6. Rreth autores
Dr. Enkeleida Tahiraj është lektore për nivelin
universitar dhe pasuniversitar për Politikat
Ndërkombëtare dhe ato Sociale në Universitetin
e Londrës (UCL). Ajo ka drejtuar edhe programin e
Studimeve Shqiptare – NASH të këtij universiteti. Dr.
Tahiraj ka përvojë të gjerë në mësimdhënie edhe
në universitete të tjera, si në Mbretërinë e Bashkuar,
ashtu edhe jashtë saj. Ajo ka marrë pjesë dhe ka
referuar rregullisht në konferenca ndërkombëtare
në universitete të ndryshme, përfshirë UCL, London
School of Economics, Universitetin e Jorkut, Oksfordit
dhe Universitetin e Harvardit.
Ajo gjithashtu është angazhuar si konsulente për
organizata dhe kompani ndërkombëtare. Fusha e
ekspertizës së saj kryesisht mbulon studimet për
varfërinë; dhe studime të tilla domosdoshmërisht
ndërthurin disa disiplina. Ajo ka në vëmendje
kryesisht rajonin e Evropës Jug-Lindore, edhe pse
gjithmonë është përpjekur të ruajë një perspektivë
globale.
Dr. Tahiraj ka botuar gjerësisht në lidhje me varfërinë,
përkatësinë gjinore, zhvillimin, mirëqenien,
qeverisjen dhe institucionet, politikat sociale globale
dhe shoqërinë civile në shumë periodikë të njohur
ndërkombëtare. Aktualisht Dr. Tahiraj është në
fazën përfundimtare të librit “Politikat Sociale nga
Tranzicioni në Konsolidim – Varfëria dhe Programet
për zbutjen e Varfërisë”.
Dr. Enkeleida Tahiraj
(MA, Sussex, UK; PhD, York, UK)
Kontakt: <etahiraj@ucsd.edu>
7. Përmbajtja
Parathënie
Vështrim i shkurtër
Përmbledhje ekzekutive
Gjendja e fëmijëve
Disa rekomandime
Të drejtat e fëmijëve
Shëndeti i fëmijëve
Krahasim i të dhënave të vendit: Vdekshmëria
foshnjore dhe e fëmijëve
Arsimi
Krahasim i të dhënave të vendit: puna në arsim
Çështje që prekin fëmijët
Fëmijët në rrezik
Kujdesi në familje dhe në shoqëri
Puna e fëmijëve
Fëmijët që jetojnë në varfëri
Vështrim mbi: Romët
Ndërhyrje dhe aktorë
Politikat për fëmijët
Konkluzione
Propozime
Sugjerime për kërkime
Bibliografi
Shkurtime
Fjalorth
8. Parathënie
“Fëmijët Sot” është një organizatë jofitimprurëse në Shqipëri, e themeluar
në vitin 2007. Përmes përkushtimit tonë për të punuar dhe profesionalizmit
synojmë të ndikojmë në përmirësimin e jetës së fëmijëve në Shqipëri. Ne
besojmë se fëmijët janë e tashmja e shoqërisë sonë dhe i konsiderojmë
ata si të aftë për të ndikuar në zhvillimin e shoqërisë sonë. Ne i inkurajojmë
pozitivisht fëmijët për të marrë pjesë në çështje që ndikojnë në interesat e
tyre dhe që prekin të drejtat e tyre.
Ne urojmë që t’i shohim të gjithë fëmijët në vendin tonë të jetojnë me
dinjitet dhe të drejta të siguruara, të jenë të respektuar dhe të kenë një jetë
të gëzueshme. Puna jonë udhëhiqet nga vizioni se fëmijët të cilët kanë akses
në arsim cilësor, argëtim dhe kulturë, dhe që gëzojnë të drejtën për akses
në çdo sferë të jetës dhe për mundësi profesionale të përshtatshme, do të
mund të kontribuojnë pozitivisht për zhvillimin e shoqërinë.
“Fëmijët Sot” konsideron që kryerja e studimeve e fokusuar në aspekte
të ndryshme që ndikojnë në jetën e fëmijëve është përbërës thelbësor i
punës sonë. Përpjekjet, përkushtimi, sikurse edhe veprimtaritë tona që
bëjmë duhet të bazohen në nevojat e vërteta të fëmijëve në Shqipëri. Duke
marrë në konsideratë që qendra është themeluar, jo shumë kohë më parë,
zhvillimi i strukturave programatike në bazë të një tereni të njohur dhe të
studiuar mirë, ka një vlerë të rëndësishme. Ne nuk mund të promovojmë dhe
zbatojmë iniciativa që ofrojnë akses në arsim cilësor, shëndetësi, të drejtat,
kultura dhe që nuk mund të ndikojnë më tej politikat për fëmijët pa. njohuri
mbi gjendjen. Po kështu, ne besojmë se nuk mund të ofrojmë mendime dhe
të ndajmë përvojat më të mira pa i bazuar ato në realitetin dhe kontekstin e
duhur.
Pikërisht për arsyet e mësipërme që kemi hartuar këtë studim bazuar në
literaturën ekzistuese mbi çështjet e fëmijëve në vend. Ne shpresojmë
që studimi t’u vijë në ndihmë praktikantëve profesionistë për të zbuluar
dimensionet e shumta të çështjeve të fëmijëve dhe të ndihmojë në analizën
e përcaktimit të prioriteteve në vend. Gjithashtu, shpresojmë që ky studim
të shërbejë si orientim i nevojshëm për të gjithë ata që nuk janë ekspertë për
çështjet në Shqipëri, apo për studime të tjera për fëmijët.
Dr. Eralda (Met-Hasani) Çani
Drejtore Ekzekutive, QFS
11. Vështrim i shkurtër
Treguesit e jetesës
Shëndeti
1
Vdekshmëria nën 5:
Vdekshmëria nën 5:
1
121
4.5% (1990); 1.8% (2005)2
Vdekshmëria tek foshnjet (<1vjeç):
3.7% (1990);1.6% (2005)
Vdekshmëria e porsalindurve:
1.2% (2000)
Numri vjetor i lindjeve:
Vaksinimi rutinë EPI3 i financuar nga qeveria:
80%
Fëmijë
1
vjeç
të
TBC, Fruthi, Poliomeliti:
nga
97%
imunizimi
Përqindja
e
familjeve
me
të
paktën
një fëmijë me aftësi të kufizuar dhe që
përfitojnë ndihmë ekonomike:
11%
53,000 (2005)
Numri vjetor i vdekjeve nën 5 vjeç:
1000 (2005)
Arsimi4
Niveli i regjistrimit në shkollat fillore:
Niveli i frekuentimit të shkollës fillore:
Ushqyerja
96%/95%
54%/50%
Fëmijët që kanë arritur në klasën e 5të:
90%
Foshnja të lindura nën peshë (1998-2005):
5%
Regjistrimi në shkollat e mesme:
Fëmijë të ushqyer vetëm me gji (<6 muaj):
6%
Niveli i frekuentimit të shkollës së mesme:
39%/39%
Nën
5
vjeç,
nën
të rëndë/ moderuar:
peshë
Nën 5 vjeç që vuajnë
të rënda/ moderuara:
nga
në
nivel
14%
dobësime
11%
Frekuentimi mesatar i shkollës:
75%/73%
9.5 years5
Mbrojtja e Fëmijëve
Nën 5 vjeç që vuajnë nga ndërprerje të
rritjes të rënda/ moderuara:
34%
Puna e fëmijëve (5-14 vjeç):
1
Të gjitha statistikat nga INSTAT, UNICEF, Progres-raporti
2006 i KE-së, Banka Botërore.
2
N.B . UNICEF vlerëson 2.6% për 2005.
3
4
5
23%
(27%male,19%female)
Programe të zgjeruara imunizimi
Shifrat përfaqësojnë Meshkuj/ Femra
Pesë vjet nën mesataren e OECD
Për shkak të migrimit dhe rënies së lindjeve raporti i fëmijëve në shoqëri ka pësuar
një rënie të qëndrueshme në dhjetëvjeçarin nga 2005 e më pas - nga 38.4% në 32.7%.
Gjithsesi, pavarësisht nga kjo, Shqipëria ka popullsinë më të re në Evropë.
Popullsia e Shqipërisë në vitin 2007 ishte afërisht 3.3 milion. Nga ky numër, rreth 1/3
ishin fëmijë nën 18 vjeç – rreth 1,396,000 (Strategjia Kombëtare për Fëmijët, 2005).
Popullsia nën 5 vjeç ishte 253,000 veta.
12. Përmbledhje Ekzekutive
D
hjetëvjeçari i fundit ka dëshmuar përmirësime të ndjeshme të situatës së fëmijëve
në Shqipëri. Ndër arritjet e rëndësishme përfshijmë uljen e vazhdueshme të
vdekshmërisë së fëmijëve dhe foshnjave, njohjen dhe mbrojtjen më të mirë të
të drejtave të fëmijëve, një program imunizimi gjithëpërfshirës dhe vijimësinë e regjistrimeve në
nivel të lartë në arsimim fillor.
Megjithatë, mbetet ende shumë për t’u bërë për të përmirësuar jetën e fëmijëve. Midis të tjerash,
ka nevojë për të kaluar pasojat e dëmshme të të kequshqyerit dhe mjediseve jo të shëndetshme
për shumë fëmijë, për të lehtësuar aksesin në kujdesin shëndetësor, për të hetuar dhe ndaluar
efektivisht rastet e punës së fëmijëve, për të
tejkaluar dështimin në arritjet shkollore dhe për
të arritur rezultatet e duhura arsimore për ta.
“Përjashtimi social i disa
grupeve të fëmijëve përbën
një shqetësim të dukshëm, të
përhapur dhe që po thellohet
gjithnjë e më tepër.”
Lidhja ndërmjet pozitës së pafavorshme
ekonomike dhe përjashtimit social është
evidentuar dukshëm në zonat rurale ku aksesi
për shërbimet kryesore publike, në shëndetësi
apo arsimim, shpesh është i vështirë, madje
edhe i pamundur. Barriera më pak të dallueshme ekzistojnë për fëmijët në zonat urbane dhe
zonat informate. Në këto zona cilësia e shërbimeve është shumë e ulët. Përjashtimi social i disa
grupeve të fëmijëve përbën një shqetësim të dukshëm, të përhapur dhe që po thellohet gjithnjë
e më tepër.
Vala e kohëve të fundit e njohjes zyrtare nga ana e qeverisë dhe institucioneve të saj të rëndësisë
së dhe kthimit të vëmendjes drejt çështjeve të fëmijëve ndoshta mund t’i atribuohet presioneve
për përshtatje dhe përputhje. Së bashku me angazhimet për “një qeveri të vogël”, e cila kufizon
burimet institucionale, koordinimi dhe zbatimi i politikave të mbrojtjes së fëmijëve mbeten
të dobëta. Së pari, kjo parandalon që çështjet e fëmijëve të integrohen në politikë-bërjen e
përgjithshme. Së dyti, qeveritë e njëpasnjëshme kanë qenë të forta në strategji, por të dobëta
në administrim, kështu që përshtatjet e nevojshme mbeten më shumë teorike sesa realizohen.
Po kështu, ndikimet politike nuk ndiqen në tej, derisa shtysa për ndryshim mbetet e jashtme. Ka
një nevojë të madhe për më tepër analizë dhe kuptim të pasojave korrelative të politikave – për
shembull, për të ndërthurur shërbimet e kujdesit për fëmijët dhe punësimit të grave.
Në përgjithësi, cilësia e ulët e vazhdueshme e shërbimeve publike për fëmijët sugjeron se, pa
dyshim, burimet ose nuk ekzistojnë ose nuk janë të orientuara drejt në trajtimin e çështjeve të
fëmijëve në vend edhe nëse këto burime përdoren zyrtarisht me vijimësi të tyre ?! Sukseset e
arritura flasin për një kuptim të drejtë të disa çështjeve, ndërkohë që mbetet ende për t’u parë
nëse do të ketë vullnet për t’i zbatuar ato apo jo.
12
13. Gjendja e fëmijëve
TË DREJTAT
SHËNDETI
Të drejtat e fëmijëve njihen në Shqipëri në
legjislacionin aktual por fëmijët gëzojnë mbrojtje
de facto të kufizuar.
Shpërndarja jo e barabartë e burimeve
mjekësore ndikon në aksesin e fëmijëve për
kujdes shëndetësor në zonat e largëta, rurale
dhe migratore peri-urbane. Kjo gjë ka të
bëjë veçanërisht me përfitimin nga kujdesi
shëndetësor i urgjencës apo ai dentar, si ai i
specializuar ashtu edhe ai rutinë.
Ka paqartësi në përgjegjësitë institucionale
për mbrojtjen e fëmijëve në nivele qendrore
dhe lokale. Në sektorin publik, politikat e
mbrojtjes, edhe aty ku ekzistojnë, pak zbatohen.
Raportohen ende incidente të trafikimit të
fëmijëve dhe abuzimit të fëmijëve, përfshirë
abuzimin seksual, duke treguar kështu që
përpjekjet për të mbrojtur shfrytëzimin e të
miturve kanë qenë të kufizuara në rezultate.
Avokati i Popullit ka vërejtur në disa raste shkelje
të të drejtave të fëmijëve nga institucionet,
apo edhe mos respektim të procesit të rregullt
ligjor.
Panorama që merret nga të gjitha burimet është
që ka mungesë njohurish midis institucioneve
që merren me fëmijët, apo edhe me mbledhjen
dhe monitorimin e të dhënave.
Po kështu, burime të pakta janë alokuar për
çështje të fëmijëve, gjë e cila nuk është aspak
e çuditshme duke pasur parasysh angazhimin
për një qeveri të vogël (premtim ky i bërë
donatorëve).
Përfundimisht, ka nevojë për një institucion
të vetëm përgjegjës dhe gjithëpërfshirës për
koordinim më të mirë ndërmjet agjencive,
dhe për të përfshirë të drejtat e fëmijëve. Ky
institucion duhet të ketë kompetencën për të
mbrojtur këto të drejta, si dhe për t’iu përgjigjur
shkeljeve të raportuara me gjithë forcën e ligjit.
