Монгол орнд
жилд бараг бүх нутгаар б.х-з.х зүг хүртэлхи зовхисын салхи голлодог ч ихэнхи нутагт
баруун хойд зүгийн салхи дийлэнхи болж давтагдал нь 40-70% байна. Гэвч голын хөндийд
оршиж буй зарим газарт салхи хөндий дагаж өөр зүгрүү салхилах үзэгдэнэ. Жишээ нь:
улаангомд хойд болон урд зүгийн салхи голлож тэдгээрийн давтагдал ойролцоо буюу 40-
45% байна. Хотгор гүдгэрийн зэрэг орон нутгийн нөхцлөөс шалтгаалсан салхийг орон
нутгийн салхи гэнэ. Уул хөндийн салхи: хоёр харилцан адилгүй халж хөрдгийн улмаас энэ
салхи өдөртөө хөндийгөөс уулруу шөнө уулнаас хөндий рүү салхилж хоногт чиглэлээ 2
өөрчилнө. Түүнчлэн хаврын улиралд уул давж ирэн хуурай халуун /фён/ салхи бараг аүх
уулст ажиглагдах болвч чиглэл нь янз бүр байна. Мөн томхон усан сангийн ховьд ус,хуурай
газар хоёрын халалт адилгүй үрээр өдөр нь нуураас эрэгрүү шөнө нь эсрэг чиглэлээр
салхилах буюу бриз салхи байна.өндөрт гарвал орон нутгийн салхины нөлөө багасч баруун
хойд зүгийн ерөнхий салхи голлоно. Уулс хоорондын хөндий болон хонхорт салхигүй өдрийн
тоо уулсын дээд давхарлаг буюу тал газрынхаас олон байна. Уб,ховд,мөрөн,улаангом г.м
газрын салхигүй өдрийн тоо 50-61 хүрч байхад
арвайхээр,чойбалсан,тамсагбулаг,эрдэнэбагаанд 13-20 байдаг. өөрөөр хэлбэл тал газарт
салхины урсгалд саад болох зүйл ховор.монгол нутагт салхигүй хоногийн тоо гадрагын
байдлаас шалтгаалан ховдод жилд 54,мөрөнд 61,даланзадгадад 18, эрдэнэцагаанд 17 хоног
байна. Гэвч энэ нь ихэнхидээ өвөл байна. Сахлхины хурд нэг хоногийн болон нэг жилийн
дотор тод хэлбэлзэлтэй байдаг.газрын гадрагын халалт хөрөлт өдөр шөнийн цагт янз бүр
байдгаас шалтгаалан шөнө газрын гадрага орчимд салхины хурд хамгийн бага хэмжээтэй
байснаа нар мандахаас эхлээд ихсэж үдээс хойш дээд хэмжээндээ хүрээд цааш буурна.
Үүний нөлөө салхины хурд нь хонгийн хэлбэлзэлд нь улиралын ялгаа, хотгохр гүдгэрэс
хамаарана. max-н нь 4,5,9 сард min-н 1,2,7 сард.
Монгол орны уулархаг хойд хэсгээр салхины дундаж хурд 2-3 зарим газараа 2 м/сек буюу

3. түүнээс ч илүү хурдтай байна. Энд газрын гадаргын халалт хөрөлт эрс тэс байдгаас
тайлбарлагдана. Монголын аль ч нутагт үе үе хүчтэй салхи болон салхины хурд 15 м/секээс
давах тохиолдол гарна., Их нууруудын хотгор зэрэг газраар тун бага. Улаангомд 1мс,
Чойбалсанд 9мс
Дүгнэлт: Манай орны хувьд өвөл эсрэгциклон тогтвортой байрладаг болохоор тэнгэр
цэлмэг, хур тунадасгүй, салхи шуурга бага, шөнөдөө хүйтэн, өдөртөө төдийлөн
дулаардаггүй. Харин дулааны улиралд циклон зонхилдог болохоор цаг агаарын төлөв байдал
ихээхэн хувьсамтгай бөгөөд агаарын орчил хөдөлгөөн баруун талаас голчлон орж ирдэг.
Атлант, Номхон, Хойд мөсөн далайн агаарын зүйлс орж ирдэг. Гадаргын үйлчлэлийн
нөлөөгөөр ихээхэн өөрчлөгдөж эх газрын шинж чанартай болсон. Үүний улмаас агаарын
доод давхаргад эх газрын агаар зонхилдог бол дээшлэх тусам далайн агаар тод болдог. Өвөл
эх газар далайгаас илүү хүчтэй хөрдөг учраас монголын нутагт агаарын үйлдлийн чухал
төвүүдийн нэг төв болох азийн их даралтын муж оршино. Зун нь баруун өмнөөс дулаан
бүсийн агаар орж эх газар хүчтэй халдгийн улмаас бага даралттай болж байна.
Монгол орны уур амьсгалын гол онцлог нь жилийн дөрвөн улирлын ялгаа ихтэй, энэ
чанараараа агаарын температурын хэлбэлзэл өндөр, хур тунадас бага, уур амьсгал
өргөргийн болон, өргөргийн бүслүүрт тодорхой илэрсэн. / чойбалсан 1018 мбар / ,/ улаангом-
1027,4 мбар / хооронд хэлбэлзэж хэлбэлзлийн зөрүү 9,4 байна газарзүйн нөхцлөөс ихээхэн
хамаардаг болоод зогсохгүй улаангомд ихэвчлэн эсрэг циклон ноёлдог өвлийн улиралд эсрэг
циклон ноёлсон байдгаас болж улаан гом хот өвлийн улиралд увс нуурын будан бараг
арилдаггүй. харин чойбалсанд циклон ихэвчлэн ноёлдог учир өвлийн улиралд агаарын даралт
мийм их байдаггүй байвч бага зэрэг байдаг бөгөөд ихэнхдээ орон нутгийн салхины нөлөөгөөр
агаар нь зөөгдөж байна.
Судалгаанаас үзэхэд манай орнд 4 сараас 10 сар хүртэл циклоны салхи зонхилж байна 11-
3 сард Баруун Сибирь, тундр, хойд мөсөн далайн хүйтэн агаарын масс антициклон ноёлж
байна. Ойролцоо хоёр газрын жилийн дундаж даралт газрын үнэмлэхүй өндрийн
ялгаа,хотгорт үүсдэг температурын тонгорголттой холбоотой. Монгол оронд жилийн
дундаж хамгийн их даралт улаангомд 1054,7 мбар байна. Ийм учир агаарын их даралтын
төв баруун хойд хэсэг их нууруудын хотгор, тухайлбал Увсын хонхорт оршиж байна.
Ашгилсан материал: Алтансүх О., Бямба А., Одончимэг Д. Дэлхий судлал боть:1
Улаанбаатар 1999
Чогсом Д, Ерөнхий цаг уур улаанбаатар 2010
Нацагдорж Л. Бүс нутгийн синоптекийн судалгаа Улаанбаатар 2009 он
http://www.slideshare.net/aduuchinhvv/ss-4028863http://www.slideshare.net/aduuchinhvv/ss-
http://www.slideshare.net/aduuchinhvv/ss-4028863