Reduktimi i shërbimeve falas ka ndikuar
ndjeshëm shëndetin e fëmijëve të familjeve të
varfra. Nuk ka standarde cilësie për kujdesin
shëndetësor primar dhe shërbimet ambulatore,
dhe mjete të pakta për t’iu përgjigjur nevojave
në çdo rast. Ka pak kontrolle për korrupsion
në sektorin e shëndetit publik falas. Cilësia e
ulët e shërbimeve mund t’i detyrojë prindërit
për të zgjedhur kujdesin shtëpiak për fëmijët,
duke krijuar kështu një boshllëk për shëndetin
e fëmijëve.
Specialistët mjekësor luajnë një rol thelbësor
në identifikimin dhe dhënien përgjigje të
çështjeve të mbrojtjes së fëmijëve. Megjithatë,
mbizotëron një mentalitet “mbivlerësues” dhe
punonjësve të shëndetësisë u mungon vlerësimi
për rolin e sektorit të shërbimeve sociale,
duke sjellë si rezultat mungesën e koordinimit
ndërinstitucional dhe ndjekjes në vazhdimësi të
rasteve.
Fëmijët vuajnë më tepër se kushdo tjetër nga
pasojat e një ambienti jo të shëndetshëm, i
cili shpesh përkeqësohet nga varfëria, dhe
degradohet nga rritja ekonomike që nuk
bazohet në parimet e qëndrueshmërisë.
13
14. ARSIMIMI
Përmirësimet modeste në shifrat
e regjistrimit në të gjitha nivelet
e arsimimit nuk përputhen me
përpjekjet për uljen e shifrave
të braktisjes së shkollës apo
rezultateve më të mira shkollore
për shumicën e nxënësve.
Fëmijët në zonat rurale dhe vajzat
janë veçanërisht në disavantazh.
Largimi nga shkolla në vitet e
fundit të arsimimit bazë është në
përqindje të lartë, shumë fëmijë
lënë shkollën pa asnjë kualifikim.
Kostot e padukshme shtesë për
prindërit e fëmijëve të përfshirë në
arsimin shtetëror, ( të ashtuquajtura
‘para xhepi’ ), përbëjnë përjashtim
pasiv (Sen, 2000) – nëpërmjet
të cilit fëmijët përjashtohen nga
gëzimi i të drejtave të plota si
bashkëmoshatarët e tyre, për shkak
të mungesës së njohjes së situatës.
Faktorë të tillë në mënyrë jo
proporcionale penalizojnë fëmijët
e familjeve me të ardhura të pakta
dhe rrezikojnë stigmatizimin social
mes bashkëmoshatarëve. Më tej, është zhvilluar një sistem me dy standarde, për shkak të një
rritje të numrit të shkollave private, kryesisht në qytete të mëdha.
Megjithatë, ka pak kontroll për cilësinë e arsimimit privat të çdo niveli. Për të përmirësuar
standardet nevojitet një rishikim i kurrikulave kombëtare, si dhe programit të zhvillimit
profesional të vazhdueshëm për edukatorët. Raportimet mbi rastet e mitëmarrjes nga ana e
stafit mësimor tregojnë që fenomeni ende është i rhapur. Një shembull i thjeshtë mjafton për të
treguar që ekzistenca e kuadrit ligjor nuk mjafton pa zbatimin e duhur: ka rezultuar që sistemi
i gjobave për familjet për nxënësit që mungojnë në shkollë është efektivisht i azbatueshëm.
Si pasojë, nevoja për një veprim të koordinuar në fusha të ndryshme ndërdisiplinore do të
siguronte që çështjet e fëmijëve të kenë trajtimin e duhur.
14
15. Disa Rekomandime
Të drejtat dhe Mbrojtja e Fëmijëve
◊
Të bashkërendohet puna që të institucionalizohet përgjegjësia për
të drejtat e fëmijëve në një organ zyrtar të posaçëm në nivel qeveritar dhe
të zhvillohet ekspertiza specifike për fëmijët. Të sigurohet që ekspertiza të
bëhet pjesë e të gjitha aspekteve të politikë-bërjes.
◊
Të krijohet një linje telefonike kombëtare, e qëndrueshme, efikase
dhe sipas praktikave më të mira, për mbrojtjen e fëmijëve. Kjo gjë do të
kërkonte përkrahje të gjerë, të shumanshme nga qeveria, biznesi, OJF-të
vendase dhe ndërkombëtare.
◊
Të punohet më tej drejt përshtatjes në vend të treguesve evropianë
për gjendjen e të drejtave të fëmijëve.
◊
Të bëhet fushatë e gjerë për ndalimin e të gjitha formave të
ndëshkimit trupor të fëmijëve në shtëpi dhe në ambientet e përkujdesjes.
Sipas legjislacionit aktual, ligji diskriminon fëmijët duke u dhënë atyre më
pak të drejta se sa të rriturit për sa u përket sigurisë dhe mbrojtjes personale
nga dhuna.
Arsimimi, shëndeti dhe politikat
◊
Lipsen përmirësime administrative për të ulur ndikimet dhe
klientelizmin.
◊
Të shqyrtohen mundësitë për përfitime sa më të plota nga fëmijët
sidomos nga lidhja mes politikave në fusha të ndryshme.
◊
Nevojitet zhvillimi i treguesve për mirëqenien e fëmijës dhe
promovimi i kërkimeve të reja të fokusuara posaçërisht tek fëmijët.
◊
Të krijohet një portal në internet (online) për organizatat aktive
në çështjet e fëmijëve për të promovuar përhapje, komunikim dhe
bashkëpunim më të madh komunitete komunitetin.
15
16. Kuadri ligjor për fëmijët
PËRKUFIZIMI LIGJOR I FËMIJËS
punës së fëmijëve “ ratifikuar në vitin 2001.
Legjislacioni shqiptar nuk jep një përkufizim
të vetëm dhe të qartë të termit fëmijë. Mund
të merret nga disa referenca që fëmijë është
personi nga 0-18 vjeç dhe përkufizimi varion
në varësi të ligjit që zbatohet:
E DREJTA PËR PËRKUJDESJE SOCIALE
“Braktisja e fëmijës nën moshën 16 vjeç …”.(Neni
124, Kodi Penal)
“I mituri, që ka mbushur moshën katërmbëdhjetë
vjeç…” (Nenet 7 dhe 8, Kodi Civil)
“Të miturit nga mosha 16 deri në 18 vjeç mund të
punësohen në punë të lehta....”
(Neni 99, Kodi i Punës)
“Vetëm personat madhorë, mbi 18 vjeç, mund të
punësohen në punë të vështira”
(Neni 100, Kodi i Punës)
TË DREJTA TË VEÇANTA PËR FËMIJËT
Brenda mbrojtjes universale me ligj të së drejtës
për jetën (Neni 21, Kushtetuta e Republikës
së Shqipërisë), shteti u garanton mbrojtje të
veçantë fëmijëve, të rinjve, grave shtatzëna
dhe nënave të reja (Neni 54, Kushtetuta e
Shqipërisë).
“Çdo fëmijë ka të drejtë të jetë i mbrojtur nga dhuna,
keqtrajtimi, shfrytëzimi dhe përdorimi për punë,
e veçanërisht nën moshën minimale për punën e
fëmijëve, që mund të dëmtojë shëndetin, moralin
ose të rrezikojë jetën a zhvillimin e tij normal.”
Përveç kësaj, Konventa mbi të Drejtat e
Fëmijëve vendos detyrime lidhur me të drejtat
e fëmijëve udhëhequr nga parimi i ‘interesi
më i lartë i fëmijës’. Sipas kësaj, çdo fëmijë,
pa paragjykim, ka të drejtën për një nivel të
pranueshëm të kushteve të jetesës, për të
cilat prindërit apo shteti si mbrojtës, kanë
përgjegjësi.
PUNA E FËMIJËS
Konventat e Organizatës Ndërkombëtare
të Punës (ONP) Nr. 138, datë 19.06.1976 “Për
moshën minimale për pranim për punësim”
ratifikuar në vitin 1998 dhe Nr. 182, datë
17.06.1999 Konventa “Format më të këqia të
Kodi i Familjes (Ligji Nr. 9062, 08/05/2003)
vendos detyrime institucionale të shtetit
kundrejt fëmijëve pa përkujdesje prindërore.
MOS DISKRIMINIMI
Legjislacioni shqiptar nuk parashikon
ndonjë dispozitë të veçantë lidhur me
mosdiskriminimin e fëmijëve për shkak të
pozicionit të tyre, aktiviteteve apo mendimet
dhe besimet që ata ndajnë. Megjithatë,
Kushtetuta ndalon diskriminimin e padrejtë
për shkaqe të ndryshme.
E DREJTA E PËRFAQËSIMIT DHE LIRIA E
SHPREHJES
Fëmijës mund t’i merret mendimi për
kujdestarinë duke filluar nga mosha 10 vjeç
(Neni 356 ??? ( i kujt ), Kodi i Procedurave
Civile. Legjislacioni parashikon gjithashtu të
drejtën e të miturit i cili ka mbushur moshën
gjashtëmbëdhjetë vjeç për t’iu drejtuar vetë
gjykatës (Kodi i Procedurës Penale).
“...Të pandehurit të mitur i sigurohet ndihmë
juridike dhe psikologjike, në çdo gjendje dhe
shkallë të procedimit, me praninë e prindit ose të
personave të tjerë të kërkuar nga i mituri dhe të
pranuar nga autoriteti që procedon.” (Neni 35,
Kodii Procedurës Penale)
Legjislacioni aktual nuk u njeh fëmijëve të
drejta të veçanta vetë-përfaqësimi në rastet e
abuzimit në familje.
TË DREJTAT DHE LIRITË CIVILE
Kodi Civil i Republikës së Shqipërisë garanton
të drejtën e emrit dhe mbiemrit. Fëmija duhet
të regjistrohet në Zyrat e Gjendjes Civile nga
prindërit apo të afërmit jo më vonë se 45 ditë
nga lindja e tij. Nëse regjistrimi nuk bëhet
brenda këtij afati, ka ndëshkime. (Mesa është
vëzhguar ky ligj nuk është zbatuar asnjëherë).
17. Të drejtat e fëmijëve
Përveçse të shprehura në Kushtetutë si pjesë e të drejtave themelore të njeriut,
të drejtat e fëmijëve në Shqipëri janë gjithashtu në ligje të ndryshme, të tilla
si Kodi Civil, Kodi i Familjes dhe po aq e rëndësishme janë të njohura nëpërmjet
ratifikimit të Konventës së Kombeve të Bashkuara mbi të Drejtat e Fëmijës (KDF)
në vitin 1992. Megjithatë, mënyra e vënies
në jetë ka promovuar, në shumë aspekte, një
shtrembërim të tyre dhe ka rezultuar në një
humbje të vrullit të iniciativës.
“Ka ardhur koha për
hartimin e një ligji integral
që jo vetëm do të garantojë
të drejtat e ligjshme të
fëmijëve, por të përcaktojë
saktë edhe institucionet
përgjegjëse që ngarkohen
t’i garantojnë këto të
drejta.”
Siç ka ndodhur edhe me iniciativa të tjera të
qeverisë, ndikimi i mundshëm i KDF-së është
ulur nga problemet në zbatim dhe monitorim,
duke ngritur çështje kritike institucionale, e jo
më pak në koordinimin e institucioneve, të
shtrëngimeve të burimeve dhe cilësisë së të
dhënave. Për të eliminuar konfuzionin dhe
shkeljen e mundshme të të drejtave, është e
nevojshme të ketë një përkufizim të vetëm të
Koço Barka, Ministër i Punës (MPCSSHB, 2008a)
moshës së gëzimit të të drejtave të veçanta
të siguruara nga KDF. Ndikimi neto ka qenë
se, pavarësisht se të drejtat e fëmijëve njihen në legjislacionin shqiptar aktual,
kapacitetet e dobëta institucionale dhe zbatimi i çrregullt bëjnë të mundur që
fëmijët de facto të vazhdojnë të gëzojnë mbrojtje ligjore të kufizuar. Rrjedhimisht,
Shqipëria ka ende rrugë për të bërë përpara se të konsiderojmë që ka përmbushur
kushtet e nenit 4 të KDF – “Detyrimin e shteteve për të vënë në jetë të drejtat e KDF
në realitet”. Ka pasur mjaft kërkesa për një institucion i cili do të siguronte mbrojtje
më të mirë dhe më të gjerë të të drejtave të fëmijëve, sikurse edhe njohjen e nevojës
për përmirësimin e mëtejshëm të legjislacionit i cili do të ofrojë mbrojtje më të mirë
për fëmijët. Kohët e fundit, Koço Barka, Ministër i Punës dhe Çështjeve Sociale dhe
Shanseve të Barabarta (MPCSSHB) ka kërkuar asistencën e UNICEF-it dhe ekspertëve
e tij në hartimin e një Kodi për Fëmijët. Ndërkohë që forcimi i kuadrit të të drejtave
për fëmijët është sigurisht i nevojshëm, ka një shqetësim që vetëm miratimi i një ligji
nuk do të mund të sigurojë thelbësisht të drejtat e fëmijëve më tej.
Avokati i Popullit ka vërejtur në disa raste shkelje të të drejtëve brenda institucioneve
ku është shfaqur edhe mungesa e një procesi të rregullt ligjor për arsye të ndryshme.
Si rrjedhim, duhet t’i vihet theksi edukimit të publikut dhe trajnimit për të drejtat,
zhvillimit të politikave të mbrojtjes nga komuniteti i biznesit, si dhe rritjes së fuqisë
zbatuese nga ana e organeve të shtetit, të gjitha këto të mbështetura nga angazhimi
serioz i sistemit të qeverisjes.
18. Shëndeti i fëmijëve
Shpërndarja jo e barabartë e burimeve mjekësore ndikon në aksesin e fëmijëve për kujdes
shëndetësor në zonat e largëta, rurale dhe informale peri-urbane. Kjo gjë ka të bëjë veçanërisht
me përfitimin e kujdesit shëndetësor të urgjencës apo dentar si të specializuar ashtu edhe rutinë.
Reduktimi i shërbimeve falas ka ndikuar ndjeshëm në shëndetin e fëmijëve të familjeve të varfra.
Nuk ka standarde cilësie për kujdesin shëndetësor primar dhe shërbimet ambulatore, dhe ka mjete
të pakta për t’iu përgjigjur nevojave në çdo rast.
Ka pak kontrolle për korrupsionin në sektorin e shëndetit publik falas. Cilësia e ulët e shërbimeve
mund t’i detyrojë prindërit të zgjedhin kujdesin shtëpiak për fëmijët, duke krijuar kështu një
boshllëk për shëndetin e fëmijëve. Specialistët e mjekësisë luajnë një rol thelbësor në identifikimin
dhe trajtimin e çështjeve të ndryshme për mbrojtjen e fëmijëve. Megjithatë, mbizotëron një
mentalitet “mbivlerësues” dhe punonjësve të shëndetësisë u mungon vlerësimi për rolin e sektorit
të shërbimeve sociale, duke sjellë si rezultat mungesën e koordinimit ndërinstitucional dhe ndjekjes
në vazhdimësi të rasteve, me pasoja mbylljen e çështjeve.
Sektori i shëndetit publik ka pësuar ristrukturim
të plotë duke pasur financime të pasigurta:
shpenzimet për shëndetin publik në kushtet e
tranzicionit, kane variuar nga më e ulëta 2.5%
deri në 7.3% të shpenzimeve publike në vitin
1999 (INSTAT, 2000a: 118). Ndërsa ka qenë e
pamundur për të ruajtur disa arritje të caktuara
të suksesshme të shtetit të vjetër komunist
(EOHCS, 1999), ka pasur arritje të rëndësishme
në disa fusha, si në shifrat e vdekshmërisë së
fëmijëve.
Trajtimi nga shërbimet e shëndetit publik në
mënyrë të papërshtatshme u ndoq nga zhvillimet
në shërbimet private. Pati boshllëqe ne kujdesin
shëndetësor, me diferencim të veçantë në
shërbim, si për shembull ndërmjet zonave rurale
dhe urbane. Disa çështje të rëndësishme që
ngritën krye në kujdesin shëndetësor janë në të
vërtetë riparaqitje bashkëkohore e problemeve
tashmë të vjetra, dhe ne duhet të jemi të
kujdesshëm ndaj tendencës për homogjenitetet
apo për të marrë si të mirëqena ekzistencën e
praktikave mjekësore të perparuara në kujdesin
18
shëndetësor në socializëm. Pavarësisht nga kjo
gjë, ka nevojë urgjente për gjetjen e mënyrave
për të adresuar mjaftueshmërisht çështje të tilla,
siç janë shpenzimet ndaluese të shërbimeve
private për shumë, dhe akses të kufizuar rural
në kujdesin shëndetësor.
Një studim mbi pagesat joformale në sektorin e
shëndetit publik në Shqipëri tregon se pagesat
“nën dorë” përbëjnë një pengesë të madhe për
të bërë përpara në reformën e shëndetësisë dhe
tregon probleme në garantimin e përdoruesve
mbi të drejtën për të kërkuar llogari. (Vian e të
tjerë, 2004). Korrupsioni i raportuar gjerësisht i
personelit mjekësor gjithashtu vepron kundër
parashikimeve të vlerës së shëndetit publik
(CRCA, 2004a) dhe përjashton më tej të varfrit
nga shërbimet, aty ku ato ekzistojnë.
Për sa u përket çështjeve të aksesit te shërbimet
shëndetësore, duket qartë që fëmijët në zonat
rurale kanë probleme më të mëdha kjo për shkak
të largësisë nga qendrat e trajtimit, apo zonave
të gjera që shërbimet e urgjencës mbulojnë.
19. Standardi i jetesës ka një ndikim të madh në
shëndetin e fëmijës, kështu që ka një lidhje të
nënkuptuar ndërmjet shëndetit dhe varfërisë. Të
dhënat për fëmijët nën moshën 5 vjeç tregojnë
se 14% të tyre konsiderohen mesatarisht nën
peshë dhe 4.4% seriozisht nën peshë; problem
ky më shqetësues tek fëmijët djem dhe foshnjat.
Mungesa të vogla zhvillimi janë konstatuar në
një të tretën e fëmijëve, ndërsa një e pesta e
fëmijëve duket se kanë probleme serioze të
zhvillimit. (UNICEF, 2000). Faktorët mjedisorë
luajnë një rol të konsiderueshëm gjithashtu në
perceptimin e shëndetit të fëmijëve. Raportohet
që ka ndryshime të theksuara të gjendjes
shëndetësore dhe kushteve të strehimit mes
zonave urbane dhe rurale –raportohet dy herë
më shumë shëndet më i mirë dhe kushte më të
mira strehimi për zonat urbane sesa ato rurale
(INSTAT, 2002), dhe gjithashtu këto ndryshime
raportohen edhe në lidhje me aksesin tek
shërbimet publike kryesore, të tilla si uji dhe
energjia elektrike.
Rritja e nivelit ekonomik nuk ka sjellë
domosdoshmërisht një standard të përmirësuar
jetese për fëmijët. Rreziqet ambientaliste për
shëndetin e fëmijëve janë rritur në dy dekadat
e fundit. Fëmijët vuajnë më shumë se kushdo
tjetër nga ndikimi i një mjedisi të ndërtuar jo
shëndetshëm, i cili shpesh rëndohet nga varfëria.
Po kështu, gjendja rëndohet kur infrastrukturës
tashmë të dobët i shtohet rritja e kërkesës, nga e
cila burojnë rreziqe të shëndetit publik, të tilla si
raste të dukshme të dizanterisë, shkaktuar nga
problemet e menaxhimit të ujësjellësve, apo
rritjes së çlirimit të ndotjes në qytete.
Është e vështirë të krahasosh statistikat për
shëndetin me vende të tjera të rajonit për
Infant Medical Care
Newborns protected against Tetanus
Under 5s with suspected Pneumonia taken to medical care
Under 5s with suspected Pneumonia receiving medical care
Under 5s with diarrhoea getting oral rehydration and continued feeding
87
85
91
88
93
85
74
73
64
60
45
57
53
50
93
89
57
48
45
38
31
0
0
0
Data nga: UNICEF 2008
Për të porsalindurit dhe prindërit e tyre kjo
situatë është veçanërisht e rëndësishme dhe
shkak për shqetësim sepse pjesa më e madhe
e incidenteve me rrezik për jetën janë urgjencat
(asfiksia, spesis, lindjet e parakohshme). Sigurisht
që ka edhe fëmijë të paregjistruar, në të gjitha
rrethet, të cilët nuk kanë fare akses në shërbimin
mjekësor (ACA, 2007).
Figura 1.A Standardet e kujdesit mjekësor për
Under 5 Mortality Rank
foshnjat për ndërhyrje tipike mjekësore (shifrat
janë në përqindje)
Under 5 mortality rank
175
151
146
shkak të mospërputhshmërisë në metodologji
dhe tregues. Vetë statistikat kombëtare
janë shpesh në kontradiktë me ato të
organizatave ndërkombëtare. (Banka Botërore,
2006:8). Megjithatë, Shqipëria në të gjitha
këndvështrimet duket të jetë e ngadaltë (Figura
1-A) në çështje kyçe. Përmirësimi i sistemit
te kujdesit shëndetësor për fëmijët në një
periudhë afatshkurtër duket se sjell përmirësim
të vazhdueshëm tek ulja e vdekshmërisë së
fëmijës dhe iniciativave të shëndetit publik. Po
ashtu, forcimi administrativ është i rëndësishëm
për të mundësuar akses më të mirë në shërbime,
duke i kushtuar vëmendje të madhe rregullimit
normativ të reduktimit të plotë të pagesave
joformale si dhe uljes së pagesave formale.
(UNICEF 2006a:49).
122
130
122
116
119
19
20. Krahasim me shtetet e tjera:
Vdekshmëria e fëmijëve dhe e foshnjave
Vendi ka shifra të larta e të papranueshme të vdekshmërisë së fëmijëve dhe të
foshnjave
Shqipëria renditet mes vendeve më të
këqijve në rajon për vdekshmërinë e
foshnjave dhe fëmijëve nën 5 vjeç, me
shifra dukshëm më të larta se sa Greqia,
për shembull, në vitin 1990.
Megjithatë, ka pasur përmirësime që
prej 1990, duke vazhduar tendencën e
nisur prej viteve 1970.
Shumica e përmirësimeve mund t’i
atribuohet drejtpërdrejt suksesit të
iniciativave të planifikuara kombëtare,
të tilla si programit të përgjithshëm për
imunizimin e fëmijëve.
Gjithashtu rol ka luajtur edhe rritja e
përgjithshme e standardit të jetesës, gjë
e cila është vënë re gjatë tranzicionit.
Mbetet ende shumë për t’u bërë në
mënyrë që të mbyllet hendeku që kemi
në krahasim me vendet fqinje, nga të
cilat mund të mësohet shumë.
Arritjet më të mira të këtyre vendeve
ndoshta mund të përshtaten për vendin
tonë.
Ka pasur një tendencë të dukshme për rënie...
...po ka shqetësime në lidhje me ruajtjen
e niveleve të tilla në të ardhmen,
pa prezantimin e iniciativave më të
planifikuara dhe të detajuara.
Ka disa faktorë që mund të ndikojnë në
nivelin e uljes. Me rëndësi janë:
- shkalla e korrelacionit midis uljes së
vdekshmërisë dhe rritjes ekonomike
(ndoshta më e ulët seç mund të pritet,
figura 1.6) sugjeron se kontributi për
të ndikuar në uljen e shifrës nëpërmjet
rritjes së standardit të jetesës nuk
na siguron mjaftueshëm për ecjen
përpara.
- eksperiencat e vendeve të tjera
sugjerojnë që shifrat e vdekshmërisë
së fëmijëve dhe foshnjave bëhen më
të vështira për t’u reduktuar kur shifrat
janë të ulëta. Shkaqet e vdekshmërisë
bëhet më tepër të vështira për t’u
deshifruar kur vlerat kapin nivele “të
qëndrueshme” kokëforta. Për pasojë,
shifrat e vdekshmërisë bëhen më
tepër indiferente ndaj vendimeve dhe
iniciativave të politikave.
21. 73
70
64
60
60
45
50
57
53
50
57
48
45
38
40
31
30
20
10
0
0
0
0
Newborns protected against Tetanus
Under 5s with suspected Pneumonia taken to medical care
Under 5s with suspected Pneumonia receiving medical care
Under 5s with diarrhoea getting oral rehydration and continued feeding
Comparative Under 5 Mortality Rates
50
45
Under 5 mortality rank
Data nga: UNICEF 2008
45
Figura Economic iGrowth and Mortality Reduction
1.1 Niveli vdekshmërisë nën 5 vjeç (2006)
7.0
Pamja statika tregon që Shqipëria është renditur ndër
6.1
nivelet më të ulëta për vdekshmërinë e foshnjave nën 5
6.0
5.2
5.0
vjeç5.0 rajon (Figura 1.1)
në
4.2
Megjithatë, analiza e tendencës tregon arritjen e mëdha
4.0
3.4
2.9
që janë bërë në nivelin e vdekshmërisë së foshnjave nën
2.6
3.0
2
5 vjeç që prej vitit 1970, dhe përsëri që 1.6 2 vitit. (Figura
prej
2.0
1.2)
1.0
0.2
Hapësira gjithashtu është shkurtuar edhe në lidhje me
0.0
nivelin e vdekshmërisë foshnjore, por Shqipëria është
1.0
sërish në një nivel më të lartë se sa Greqia për shembull
2.0
në vitet 1990. (Figura 1.3)
Reduction since 1990 (%)
1990 2006
Figura 1.2 Niveli i vdekshmërisë tek foshnjat nën 5 vjeç në
vitet in 2006, 1990 and 1970
Under 5 Mortality Rates Trends
140
175
122
17
109
57
38
31
19
18
17
17
14
18
10
16
0
0
8
11
8
4
0
2006
Comparative Infant Mortality Rates
37
33
30
23
Child Mortality Reduction since 1990 (%)
7016
15
32
16
14
Figura 1.3Niveli i vdekshmërisë foshnjat në vitet dhe 1990
Under 5 mortality rank
dhe 2006
20
45
37
18
10
1990
25
65
60
15
0
30
80
130
122
17
20
35
100
151
146
22
18
119
40
119
120
40
38
31
2
3.0
20
40
37
200
35
180
30
160
25
140
19
20
116
120
15
100
10
80
5
60
0
40
15
62
15
13
60
10
0 0
18
16
15
12
9
49
50
5
14
55
38
40
0
7
9
4
42
30
0
22
20
2006
1990
1970
10
1990
0
0
2006
Reduction since 1990 (%)
Average Annual Rates of Mortality Reduction
y
by Period
7.0
6.1
Figura 1.4 Niveli mesatar i uljes së nivelit të vdekshmërisë
Niveli mesatar i uljes së vdekshmërisë që nga viti 1990 ka
tejkaluar atë që arrirë para periudhës së tranzicionit (Figura
1.4)
Niveli I uljes në Shqipëri krahasohet si më I favorshëm në
krahasim me atë të shteteve të tjera brenda rajonit për të
njëjtën periudhë (Figura 1.5)
Me një vëzhgim të përciptë, korrelacioni mes uljes së nivelit
të vdekshmërisë dhe rritjes ekonomike duket i shkëputur
(Figura 1.6)
6.0
4.4
4.2
4.0
3.0
5.7
5.0
5.0
3.0
2.8
3.4
2.9
2.0
1.6
1.0
0.0
0.0
1970 1990
Figura 1.5 Ulja e nivelit të vdekshmërisë që prej vitit 1990
Child Mortality Reduction since 1990 (%)
55
5.0
49
50
38
30
3.4
22
1.6
1.0
2
0.2
0.0
0
0
1.0
2.0
2
3.0
Reduction since 1990 (%)
Reduction since 1990 (%)
Average Annual Rates of Mortality Reduction
y
by Period
7.0
6.0
5.7
119
4.2
3.4
109
100
5.0
4.4
80
60
1990 2006
Under 5 Mortality Rates Trends
140
120
6.1
4.0
2.9
2
2.0
10
5.0
5.0
3.0
20
Data nga: UNICEF 2008
5.2
4.2
4.0
42
40
1990 2006
6.1
6.0
62
60
0.0 0.0
Figura 1.6 Niveli i vdekshmërisë dhe rritja ekonomike
Economic Growth and Mortality Reduction
7.0
70
2.9
65
57
45
2.6
22. Arsimi
Duket si i pranuar gjerësisht mendimi se arritjet në arsim të periudhës së komunizmit nuk janë
arritur më që prej fundit të regjimit. (Marnie dhe Menchini,2007; Tahiraj, 2007:131). Në mënyrë të
dukshme, shifrat e alfabetizmit arritën nivele të tilla të larta gjatë periudhës ,shifra të cilat nuk u
ruajtën gjatë periudhës së trazicionit. Problemet në sistemin e arsimit janë pasqyrim i fushave të
tjera – institucionale, politike dhe varfërisë në burime. Arsimi ndërthuret me nivelet e varfërisë dhe
papunësisë, të dyja si shkak dhe si pasojë. Si të tilla, shqetësimet lidhur me arsimin duhen parë
në dy aspekte, së pari, si mosfunksionime të brendshme të sistemit dhe së dyti, si korrelacione të
çështjeve sociale. Problemi me arsimin në Shqipëri fillon jashtë shkollës, pikërisht në mënyrën se si
arsimi vlerësohet nga shoqëria.
Sikurse edhe me kujdesin shëndetësor,
sistemi i arsimimit shtetëror është i rrethuar
nga probleme të brendshme sistemore dhe
të jashtme. Shqetësimet aktuale më tepër
urgjente vërtiten rreth aksesit, cilësisë së
arsimimit, arritjeve në rënie dhe krahasimisht
karrierës afat-shkurtër në gjirin e shkollës.
Shqipëria renditet ndër vendet e fundit në
rajon në lidhje me këto çështje.
Zgjerimi i pabarazive në rezultatet arsimore
është pazgjidhshmërisht i lidhura me
frekuentimin dhe kohëzgjatjen e karrierës
shkollore, të cilat shpesh janë shoqërisht
të rrënjosura dhe reflektojnë rënien e
përgjithshme të vlerësimit të arsimit në
shoqëri.
Tregu jo konkurrent i punës me nivel të ulët
aftësish, është një nga shkaqet e mundshme
përse njerëzit gjykojnë se një
investim i mëtejshëm dhe afatgjatë në edukim ka shumë
gjasa që të mos sjellë fryte
të mëvonshme. Me njohjen
e faktit se pabarazitë në
edukim përgjithësisht çojnë
22
në pabarazi që zgjasin përgjithmonë, është
e qartë se ky qark problematik ka nevojë të
adresohet kënaqshëm dhe sa më parë të jetë
e mundur. Nivelet e larta të mungesave dhe
braktisjes kulmojnë në moshën 15-16 vjeçare
(Banka Botërore, 2005b) në të njëjtën linjë me
moshën ligjore për përfundimin e arsimit të
detyruar. Të dyja këto së bashku reflektojnë
kostot oportune të edukimit, si të ardhura të
munguara për fëmijën dhe gjithashtu kostot
për të ndjekur shkollën dhe kërkesat e jashtme
të familjes për kohën e fëmijës. Varfëria ose
të ardhurat e ulëta janë një tjetër nxitës për
familjet që t’i largojnë fëmijët e tyre nga shkolla
me mundësinë e parë, në mos edhe më herët.
Shpenzimet e xhepit dhe humbja e mundshme
e pagave (papunësia) kanë luajtur po kështu
një rol në dekurajimin për ndjekjen së shkollës,
veçanërisht dhe në mënyrë të dukshme midis
të varfërve të cilët duhet të përfitojnë më
shumë nga një arsimim i mirë. Në vend të kësaj,
treguesit sugjerojnë se fëmijët e familjeve më
të varfra kanë dukshëm një nivel regjistrimi
më të ulët se sa shumica e popullsisë.
23. Ka një hendek të gjerë gjeografik, më fëmijët
ruralë që kanë në mënyrë të konsiderueshme
“pritshmëri për shkollën” më të ulët, dhe që
kanë tetë herë më pak gjasa për të marrë
provimin e pjekurisë. (INSTAT, 2000). Kjo gjë pa
dyshim u keqësua në mënyrë të ndjeshme nga
mbyllja e shumë shkollave
rurale gjatë tranzicionit,
gjë e cila u shoqërua
edhe me shtimin e
distancës mesatare të
vendndodhjes së shkollës.
Përsëri, këtu gjejmë një
ndikim periodik – fëmijët e familjeve me arrije
të ulëta arsimore kanë të ngjarë në mënyrë të
vazhdueshme që të përsërisin arritjet e ulëta
të familjes apo ta braktisin plotësisht shkollën.
(ASHF, 2007).
Mjediset e varfëruara dhe të papërshtatshme të
shkollës janë edhe një tjetër faktor i rëndësishëm
për të dekurajuar ndjekjen e shkollës midis
nxënësve. Megjithatë, shkollat kanë fuqi
administrative të kufizuara për të përmirësuar
kushtet.
Aktualisht, buxheti kontrollohet 60/40
respektivisht ndërmjet qeverisë dhe shkollës,
duke kufizuar lirinë e shkollës për të zhvilluar
aktivitete të cilat ata i konsiderojnë të nevojshme
për përmirësimin e përgjithshëm të ambientit
të shkollës, nevojave arsimore dhe argëtuese të
fëmijëve, sikurse edhe ri-investime në trajnimin
e stafit. Nuk është mbledhur asnjë e dhënë
që të mundësojë vlerësimin e nevojave të
shkollave dhe praktikantët nuk janë të pajisur
mjaftueshëm me kompetenca për të pasur si
prioritet punën në nivel vendor (ASHF, 2007).
Sistemi i arsimit ka ende mundësi për të
ndrequr reputacionin e tij për klientelizëm
dhe korrupsionin, duke forcuar procedurat
administrative, prezantuar llogaridhënie të
qëndrueshme përmes kontekstit të zhvillimit
profesional të vazhdueshëm.
Duke marrë në konsideratë të gjithë këto faktorë
ekzogjenë, mund të duket që kushtet nuk janë
të favorshme për iniciativa specifike arsimore
për të ndikuar në një ndryshim të qëndrueshëm
afatshkurtër. Megjithatë, disa iniciativa të mira
të tilla si skema e ‘Shansit të Dytë’ dhe ajo e
‘Braktisjes së Fshehur’ kanë treguar rrugë të
mundshme me shanse për sukses. Kjo e fundit,
duke prekur mangësitë në të gjitha praktikat
e mësimdhënies në klasa, është një shembull
i llojeve të skemave që nevojiten. Sigurisht,
të dyja këto
skema janë një
hap
përpara
në
krahasim
me skemën e
vendosjes së
gjobave
për
fëmijët
që
braktisin shkollën, skemë kjo që efektivisht ka
qenë e pazbatueshme për shkak të pengesave
të mbledhjes së gjobave.
Deri tani, nuk kanë munguar idetë dhe projektet
në MASH. Në kontekstin e shumë prioriteteve
konkurruese, do të ishte më tepër e dobishme
për të bërë një hap prapa drejt një rivlerësimi
tërësor dhe me këmbë në tokë të gjithë
sistemit të arsimit, duke përfshirë një kontroll
të statusit të profesionit të mësimdhënies,
mekanizmat e hyrjes dhe integrimit, paradigmat
e mësimdhënies dhe reformën e kurrikulave,
sikurse edhe aspektet potenciale të komunitetit
të jetës në shkollë.
23
24. Krahasim i të Dhënave të Vendit:
Performanca në Arsim
Shqipëria po mbetet mbrapa...
Te dhënat për Shqipërinë në lidhje me
nivelet e larta të shkrimit e këndimit
në arsim, si një burim i krenarisë
kombëtare, u vendosën nga regjimi i
arsimimit universal i prezantuar gjatë
socializmit.
Ky nivel i lartë i regjistruar, maskon në
një farë mënyre një rënie të vërtetë
të standardeve arsimore që prej vitit
1990, i cili ri-drejtoi burimet e shtetit
përgjatë tranzicionit.. Si pasojë,
Shqipëria ka shënuar një rritje të
ndjeshme në sektorin privat, tashmë
në nivelet më të larta në rajon,dhe
Problemet kryesore
njerëzit kërkojnë avantazhe në arsim
për fëmijët e tyre dhe shmangin tekat
e përgatitjes së shtetit.
Duke theksuar këto ndryshime, nuk
duhet të neglizhojmë ndikimin e
faktorëve socialë, të tilla si çështjet
e mobilitetit social, për rolin dhe
perceptimin që ka shoqëria për
arsimin, ose ndikimin e një tregu të
dobët pune që ndikon në rezultatet
e arsimit, për shembull deri në çfarë
mase e parandalon ky treg që arsimi
të shihet si rejt një jetese më të
mirë?
...dhe se si ato mund të adresohen
Nivele të ulta dhe në rënie të
regjistrimit
Të sigurohet qasje më e madhe në
arsim
Mesatare e shkurtër e karrierës
shkollore
Të ulet kosto oportune e arsimit dhe
kërkesa të jashtme për fëmijët
Arritjet arsimore në rënie
Të rishqyrtohen burimet dhe rrjedhat
e shpenzimeve ne arsim
Nivel i lartë i përsëritjes së vitit
Të
rivlerësohen
standardet
profesionale
në
mësimdhënie,
metodat arsimore dhe mjedisin e të
mësuarit
25. Data nga: UNICEF 2008
Adult Literacy Rates
100
100
98
97
99
99
97
Primary School Attendance Ratio
95
98
97
Figura 1.7 Nivelet e analfabetizmit
95
janë92të92crregullta e të 93
larta (Figura 1.7) në krahasim
92
me një sistem arsimor i cili në përgjithësi shkon mirë.
89
90
Duket gjithashtu se këto shifra nuk mbështeten nga
85
niveli i ulët i regjistrimit në84shkollë (Figura 1.7), dhe
85
niveli i ulët i ndjekjes së shkollës në sektorin e
80
detyrueshëm (Figura 1.8, 1.9)
96
94
93
98
92
99
98
97
96
97
96 96
96
93
91
90
86
85
80
75
75
Total adult literacy rate
male
Primary school net enrolment/ attendance (%)
female
Figura 1.8 Niveli i ndjekjes së shkollës së mesme (2006)
Secondary School Attendance Ratio
Figura 1.9 Niveli i ndjekjes së shkollës 9-vjeçare (2006)
100
100
90
80
89
79
89
79
77
78
82
85
90
92
90
93
Primary School Attendance Ratio
95
70
60
98
97
92
92
98
93
92
89
90
50
40
98
97
84
85
85
30
80
20
10
75
0
male
female
male
Secondary School Attendance Ratio
Pupil Teacher Ratios
80
PrePrimary
Secondary
Pupil Teacher Ratios
70
Figura 1.10 Raporti
nxënës-mësues
Në të gjitha nivelet e
shkollimit Shqipëria
ka klasa me numër të
madh nxënësish
Primary
6080
PrePrimary
Primary
Secondary
4060
3050
2040
1030
020
10
0
Data nga: UNICEF 2008
Figura 1.11 Pritshmëria
në lidhje me sistemin
parashkollor (vite)
Fëmijët shqiptarë
shpenzojnë pak
kohë në sistemin
parashkollor krahasuar
me fëmijët e rajonit
apo me ato të vendeve
me të ardhura të pakta
apo mesatare
5.0
3.5
PrePrimary School Expectancy
4.5
3.0
4.0
2.5
3.5
2.0
3.0
1.5
2.5
1.0
2.0
0.5
1.5
0.0
1.0
0.5
0.0
Net Enrolment Rates by Age
120
Figura 1.12Niveli i
regjistrimit në shkolla
nisur nga mosha
Shqipëria ka nivele
të ulëta regjistrimi
në shkollat e mesme;
janë moshat kryesisht
15-16 ato që braktisin
shkollën
PrePrimary School Expectancy
4.5
4.0
110
100
90
80
70
60
50
40
30
100
90
89
89
Figura 1.13 numri
mesatar i fëmijëve në
60
një klasë në të gjitha
50
nivelet e shkollimit
40
Mbetet i lartë. E lidhur
30
me gjithçka ndodh në
20
klasën e mësimit dhe
10
me praktikat e vjetruara
0
të mësimdhënies, kjo
kontribuon në uljen e
kënaqësisë nga ndjekja
male
e shkollës tek fëmijët
dhe herë pas here
braktisje të shkollës
80
79
77
79
78
82
85
90
92
90
93
Average Class Size across all type of institution
Average Class Size across all type of institution
70
5070
5.0
female
Age 13
14
Age 15
Age 16
Figura 1.14 Kohëzgjatja
e pritshme e shkollimit
Është shkurtuar për
shkak të moshës së
lartë të regjistrimit
në shkollë, si dhe
kufizimeve të
parakohshme
Figura 1.15 Përsëritja
e vitit
Sjell një barrë të
kushtueshme mbi
sistemin që në vetvete
është i dobët.
35
35
30
30
25
25
20
20
15
15
10
10
5
5
0
0
Primary
Primary
Secondary
Secondary
female
Expected years of education
Expected years of education
20
20
18
18
16
All Sectors
All Sectors
Primary
Primary
Secondary
Secondary
16
14
14
12
12
10
108
86
64
42
20
0
Percentage of students repeating at various
grades
5.5
5.0
4.5
4.0
3.5
3.0
2.5
2.0
1.5
20
1.0
10
0.5
0
0.0
Primary
Lower Secondary
Upper Secondary
26. “Dëshira ime e vetme është të iki...
Çfarë mund të bëj unë këtu?
Këtu nuk ka as punë dhe as lekë, pra nuk ka të ardhme
për mua.
Do të shkoj jashtë shtetit.
Do bëhem emigrant, si vëllai im i madh dhe shokët e tij.”
27.
28. ÇËSHTJE QË PREKIN FËMIJËT
Tragjeditë e kohëve të fundit kanë zgjuar nevojën që çështja e mbrojtjes së fëmijëve të ketë
vëmendje thelbësore në çështjet publike. Është i nevojshëm, të paktën, një rivlerësim se cilët
konsiderohen fëmijë në nevojë në Shqipëri dhe një angazhim aktiv ndaj kompleksitetit të rreziqeve
me të cilat fëmijët përballen në mënyrë rutine. Kjo përfshin pozicionin e fëmijëve në familje dhe
shoqëri, fëmijët në punë, varfërinë e fëmijëve dhe fëmijët romë. Me shërbime kujdesi të pamatura,
shkalla e barrës për fëmijët për të vepruar si kujdestarë për të afërm më të mëdhenj apo vëllezërit
apo motrat e tyre[A6] mund të imagjinohet të jetë e lartë, edhe pse kjo mbetet një çështje e hapur
për t’u diskutuar e analizuar më vonë.
Fëmijët në rrezik - përtej
kategorizimeve
Klasifikimi i grupeve në rrezik sipas qeverisë
shqiptare jep një kuadër të përgjithshëm për
çështjet e problemet që fëmijët hasin. Veprimi
ndaj këtyre problemeve rrezikohet për shkak të
mos analizimit apo vlerësimit të kompleksitetit
të rreziqeve me të cilat fëmijët përballen.
Kategorizimet e fëmijëve në rrezik, edhe
pse mirë është që bëhen, kanë mungesa në
përkthimin e tyre në politika. Kjo mbart rrezikun
e hartimit të politikave të cilët nuk përputhen
me situatën. Është një pikë e diskutueshme se
ku të vendosësh kufirin e asaj që do të quhet
punë e detyruar –
çfarë lloje detyrimesh
për shembull, apo
çfarë ndryshimesh ka
ndërmjet kategorisë së
fëmijëve që jetojnë në
varfëri absolute, duke
pasur parasysh që një përkufizim i tillë i ngushtë
nuk kap shumë aspekte që përbëjnë përvojën
e fëmijëve të varfër ose të mbështesë shumë
faktorë që e caktojnë atë.
Kështu, fëmijët romë apo egjiptianë mund të
konceptohen si grup në rrezik vetëm për shkak
të përkatësisë etnike të tyre, meqë ajo është një
faktor. Megjithatë, kjo nuk përcakton rreziqet
për një numër të konsiderueshëm të tyre, të
cilët janë të privuar nga të drejtat e tyre të tilla si
e drejta për shërbime sociale, për shkak se lindja
e shumë prej tyre nuk është e regjistruar. ASHF
(2007) duke iu referuar një studimi të kryer nga
PNUD-i, thotë se një numër e konsiderueshëm
i tyre (28% e romëve dhe 38% e egjiptianëve)
jetojnë në kushte të këqija dhe me zor
përmbushin madje nevojat e tyre kryesore të
ushqimit. Nga ana tjetër, a mund të thuhet që
është e vërtetë që çdo fëmijë rom është fëmijë
në rrezik me patjetër?
Grupimi i fëmijëve të trafikuar – këta fëmijë
tashmë ndodhen përtej fazës së rrezikut,
apo jo? – gjithashtu, është një përshkrim i
përgjithshëm që mbulon nën-kategoritë e
ndryshme të grupimit, gjë kjo që nuk ndihmon
në identifikimin e natyrës të rrezikut apo të
mënyrës se si ky rrezik mund të adresohet. Po
kështu, një numër prej 1450 fëmijë janë raportuar
se janë në rrezik për shkak të hakmarrjes në veri
të vendit, kjo sepse familjet e tyre janë përfshirë
në gjakmarrje (FMN, 2006).Kjo gjë e bën
gjakmarrjen tri herë më pak dominuese se sa
trafikimi. A është vërtet kështu, apo mund të jetë
ky një term gjithëpërfshirës, i cili në disa raste
mund të mbulojë thjesht braktisjen e shkollës,
mungesën e aksesit për arsim, apo madje më
tepër një reagim pragmatist të të rriturve për
ndryshimin e politikave (për shembull mund të
përdoret për të kërkuar statusin e azilantit jashtë
shtetit). Nevojiten studime të sakta për të na
informuar për situatën e mundshme.
29. Ka vërtet vështirësi në marrjen e numrit të saktë të fëmijëve
me aftësi të kufizuara. Një përafrim i afërt i cili vjen nga ata
që kërkojnë përfitime për shkak të paaftësisë, tregon se
ka 24.000 fëmijë që marrin ndihmë, 60% e tyre jetojnë në
zona rurale. Shifra të tilla nuk kanë imunitet ndaj inflacionit
artificial; ka individë që kërkojnë të shmangin ndryshimet
e kritereve për ndihmë ekonomike, përmes ri-klasifikimit,
për shembull. Po kështu, lidhjet komplekse të politikave
midis migracionit dhe
asistencës
sociale
mund të ndikojnë në
shkaktimin e rreziqeve
ndaj
fëmijëve.
Kategoria e fëmijëve
që nuk janë regjistruar
që nga lindja, përveç
disa grupeve romë,
përfshin edhe ato
që nuk janë regjistruar për shkak të migracionit të
brendshëm jo zyrtar të familjeve të tyre, sepse sipas ligjit
fëmijët duhet të regjistrohen jo më vonë se 45 ditë në
zonën ku familja është e regjistruar.
Klasifikimet, duke marrë në konsideratë të gjithë analizën
e mësipërme, duket se janë ca si sipërfaqësore për të
ndihmuar hartimin e politikave përkatëse të nevojshme.
Ato, gjithashtu, përqendrohen së tepërmi në rreziqet
ekzogjene për fëmijët,dhe nuk shohin rreziqet që vijnë
nga institucionet apo politikat ekzistuese. Veçanërisht, ato
japin një panoramë statike dhe historike, dhe jo dinamike
dhe të orientuar drejt së ardhmes, e cila sigurisht është
baza e vlerësimit të rrezikut. Cili institucion në qeveri
po vlerëson tani rreziqet që zhvillohen për fëmijët në
Shqipëri? Për shembull, ndërsa Komuniteti Evropian po
përpiqet të krijojë një sistem më tepër të integruar, efektiv
dhe që i përgjigjet gjendjes, për të trajtuar trafikimin
dhe pornografinë e fëmijëve, autoritetet përkatëse janë
tashmë duke parashikuar migracionin e aktiviteteve të
tilla në territore të afërta që nuk janë në juridiksionin e
tyre.
A ka struktura të forta këtu për të përkrahur dëshmitarët
fëmijë dhe për të sjellë para drejtësisë abuzuesit dhe për
të mbërthyer krimin e organizuar? Shqipëria ka nevojë për
të zhvilluar në mënyrë pro-aktive strukturat e veta për të
shmangur për t’u bërë një shtet “strehë” për aktivitete të
tilla kriminale kundër fëmijëve.
Strategjia e qeverisë për
përfshirjen sociale thekson
grupet e mëposhtme si të
rrezikuar:
Fëmijët që jetojnë në varfëri të
plotë
Fëmijët në komunitete
të privuara, në fshatra të
largëta dhe ata që jetojnë
në zonat peri-urbane rreth
rrethevekryesorebabies, unr
abandoned
Fëmijë të trafikuar
Fëmijë të paregjistruar, të cilët
janë mund të preken sidomos
nga trafikimi
Fëmijët e rrugës e ato[A27] që
bëjnë në punë të detyruar
Fëmijët romë dhe egjiptianë
Fëmijët me aftësi të kufizuar
Fëmijë pa kujdesje prindërore
Fëmijë të ekspozuar ndaj
dhunës apo neglizhencës, dhe
ata të prekur nga gjakmarrja
30. VËMENDJA TEK: GËRDECI
Matësi i vërtetë
i qëndrimit
të një kombi
është se sa mirë
ai kujdeset
për fëmijët,
shëndetin
dhe
sigurinë e tyre ...
Fotot te marra nga www.peshkupauje.com
31. Së pari, i japim ngushëllimet tona të sinqerta të gjitha viktimave të kësaj tragjedie
vërtet shokuese, dhe urojmë që të shohim drejtësi dhe dhënie llogarie të atyre
që janë moralisht dhe fizikisht përgjegjës.
QFS i ka kërkuar Avokatit të Popullit që të kryejë një hetim rrënjësor të shkaqeve
dhe të vlerësojë pasojat për fëmijët që u përfshinë apo u prekën nga ajo që
ndodhi në Gërdec. Kjo ngjarje e tmerrshme ka sjellë në vëmendjen e publikut
disa prej vështirësive dhe rreziqeve me të cilat përballen fëmijët. Megjithatë, pa
dashur të zvogëlojmë vuajtjet e shumë njerëzve të afektuar shumë, na vjen keq
që publiku dhe media nuk kanë pasqyruar mjaftueshëm implikimet për sa u
përket fëmijëve.
Ndoshta mësimi i nxjerrë prej saj është kaq i dukshëm që nuk ka nevojë të thuhet.
Vdekjet e fëmijëve ishte plotësisht e parandalueshme përmes zbatimit të atyre
që duhet të ishin masa baze sigurie, duke filluar me licencimin për vendndodhjen
e depos. Dyshimi se puna kryhej duke shfrytëzuar edhe punën e fëmijëve duhet
medoemos të na vërë në gjendje alarmi.
Rasti i Gërdecit tregon se klasifikimet zyrtare të grupeve të fëmijëve në rrezik
ofrojnë një llogaritje shumë të thjeshtuar të shumë dhe shumëllojshmërisë së
rreziqeve që ekzistojnë për fëmijët. Ajo thekson nevojën për një vlerësim të ri e
aktiv të rreziqeve të fëmijëve në vend.
Po kështu, ajo tregon që qeverisë apo administratës publike në tërësi pothuajse
i mungon plotësisht ndonjë politikë kuptimplote e mbrojtjes së fëmijëve.
Gjithashtu, ajo tregon që edhe sektori tregtar vepron pa marrë në konsideratë
jetën e fëmijëve.Kjo kërkon që qeveria të angazhohet seriozisht për të krijuar një
agjenci përgjegjëse për të siguruar të drejtat e fëmijëve.
I bëjmë thirrje qeverisë dhe komunitetit të biznesit që të punojnë me shoqërinë
civile për të siguruar nivelin më të lartë të përputhjes me praktikën më të mirë
në çështje të të mbrojtjes së fëmijëve dhe qeverinë për të ri-forcuar zotimin e saj
për të siguruar të drejtat e tyre.
32. Duke parë rreziqet për fëmijët, duket të marrim
në konsideratë ata që janë, si të themi, më
afërshtëpisë. Fëmijëve ende nuk u garantohet
nivel i njëjtë i mbrojtjes ligjore nga dhuna si
të rriturit. Mos ndryshimi i kësaj efektivisht
legjitimon veprimet e shumë prindërve dhe
kujdestarëve, të cilët rregullisht ndëshkojnë
fizikisht fëmijët e tyre.
Po kështu, ndëshkimi
trupor nuk ndalohet në
mjediset e përkujdesit
për fëmijët.
Modeli
tradicional
i familjes ka pësuar
ndryshime gjatë 20 viteve
të fundit në të gjithë
vendet (Crompton 1999;
Leëis 2001). Kështu ka
ndodhur edhe me llojin
mesdhetar të familjes shqiptare. Kështu, sa
fëmijët do të preken nga llojet e reja të rrezikut
social, si rezultat i formave të paqëndrueshme
në rritje të familjes dhe mundësisë në rritje
të episodeve të shumta të bashkëjetesës,
martesës dhe zgjidhjes së martesës? Kjo është
pyetje për gjithkënd. (Tahiraj, 2003; 2004).
Në një këndvështrim krahasues, raporti i
fëmijëve që jetojnë në familje të përbërë nga
vetëm një prind dhe fëmija (në shumicën e
rasteve vajza), është 2 për qind në Shqipëri
ndërkohë që në Moldavi ai është 16 për qind.
të ndjekë të njëjtën rrugë si në vendet e
zhvilluara (Tahiraj, 2002). Nëse do jetë kështu,
atëherë politikat duhet të jenë të orientuara
për ta trajtuar çështjen përpara se ajo të bëhet
një grup target për asistencë sociale.
Sidoqoftë, familja e zgjeruar ende mbijeton.
Në Shqipëri, rreth 3-4 fëmijë në dhjetë, jetojnë
në familje të përbëra jo vetëm nga familja
e ngushtë, por edhe të rritur të tjerë, shpesh
gjyshërit apo të afërm të tjerë. Duke parë këtë
kontekst, lipset që të ndërmerren studime për
ndikimin dhe shtrirjen e përgjegjësive shtëpiake
tek fëmijët, të tilla si luajtja e rolit të kujdestarit,
në mungesë kjo të disponueshmërisë së
kujdesit social në vend.
Puna e Fëmijëve
Duke u nisur nga kjo, shumë kërkime sugjerojnë
që migracioni i përhershëm apo i përkohshëm
i prindërve vëllezërve dhe motrave më të
mëdhenj, i detyron fëmijët të ndërmarrin edhe
detyra shtesë – në zonat rurale për shembull,
fermat gjithnjë e më shumë varen nga puna e
fëmijëve, sepse prindërit bëjnë punë të paguar
bujqësore jashtë shtetit (Grumiau, 2004; Huerta
Primary School Attendance Ratio
100
95
98
97
92
92
92
84
85
98
85
80
75
female
Secondary School Attendance Ratio
Figura 1-B
100
90
80
79
Krahasimi i niveleve të punës së fëmijëve
93
89
77
89
79
78
82
85
70
60
50
40
30
32
98
89
90
male
Jo shumë studime janë bërë nëse familja me
një prind është një fenomen e cila ka tendencë
97
93
Data nga: UNICEF 2008
KUJDESI NË FAMILJE DHE NË
SHOQËRI
20
10
0
male
female
90
92
90
33. dhe Stewart 2006, Tahiraj 2007).
Treguesit orientojnë që fëmijët shqiptarë kanë
një ngarkesë pune më të madhe se sa fëmijët
e tjerë në rajon (Figura 1-B), gjë e cila pjesërisht
mund të jetë një reflektim i varfërisë më të
madhe këtu. Aspektet më pak baritore të punës
së fëmijëve mund të vihen re në[A45] fëmijët
shitës në rrugë dhe tregtarët ambulantë. Pa
dyshim që të ardhurat e pakta dhe varfëria
janë shtytësit kryesorë për këtë. Studimet kanë
treguar se prindërit në mjaft raste theksojnë
se nuk do të lejonin punën e fëmijëve të tyre
në rrugë nëse kushtet e tyre ekonomike do të
përmirësoheshin. (Bashkia e Tiranës 2004)
Varfëria
Pabarazitë kulturore dhe ato materiale kanë
çuar në mohimin e disa nga të drejtave më
themelore të fëmijëve (ASHF, 2007). Megjithë
raportimet nivelit të reduktuar të varfërisë,
shumë fëmijë ende mbeten të varfër apo të
rrezikuar nga varfëria (Banka Botërore 2005,
Tahiraj, 2007) dhe ndërsa rritja ekonomike ka
qenë e dukshme, Shqipëria ishte dhe mbetet i
vetmi vend në Evropën jug-lindore ku GDP për
frymë është më e ulët se PPP 5000$ në 2004
(UNICEF, 2006a:12). (Nivel i cili sot llogaritet
më i lartë për shkak të dobësimit të dollarit
amerikan dhe që ka ndikime negative nga
inflacioni).
Niveli i varfërisë mendohet se është rritur në
disa grupe të veçanta. Fëmijët bëjnë pjesë
në grupet më të rrezikuara për të vuajtur
nga efektet e varfërisë dhe fëmijët e varfër
ka më shumë gjasa të jetojnë në familje të
mëdha, me nivele të ngjashme të varfërisë së
këtyre familjeve të zgjeruara si në zonat rurale
ashtu edhe në ato urbane. Në 2005, 245.000
fëmijë jetonin në kushtet e varfërisë absolute
(MPÇSSHB, 2006:26). Duke pasur parasysh
përmasat e popullsisë së prekur nga migrimi,
është e kuptueshme që fëmijët me një prind
kanë më tepër gjasa për të jetuar në varfëri
në krahasim me fëmijët që jetojnë me të dy
prindërit (UNICEF, 2008).
Kjo panoramë plotësohet më tej nga fakti se
varfëria e fëmijëve në kryeqytet (Tiranë) është
paksa më e ulët se në qendrat e tjera urbane.
Ndërsa pabarazitë mes zonave urbane dhe
atyre rurale janë të konsiderueshme, kjo pamje
mund të thyhet disi nga kamja relative e zonave
rurale në jug të vendit që mund të kenë efekt
zbutës të nivelit të varfërisë në zonat rurale
dhe përafrimin e nivelit mesatar të varfërisë
më pranë nivelit të zonave urbane (Banka
Botërore, 2003). Këto të dhëna megjithatë, nuk
prekin tërësinë e dimensioneve të varfërisë së
përjetuar nga fëmijët.
Ndërkohë, numri i familjeve që përfitojnë
ndihmë ekonomike është ulur në mënyrë
të qëndrueshme (INSTAT, 2006a). Së fundmi
është raportuar se rreth 10.000 familje të
“nën shërbyera” janë nxjerrë jashtë skemës
së ndihmës ekonomike, për të mundësuar
një alokim më të mirë për familjet në nevojë
(Ballkanweb, 2008a).
33
34. Vështrim mbi: Varfërinë e Fëmijëve
Varfëria ekstreme është një përvojë e përditshme për
shumë fëmijë në Shqipëri
Toni është 10 vjeç. Ai është i ulur përtokë, duke marrë
ushqimin me duar nga një tigan i hedhur përtokë.
Babai i tij ka qenë me fat atë ditë. Ai ka mundur të bëjë ca
punë të rastit dhe me paratë e fituara kishte blerë bukë
dhe ca vezë për familjen.
Toni është duke ngrënë sikur e gjithë jeta e tij varet prej
këtij ushqimi. Babai i tij thotë se ai nuk ka shijuar një gjë
të tillë prej kohësh.
Megjithatë, Toni shet cigare çdo ditë, duke shkuar nga
një dyqan tek tjetri dhe paratë që fiton janë kontribut për
të ardhurat e familjes. Mesa duket familja e tij beson më
shumë tek puna
e tij, sesa ta çojë
atë në shkollë,
sepse edhe puna e rastit për prindërit është
e vështirë për t’u gjetur në këtë qytet, kështu
nuk mund të mbështetesh tek ajo..
Djali nxiton të mbarojë ushqimin dhe[A55] më
pas të vazhdojë të shesë cigare. Toni nuk e ka
qejf shkollën dhe veçanërisht matematikën.
Por ai e di fare mirë vlerën e parasë, duke më
pyetur nëse kam diçka për t’i dhënë. (Shënime
nga terreni 2004, Tahiraj, 2007).
35. A e dini se Ndihma Ekonomike nuk arrin shumë nga
të varfrit, sepse ata janë të përjashtuar nga sistemi
nëpërmjet kritereve?
Banka Botërore gjithashtu
pohon
se
Ndihma
Ekonomike ka pak efekt në
reduktimin e varfërisë për
përfituesit e saj (BB 2004),
shumë familje mbeten të
varfra dhe po kështu edhe
fëmijët e këtyre familjeve.
.00
300
h
Rret
0
he
,d
fër
ar
v
të
ë
jan
jë
mi
fë
zikuar nga varfëria...
të rre
anë
ër j
18.5%
ep
e popu
ët
lls
24.7%
m
e fëmij isë dhe
ë
ëve je
tojnë
um
në varfë
sh
ri
Pukë, nja familje e dëshpëruar. Kërkon ndihmë për
edukimin e tre fëmijëve. Një familje e varfër në Pukë
kërkon ndihmë për të rritur, ushqyer dhe edukuar tre
fëmijët e tyre. Ata jetojnë në kushte të mjerueshme.
Shtëpia e tyre u shkatërrua nga një stuhi bore tre
vjet më parë. Fëmijëve u duhet të ecin dy orë me
këmbët zbathur për të shkuar në shkollën më të afërt
ku ata janë nxënësit më të mirë të klasës. Kushtet e
tmerrshme të jetesës në majë të malit nuk i kanë
dekurajuar ata nga dëshira për të studiuar, por familja
e tyre ndihet e pashpresë për t’i ndihmuar ata të
arsimohen në kushte të tilla varfërie ekstreme dhe
mungesë të kushteve minimale jetese.
(nga Gazeta Shqiptare, 2008b)
në më p
ak se
2 $/ditë
(LSMS 2
005)
ëria
varf sht
shtë
hje
ë ë ua? T k, kjo
far m
r
Ç
jo
e qa
për rreth në – k ti
o
a
o
shik ë jeta j një ç n
y
ësht ë, pa , shiu h e
m
N
dho të qenë imër. tu
d
për da në kë, kë e
o
h
bren ë përt aja, d a
ru k hap
flem e g (pa
unë jët atje
i
fëm arg).
..
jonë se
ël
m
jeta ni
shtë huaj ta ?
ë
Kjo më t ëj unë
. pa nd të b
ç’mu
0
aj, 2
a hir
në T
(
07)
36. Vështrim mbi: Romët
Nuk ka statistika të plota e të sakta mbi numrin e romëve në Shqipëri. Sipas përfaqësuesve
romë, ata janë rreth 30.00 deri në 120.000. Në lidhje me këtë janë referuar edhe shifra të
tilla si rreth 90.000 fëmijë romë nga një popullsi rome prej 150.000 në total. Romët, të
cilët jetojnë në periferi të zonave urbane, janë dukshëm pakica të qarta (Cess, 2003) dhe
fëmijët Romë duket se përbëjnë shumicën e fëmijëve të rrugës në qytete (Tahiraj, 2000)
Para viteve ’90, regjistrimi i fëmijëve Romë në shkollimin e detyruar[A63] ishte pa dyshim
shumë më mirë se sa sot, dhe në fakt në nivele pothuaj të njëjta me ato të fëmijëve të
tjerë që jetonin në Shqipëri. Niveli i regjistrimit në mënyrë drastike ulej në nivelin e dytë
dhe të tertë të shkollimit. Në vitet e para pas ’90, niveli i regjistrimit në përgjithësi u ul për
të gjithë popullsinë, por niveli për Romët u ul veçanërisht dukshëm e më shumë se tek
grupimet e tjera të shoqërisë.
Gjendja e tyre tregon për praninë e varfërisë, lidhur kjo me përjashtimin social, kushtet e
varfra të jetesës dhe kujdesit të papërshtatshëm shëndetsor. Duke mos pasur as shkollimin
bazë, ata bëhen të huaj për tregun e punës dhe gëzojnë këshut shumë më pak mundësi
për tregun e punës se sa pjesa tjetër e shoqërisë. Kjo shndërrohet në një rreth vicioz në
të cilin varfëria ushqen varfërinë dhe problemet sociale riciklojnë veten nga një brez i
romëve tek tjetri (MPÇSShB, 2007b).
Rezulton që fëmijët e trafikuar janë kryesisht me prejardhje nga familje shumë të varfra
Rome, gjysma e të cilëve kanë prindër të papunësuar. (Terre des Homes, 2004). Trafikimi
në destinacione të tilla si Greqia e Italia, apo zona të tjera më të largëta, është ulur që
nga vitet ’90, dhe ky fenomen ka pasur shumë ndikim nga politikat e ndjekura dhe
mjedisi social, nga ndërgjegjësimi i madh OJF-të dhe autoritete. Shembull i një pune të
suksesshme dhe të mirë nga OJF-të vendase, që kanë pasur një ndikim të madh në jetët
e fëmijëve të rrugës, sidomos roma, janë projektet e CEFA-s të realizuara nga Fondacioni
Ndihmë për Fëmijët.
37.
38. PLAN VEPRIMI & AKTORËT
Nga gjithçka raportohet, përfshirë disi në mënyrë ironike edhe raportimet e donatorëve të
jashtëm, ka një varësi, të vërtetuar, të vazhdueshme tek ndihmat e jashtme, qofshin këto teknike
apo financiare. Nuk duhet harruar përgjatë proceseve të zhvillimit, , organizatat donatore
ndërkombëtare, kanë qenë gjithashtu përfituese – si profesionalizimi i metodave kërkimore në
aspektin e kapacitetit teknik dhe intelektual, ,të cilat kanë avancuar më shpejt dhe më shumë se
sa vendet apo institucionet përfituese (marrëse), (Tahiraj 2007). Kjo shpjegon disi mungesat dhe
pengesat për zbatimin e programeve zhvillimi me fëmijët dhe çështje të ndryshme. Mënyra se si
janë kryer kërkimet për çështjet e fëmijëve dhe se si është ndërhyrë në lidhje me to, është përcaktuar
së tepërmi nga standardet dhe kërkesat e jashtme (aktorëve ndërkombëtarë). Gjithashtu, pasqyrimi
i çështjeve nuk është shoqëruar në të njëjtën kohë me një kuptim profesional të çështjeve, pasi
capacitetet institucionale kanë qenë të dobëta dhe të sforcuara.
Institucionet përgjegjëse për
garantimin e të drejtave të
fëmijëve
Të drejtat e fëmijëve kanë qenë pjesë e
prioriteteve të qeverisë shqiptare gjatë
dhjetëvjeçarit të fundit. Më poshtë vijon një
paraqitje e shkurtër e disa nga angazhimeve të
marra.
Qeveria e Shtetit Shqiptar: SH, MASH, e
MPÇSSHB janë përgjegjëse për monitorimin e
arritjeve të standardeve për shërbimet sociale,
shërbimin arsimor dhe mjekësor. Ata gjithashtu
formulojnë politikat përkatëse për institucionet
qeveritare dhe ato joqeveritare të cilat ofrojnë
shërbime sociale dhe të kujdesit ndaj fëmijëve.
Avokati i Popullit: I themeluar në vitin 2000,
“Avokati i Popullit” është një institucion i pavarur
me përgjegjësinë për të mbikëqyrur të drejtat,
liritë dhe interesat e ligjshme të individëve.
Tani, ky institucion përfshin një nën-seksion të
ri për të drejtat e fëmijëve; Pavarësisht planeve
dhe strukturave qeveritare të ngritura, burimet
38
financiare të vëna në dispozicion deri tani nuk
janë të mjaftueshme për zbatimin e këtyre
planeve kombëtare.
Sekretariati Teknik për të Drejtat e fëmijëve
Një strukturë e re e cila synon të shkojë përtej
monitorimit dhe vlerësimit duke informuar
opinionin publik dhe organizmat vendimmarrëse
për të drejtat e fëmijëve në përgjithësi, si dhe
ato të përjashtuara nga ana sociale në veçanti. Ai
synon të rrisë një informim të gjerë të individëve
në lidhje me detyrimet që shteti dhe shoqëria
kanë kundrejt fëmijëve.
Strategjitë Qeveritare për
Fëmijët
Politikat e përqendruara drejtpërdrejt tek
fëmijët
Strategjia Kombëtare ( SKF) dhe Plan-Veprimi
Kombëtar për Fëmijët (2005-2010)
Objektivat kryesore të Strategjisë Kombëtare
për Fëmijët përfshijnë:
39. 1. Mbijetesën e Fëmijëve: kujdesin shëndetësor,
moshën e vogël, fëmijët romë, minoritetet,
fëmijët e paaftë, jetimët biologjikë dhe
shoqëror, fëmijët jashtë vendit, fëmijët dhe
mjedisi rrethues, ushqimet për fëmijët.
2. Mbrojtjen e Fëmijëve: dhunën në familje
kundrejt fëmijëve, shkollën dhe komunitetin,
mbrojtjen ndaj abuzimit dhe braktisjes
(përjashtimin social të fëmijëve), fëmijët e
përfshirë në punë, fëmijët në paraburgim dhe
të burgosur, fëmijët e prekur nga konfliktet
e gjakmarrjes, mbrojtjen e fëmijëve nga çdo
formë abuzimi, mbrojtjen e fëmijëve nga
armët dhe lëndët plasëse.
3. Zhvillimin e fëmijëve: strategji për edukimin
e të gjithëve, informacione të detajuara
në lidhje me edukimin, pushimin, ngjarjet
artistike, kulturore e sportive të fëmijëve, librat
për fëmijë dhe teatrot, edukimi – gjuha amtare,
fëmijët e talentuar, shkollimi i fëmijëve në
nevojë, fëmijët dhe media, përjashtimi social i
fëmijëve, shërbimet psiko–sociale për fëmijët
në kopshte dhe sistemin para shkollor.
4. Pjesëmarrja e Fëmijëve: e drejta e
fjalës të fëmijëve; përfshirja e fëmijëve
në vendimmarrje, qeveria e nxënësve,
parlamenti rinor, qytete miqësore për fëmijët.
Plani i Veprimit Kombëtar për Fëmijët ka si
qëllim realizimin përmbushjen e të drejtave
të fëmijëve në Shqipëri. Ajo e vë theksin më
tepër në mbrojtjen e fëmijëve nga dhuna dhe
abuzimet, rëndësinë e rritjes në një mjedis
familjar apo në kujdes familjar, zhvillimin e
legjislacionit të përshtatshëm, promovimin e
mundësive të barabarta për fëmijët e paaftë,
parandalimin e trafikimit dhe të punës së
fëmijëve. Institucionalisht, Plan Veprimi
Kombëtar, kërkon përkujdesjen për një
bashkëpunim ndër-sektorial, kontroll e zhvillim
më të mirë dhe procedura të përmirësuara të
mbrojtjes së të dhënave personale që kanë të
bëjnë me fëmijët.
Roli i Plan Veprimit Kombëtar në strategjinë
kombëtare për fëmijët, është kritikuar si i
paaftë dhe shumica e indikatorëve mbeten
vetëm
për
përdorim
të
brendshëm
b r e n d a
përbrenda
ministrive dhe
sektorëve të
tyre. Ky plan
me të drejtë
kritikon legjislacionin e ngritur në sektorë
si shëndetësia, edukimi, më tepër sesa në
të drejtat që janë universale. Janë miratuar
edhe indikatorë monitorimi të Strategjisë
Kombëtare për Fëmijët me qëllim që të
vlerësohen çështjet objektive institucionale
apo ato cilësore, të cilat nuk kanë në themel
krijimin e një trajtimi të thjeshtuar ‘me qendër
fëmijët’. Si e tillë, strategjia mbetet e mbyllur,
e përqendruar më tepër tek ata që janë pjesë
e sistemit, se sa një strategji që synon të
reduktojë përjashtimin.
Strategjia Kombëtare për Luftën kundër
Trafikimit dhe Mbrojtjes së Fëmijëve që janë
Viktima të Trafikimit (2005-2007)
Strategjia e Edukimit (2004-2015)
Reformat e propozuara më lart për përmirësimin
e arritjeve të ulëta arsimore në sektorin shtetëror
janë të përqendruara kryesisht në stimujt paga,
rritjen e kontrollit dhe planifikojnë rritjen e
buxhetit për arsimin.
39
40. Konkluzione
S
hqipëria është në një fazë të rëndësishme të zhvillimit të saj të brendshëm dhe
marrëdhënieve me jashtë, fakt që do të përcaktojë në mënyrë të drejtpërdrejtë cilësinë
e jetës në vendin tonë për brezat që vijnë. Gjendja e fëmijëve dhe shqetësimeve të tyre janë
tregues kritik i progresit të vendit në këtë prizëm. Fëmijët dhe të rinjtë sot janë ndër brezat e para
që po rriten në shoqërinë e post-tranzicionit, me pak ose aspak eksperiencë të drejtpërdrejtë të
problemeve të Shqipërisë në të shkuarën dhe me potencialin e një të ardhmeje më të sigurt. Kjo
thekson rëndësinë e mos krijimit të një industrie që trashëgohet nga plagët e tranzicionit.
R
efreni “kjo është Shqipëria”, gjithmonë ka qenë i tillë dhe dorëheqja që dikush dëgjon “vetëm
në Shqipëri” nuk e zhvendos përgjegjësinë tonë të përbashkët për problemet me të cilat
ndeshen fëmijët sot. Përkundër këtij qëndrimi, ne duhet të nxisim më tej aspiratat Evropiane dhe
pritshmëri më të larta mes fëmijëve tanë. Përkrah një vlerësimi më të plotë të mundësive dhe të
të drejtave të tyre, ne duhet të punojmë që të sigurojmë realizimin e këtyre të drejtave. Si shoqëri,
ne duhet të zhvillojmë një klime të intolerancës për padrejtësinë që i bëhet fëmijëve dhe të
mbajmë përgjegjësitë tona në institucione kundrejt tyre, duke angazhuar vlerat që proklamojmë
përfëmijët dhe familjen. Situata e fëmijëve aktualisht paraqitet shumë komplekse.
Dy dekadat e fundit kanë sjellë shtresëzim të dukshëm në rritje në aspektin social dhe ekonomik
edhe midis të rinjve. Por ky nuk është një argument kundër zhvillimit. Shqipëria socialiste
dështoi që të shihte rritjen ekonomike si një investim thelbësor për brezat e ardhshëm, gjë kjo që
ishte pothuaj shkatërruese. Ne, edhe pse mendohet të kemi mësuar tashmë mësimin, ka vend
për dyshim që vëmendja e tanishme tek rritja ekonomike
vazhdon të jetë jo në nivelin e duhur.
Megjithatë, duke parë që shumë familje jetojnë në skajet
e shoqërisë dhe ndodhen nën nivelin minimal të varfërisë,
është e rëndësishme të theksohet që përfitimet nga rritja
ekonomike do të ishin të shumta. Kështu, elementet e
duhura të rritjes duhen të promovohen në mënyrë që shansi
për përmirësimin e tyre të jetë i vlefshëm që në momentin
e parë në një hapësirë sa më të gjerë. Gjithashtu, rritja
ekonomike, duke qenë deri diku një instrument që sjell
përmirësime sociale më vonë në kohë, vë në pikëpyetje
ndikimin e tij të drejtpërdrejtë në gjendjen e fëmijëve, si
në sasinë e ndikimit ashtu edhe në llojin e tij. Analizat krahasuese kanë treguar një korrelacion
të dobët midis rritjes së fortë ekonomike dhe përmirësimit të mirëqenies së fëmijës. Kjo është
40
41. e kuptueshme duke pasur parasysh heterogjenitetin e çështjeve që ndikojnë tek fëmijët. Ky
limitim më pas kërkon një perspektivë të zhvillimit, e cila i ka munguar jetës politike në Shqipëri,
ku çështjet jo të rëndësishme sociale janë trumbetuar nga partitë politike, axhendat ekonomike
ose krizat sociale. Megjithatë, së fundmi po i kushtohet vëmendje disa prej dimensioneve sociale
të diskutueshme – edhe pse në të vërtetë, kjo ka
qenë e dominuar në mënyrë të gjerë nga jashtë.
Pavarësisht kësaj, ne nuk mundet më të vazhdojmë
të neglizhojmë problemet e mbartura prej kohësh
në fushën e edukimit, shëndetit dhe varfërisë, për
të paktën dy arsye:
“...nevoja për të ngritur
një kuadër politikash e
programesh më të plotë
për të ardhmen, nuk ka
pse të dobësojë përpjekjet
urgjente që duhen bërë
për zgjidhjen e rreziqeve
në mbrojtjen e fëmijëve
sot.”
Së pari, dhe mjaft e rëndësishme, për çështje
humanitare: domosdoshmëria për të krijuar një
ambient më të mirë jetese për të gjithë fëmijët. Së
dyti, ka një argument të qartë e të dukshëm për
trajtimin në mënyrë të hapur të këtyre problemeve,
thjesht se jo më pak se korrupsioni dhe kriminaliteti,
ato rrezikojnë perceptimin për vendit, gjë që
ushqen në mënyre negative ekonominë. Kështu,
edhe pse pak e vënë në dukje, problemet humanitare, ashtu si infrastruktura e varfër, padyshim
që reduktojnë tërheqjen e investimeve të mundshme dhe turizmit. Megjithëse e dobët, makina
e korruptuar e shtetit po lë pas fëmijët tanë; do të ishte naive dhe e thjeshtësuar që të injoronim
pjesën tonë të fajit. Kërkimet mbarëbotërore kanë evidentuar që dështimi i trajtimit të çështjeve
që lidhen me fëmijët, shpesh është një çështje angazhimi, vullneti dhe jo thjesht burimesh. Është
domosdoshmëria për të njohur në mënyrë të plotë, dhe kjo qëndron jo vetëm për Shqipërinë
por dhe më gjerë, që ne – qeveria dhe institucionet e saj, bizneset, organizatat bamirëse, grupet
fetare dhe organizma të tjerë, dhe sigurisht publiku i gjerë – janë të gjithë aktorë kryesorë dhe
protagonistët e çështjeve dhe jetës së fëmijëve.
Ndoshta mundësi më të mëdha dhe të qëndrueshme do të mund të vijnë vetëm nëpërmjet një
rritje të ndërgjegjshmërisë civile, ku ne do të duhet të dalim nga roli ynë pasiv gjithmonë në pritje
të shtetit ose organizatave (OJF-ve), për gjetjen e zgjidhjeve për çdo sëmundje sociale. Ndërkohë,
rreth 20 vjet teknokracie na kanë trajnuar neve që të jemi të pandjeshëm ndaj këtyre çështjeve.
Prandaj, ne duhet ta pajisim veten me një përqasje më të koordinuar dhe efektive përkundrejt
çështjeve jetësore. Deri atëherë, pavarësisht problemeve kokëforta e të ngulitura thellë, do të kemi
fitore të shpejta përmes përmirësimeve të vogla apo transformimeve të fenomeneve negative si
p.sh. duke vendosur një reduktim të përqindjeve të klasave që përsëriten. Po kështu, nevoja për
të krijuar një koncept më të plotë politikash dhe programesh, nuk e dobëson domosdoshmërinë
për t’i adresuar në mënyrë aktive risqet me të cilat përballet sistemi i mbrojtjes së fëmijëve.
41
42. Propozime
Ngjarjet e kohëve të fundit duhet të na kenë zgjuar në lidhje me këtë.
Të drejtat
◊
Të drejtat e fëmijëve duhet të sigurohen në ligj dhe në mënyrë të
përshtatshme.
Ky raport bën thirrje për institucionalizimin e përgjegjësive në një strukturë formale qeveritare.
Sigurisht që do të ketë pengesa krijimi i kësaj strukture për shkak të shumë prioriteteve konkurruese
me të cilët përballet qeveria. Zhvillimi i ekspertizës posaçërisht për fëmijët në të gjitha aspektet e
politik-bërjes do të jetë shumë i rëndësishëm për suksesin e këtyre planeve. Kjo ekspert izë duhet
zhvilluar si në nivel vendor ashtu edhe qendror, edhe pse qeverisja qendrore duhet të ruajë peshën
kryesore në këtë proces.
◊
Përshtatja e indikatorëve të të drejtave të fëmijëve
Përshtatja e këtyre indikatorëve, të cilët janë në zhvillim e sipër edhe në Evropë, do të lehtësonte
vlerësimet krahasuese të gjendjes së fëmijëve në Shqipëri, duke synuar të ardhmen evropiane
(NSPCC, Britannia e Madhe.
◊
Eliminimi i ndëshkimit fizik
Aktualisht, ndëshkimi fizik nuk është i ndaluar në shtëpi dhe qendrat rezidenciale për fëmijë. Thjesht,
kjo është e papranueshme.
Politikat
◊
Një institucion për fëmijët
Argumenti midis institucioneve politikëbërëse dhe akademike duhet të udhëhiqet nga parimi se
fëmijët janë një kategori në nevojë dhe objekt për mbrojtje tek fëmijët si subjekte të së drejtës.
Këndëvështrimet e fëmijëve duhet të jenë pjesë e procesit të analizave në të gjitha llojet e organizatave
që influencojnë politik bërjen dhe kjo duhet të bazohet tek të drejtat e tyre substanciale, dhe jo
thjesht tek nevojat e tyred.
◊
Politikat integruese dhe përfshirëse
Një rëndësi e madhe i duhet dhënë zhvillimit të fëmijës me familjen si institucioni kryesor nga i cili
varet fëmija. Aspekti negativ i politikave të tilla siç është ndihma ekonomike nxisin pasivitet midis
familjeve siç është p.sh. rasti i ndalimit të kthimit të emigrantëve dhe krijimi i ndarjeve artificiale
të familjeve, të cilat sjellin vetëm përkeqësim të cilësisë së jetës të fëmijëve që preken nga këto
situata. Si e tillë, politikëbërja e përqendruar tek fëmijët apo që afekton fëmijët, duhet të marrin një
përqasje gjithëpërfshirëse duke konsideruar ndikimet në të gjitha fushat që në mënyrë të drejtë për
42
43. drejtë ose jo të drejtë për drejtë .Në mënyrë të ngjashme, është e rëndësishme vazhdimi i zhvillimit
të një politike të integruar më koherente dhe vendosja e lidhjeve më të mira midis strategjive të
ndryshme qeveritare me ndarjen ndër-institucionale të çështjeve, shqetësimeve dhe përgjegjësive.
responsibilities.
◊
Ekzaminimi i rasteve për përfitimin universal të fëmijëve
Modeli që është ende në fuqi i mbrojtjes sociale nuk mundëson ndërhyrjen e drejtpërdrejtë të shtetit
apo dhënien e fondeve drejtpërdrejtë fëmijëve, por mbështet familjet e tyre. Do të jetë vendimtare
administrimi i këtij modeli pa mjete të provuara tashmë që sjellin stigma sociale. Edhe pse ndihmon
të gjitha familjet, një sistem i mbrojtjes universale për fëmijët, do të ketë proporcionalisht rëndësi
më të madhe për familjet që ndodhen nën ose pranë kufirit minimal të varfërisë. Kjo ofron mundësi
për të përdorur politikat për të pasur efekte anësore nëpërmjet politikave të hartuara me kujdes. Të
tilla lidhje dhe përfitime, të cilat mund të thjeshtësojnë aspektin integrativ të politikëbërjes mund
të përfshijnë:
•
Nxitja e regjistrimit të plotë të fëmijëve
•
Krijimi i lidhjeve për të promovuar një shërbim më të mirë shëndetësor për fëmijët nën
moshën 5 vjeç;
•
Inkurajimi i rritjes së ndjekjes së shkollës nëpërmjet lidhjes me shkollimin. Sistemi i gjobave
për familjet e fëmijëve të cilët nuk e ndjekin arsimin e detyrueshëm është pothuajse i pa zbatueshëm,
duke qenë se ata që braktisin më shpesh shkollën janë fëmijët e familjeve të varfra. – që do të
thotë, fëmijët e familjeve që janë më pak në gjendje që të paguajnë gjobën dhe për të cilët do të
jetë rrjedhimisht më e vështirë mbledhja e këtyre gjobave.
•
Në vijim të këtyre masave, rekomandohet gjetja e një mënyre nëpërmjet mbështetjes
financiare për frekuentimin e shkollës duke inkurajuar nxënësit që të kenë mundësi të ndjekin
edukimin e detyrueshëm deri në moshën 16 vjeç.
Edukimi
Të promovohet angazhimi i prindërve në aktivitetet e shkollës nëpërmjet bordeve të shkollave,
shoqatave prind – mësues për të tejkaluar mësimdhënien brenda klasës dhe për të maksimizuar
thellimin e marrëdhënieve të shkollës me komunitetin e gjerë, bazuar në iniciativa të tilla si: edukimi
gjatë gjithë jetës, metodat transparente te hyrjes në shkollë dhe ri-shqyrtimi i argumenteve pro dhe
kundër metodave.
◊
Të vijohet zhvillimi profesional për mësuesit
Ndoshta nën drejtimin e “Qendrës Kombëtare për Kualifikim dhe Trajnim”, të ndihmohen mësuesit
43
44. Linja telefonike për fëmijët
Nevoja për një institucion përgjegjës e të pavarur që të sigurojë shërbime të drejtpërdrejta fëmijëve vulnerabël
në Shqipëri është e dukshme tashmë prej vitesh. Linjat telefonike në ndihmë të fëmijëve ekzistojnë që të
sigurojnë mbështetje nga larg për fëmijët që kanë nevojë për këshillim, që janë në rrezik, apo të drejtat e të
cilëve po shkelen. Në Shqipëri, është e nevojshme që t’i ofrohet ndihmë e posaçme fëmijëve që përballen
me abuzime, që janë subjekte të trafikimit, apo në rrezik trafikimi, të ekspozuar ndaj dhunës në familje ose
që vuajnë format e dhunës në shkollë. Ekziston një rrjet global, Linja Ndërkombëtare për Fëmijë (Childline
International CHI), e cila pohon se ka anëtarë të saj në mbi 150 vende. Është e pritshme, megjithatë, që
mënyra e funksionimit të saj, të variojë shumë nga vendi në vend. Kështu, siç është rasti i linjës telefonike
për fëmijë Shqiptare, e regjistruar në CHI nga MCMCM, shumë prej tyre mund të jenë thjesht jo funksionale.
Praktikat më të mira nga modelet ekzistuese sugjerojnë që, përveç specifikave kulturore dhe problemeve
të veçanta që paraqiten nga vendi në vend, suksesi i sipërmarrjeve të tilla varet thellësisht nga financimi,
mënyra e veprimtarisë dhe struktura. Duhet vënë në dukje se shumë nga këto çështje, mund të jenë fare mirë
konkurruese. Në veçanti, një linjë e tillë,
* duhet të fillojë të ndërtohet mbi një bazë të gjerë mbështetjeje shumëpalëshe
nga të gjithë operatorët telefonikë, qeveria, komuniteti i biznesit, shoqëria civile dhe publiku
i gjerë.
* duhet të mbetet një organizëm i veçantë me mekanizmat e duhura, me
qëllim që struktura t’i japë plotësisht llogari organeve statutore, përfituesve dhe publikut
të gjerë.
Linja e telefonit për fëmijë duhet,
*
të sigurojë këshillimin duke siguruar anonimatin gjatë telefonatës së
fëmijës;
*
të ndërmarrë veprime vetëm me miratimin e fëmijës, me përjashtim të
rasteve kur ata janë në rrezik jete;
*
të aftësojë fëmijën që të komunikojë drejtpërsëdrejti me një këshillues të
trajnuar, pa i lënë fëmijët në pritje gjatë telefonatës;
* të sigurojë një numër kontaktesh, lehtësisht të kujtueshme për fëmijët, falas
nga çdo numër tjetër telefoni Shqiptar, që mund të merret nga çdo rrjet dhe në çdo kohë.
Telefonata nuk duhet t’i faturohet asnjëherë askujt që telefonon këtë numër (dhe gjithashtu
të këshillohen fëmijët se si ta fshijnë numrin nga çdo memorje e përkohshme telefoni).
* Të ngrihet një skuadër këshilluesish vullnetarë, të miratohen procedura
të përshtatshme shqyrtimi, të ketë procedura të cilat mundësojnë përmirësimin e
vazhdueshëm, dhe do ishte ideale nëse ofrohet edhe mbështetje nga bashkëmoshatarë
për fëmijët;
* Të vendoset bashkëpunim efektiv midis institucioneve, duke mundësuar
ndërmjetësimin mes fëmijëve dhe profesionistëve si dhe sektorit publik, në rastet kur
kërkohet ndërhyrja.
45. të kuptojnë përmirësimin e vazhdueshëm si një pjesë integrale të detyrave të tyre
në mënyrë që të zhvillojnë praktikat më të mira, të inkurajohet zbatimi i teknikave të
ndryshme në mësimdhënie dhe të asistohen edukatorët në përballimin e pengesave dhe
vështirësive në punën e tyre.
◊
Të merren masa për të mos pasur rezultate të ulta dhe mundësi të
kufizuara
Nëpërmjet ri-vlerësimit të burimeve dhe rrjedhjeve në të gjitha shpenzimet për shkollimin,
dhe nëpërmjet rritjes së qëndrueshme si në shpenzimet e sektorit privat dhe publik për
edukimin. Niveli aktual i përgjithshëm është i ulët dhe i papërshtatshëm në krahasim
me nivelin e lartë të shkollimit privat në rajon, i cili ekziston në fakt që të plotësojë
mungesat që rrjedhin nga shpenzimet publike. Rritjet në shpenzimet publike janë të
mundshme në kontekstin e një baze të gjerë dhe të forcuar të taksave. Megjithatë është
e rëndësishme që të mos dekurajohet rritja e edukimit privat. Fëmijët me kualifikim dhe
edukim më të mirë janë të aftë të kontribuojnë në mënyrë sipërmarrëse dhe të forcojnë
tregun konkurrent të punës.
Shëndeti
◊
Trajnimi në procedurat e mbrojtjes së fëmijëve për stafin mjekësor dhe
zgjerimi i lidhjeve me shërbimet sociale dhe policinë.
◊
Forcimi i procedurave administrative për të siguruar akses në
shpërndarjen e shërbimeve klinike, duke theksuar reduktimin në një masë të
gjerë të pagesave informale (jo ligjore).
Programet
◊
Të thellohet më tej puna për zgjerimin e politikave të mbrojtjes së
fëmijëve
NPOJF-të mund të veprojnë si ndërmjetësuese mes qeverisë dhe bizneseve për të ndihmuar
fokusimin e tyre tek çështjet që lidhen me fëmijët, - duke ofruar këshilla në hartimin e
politikave, trajnime, asistencë gjatë auditimit, ofrimin e akreditimit dhe vlerësimit të riskut
në programe. Kjo duhet të jetë një përpjekje e koordinuar nën një ombrellë të vetme në
mënyrë që të shmangen mos përputhjet në standardet e zbatuara.
◊
Ngritja e një linje telefonike të qëndrueshme për mbrojtjen e
fëmijëve
Për të siguruar shërbime të drejtpërdrejta të këshillimit (referoju majtas), një linjë e tillë
mund të mbledhë informacion për rastet dhe të bëhet një instrument parësor në çështjet
46. e mbrojtjes së fëmijëve.
◊
Krijimi i një portali (interneti) për çështjet e fëmijëve me qëllim shpërndarjen e
njohurive.
Përdorimi efektiv i internetit është ende në zhvillim në Shqipëri. Inspektimi i faqeve të internetit
të OJF që punojnë për fëmijët, paraqet se një numër i konsiderueshëm nuk janë duke shfrytëzuar
mundësitë që ofron informimi – komunikimi – teknologjia (ICT) për ndarjen e informacionit dhe
rritjen e ndërgjegjësimit ndërmjet fushave të ndryshme të ekspertizës. Kjo nuk kufizohet vetëm
tek OJF-të vendase gjithsesi; edhe burime të pasura siç është UNICEF nuk kanë publikime të
aksesueshme për edukimin që nga viti 2004.
Sugjerime për studime të mëtejshme
Për të arritur një koncept koherent dhe të qëndrueshëm propozohet nevoja e aplikimit të një
metodologjie të fokusuar tek fëmija. Kjo, përkundër përqasjes së zakonshme institucionale nga
lart-poshtë, mund t’i shërbeje më mirë nevojave të fëmijëve dhe të ndihmojë të gjithë aktorët e
përfshirë në politikëbërje me të dhëna. Studimet dhe raportet për çështjet e fëmijëve duhet të
përfshijnë më shumë analiza, sesa thjesht të përshkruajnë situatat ligjore apo sociale të fëmijëve. Si
parashtesë, rekomandohet që agjencitë të cilat merren drejtpërdrejtë apo jo me çështjet e fëmijëve
të punojnë së bashku për të identifikuar, për të formuluar një skemë të përbashkët të indikatorëve
dhe masave kryesore për mirëqenien e fëmijëve, gjë që do të sigurojë një kuptim më të plotë të
panoramës sociale, analizave dhe përgjigjeve të nevojave të fëmijëve në veçanti dhe shoqërisë në
përgjithësi.
Duke konsideruar që të dhënat e sakta dhe zhvillimi i indikatorëve kanë rëndësi të madhe, mund
të inkurajohet monitorimi, krahasimi ndërmjet vendeve dhe të stimulohet diskutimi dhe hartimi i
politikave për të përmirësuar jetët e fëmijëve. Pa dyshim, kërkime dhe studime, dhe sa më tepër
kërkime e studime rreth çështjeve të fëmijëve do të ofrojë një bazë shkencore për analizat e duhura.
Kërkimet e studimet vetëm mund të ofrojnë rekomandimet e duhura dhe kështu çështjet që lidhen
me fëmijët do të mund të trajtohen më mirë. Ato do të bëjnë të mundur (ndoshta vetëm si fillim
për sa kohë nuk është krijuar ende) një vizion të politikës sociale në lidhje me fëmijët dhe jo një
zgjidhje pragmatike apo të imponuar siç është bërë deri më tani.
Përse na nevojitet një koncept për mirëqenien e fëmijës? Në literaturë dhe në praktikë, është
argumentuar gjerësisht se varfëria jo vetëm që përfaqëson një moment denigrues dhe stigmatizues
për individin – të varfrit ndjehen të turpëruar, të pafuqishëm, e vulnerabil, për shkak të gjendjes
së tyre dhe etiketimeve që iu bëhen, por gjithashtu është edhe një koncept kufizues sepse duke
qenë kryesisht i lidhur (megjithëse në mënyrë të gabuar dhe për arsye të kredibilitetit politik) me
46
47. të ardhurat në familje ose konsumin (Tahiraj, 2007). Kështu, nuk ka ndonjë qëndrim të vendosur
nëse ekziston një marrëdhënie e drejtpërdrejtë midis varfërisë dhe indikatorëve të tjerë siç është
ushqyerja, aksesi me ujë të pastër të pijshëm ose braktisja e shkollës. (Baschieri dhe Falkingham,
2006). Studimi i këtyre çështjeve kaq të ndërthurura ka çuar drejt hartimit të një liste indikatorësh
që mund të jenë pranë paraqitjes së situatës reale të fëmijëve. Kjo do të na ndihmojë të kuptojmë
çështjet e fëmijëve më mirë dhe t’i konceptojmë
pozitivisht ato dhe grupin e fëmijëve, dhe të mos e
perceptojmë këtë si një detyrim ndëshkues ashtu siç
deri tani e kemi perceptuar dhe vendosur.
Mirëqenia e fëmijëve lidhet me zhvillimin e fëmijëve, i
ngjashëm me indeksin e zhvillimit human. Politikat e
deritanishme për fëmijët, janë kryesisht të kufizuara në
konceptet ekzistuese, kështu që lind domosdoshmëria
për vlerësime të reja të nevojave të fëmijëve. Mirëqenia e fëmijës është një koncept që largohet
nga koncepti i ngushtë i lidhjes së varfërisë me të ardhurat mes fëmijëve, dhe i ofron analistëve dhe
politikëbërësve një pamje më të gjerë, të afërt dhe më realiste të kompleksitetit të çështjeve që
ndikojnë jetën e fëmijëve. Sfida për përpjekje të organizuar të përshtatjes së konceptit të mirëqenies
së fëmijëve do të jetë një përpjekje e integruar përkundër asaj pragmatiste por solipstike, përqasje
kjo që ka mbizotëruar deri më tani në projekte. Zhvillimi i koncepteve specifike dhe indikatorëve të
veçantë ndihmon që të kuptohet për shembull përjashtimi aktiv – siç do të ishte miratimi i një ligji
që redukton aksesin në shkollë për fëmijët e migrantëve informalë, dhe përjashtimi pasiv kur ndodh
si rezultat i dështimit për të njohur ose adresuar barrierat e nënkuptuara siç janë, kostot e fshehura
në lidhje me edukimin, edhe pse nuk ka një mendim të qëllimshëm për të përjashtuar (Sen, 2000).
Prandaj indikatorët duhet të jenë të gatshëm për të hetuar dhe përballuar përjashtimin, sepse
injorimi ose toleranca kundrejt përjashtimit mund të shkaktojë probleme të tjera më të thella.
Rezultatet përfundimtare kundrejt produktev Në publikimet në vend të analizuara për këtë raport
u vu re një tendencë e përbashkët. Raportet e vlerësimeve përqendrohen më tepër tek produkti
(output), - rezultate të prekshme dhe të dukshme të projektit, më tepër se rezultat përfundimtare
(outcome) – ndikimi i këtyre rezultateve dhe projekteve tek audienca e gjerë. Sërish, indikatorët për
të matur rezultatet (outcome) - ndikimin e rezultateve të projekteve të veçanta për fëmijët, duket
të zhvillohen.
Kjo do t’u mundësojë organizatave të jenë më efektive në objektivat e tyre, më tepër se sa thjesht
të përmbushin disa kritere burokratike.
◊
47
