Colección de diapositivas programadas como traballo previo na aula para a realización dunha visita didáctica á Riveira Sacra.

1. Natureza, historia, arte e tradicións.
Ismael Vide González
IES María Soliño
Cangas (Pontevedra)

2. Orixes do nome “Ribeira Sacra”
O termo aparece por primeira vez no documento fundacional do mosteiro de Santa
María de Montederramo no s. XII como “Rivoira Sacra”, que frei Antonio de Yepes
traduce no século XVI como “Ribeira Sacra”. Acepción que acadaría gran acepta-
ción ata fai pouco tempo.
Torquato de Souza Soares na primeira metade do século XX somete a estudio crí-
tico o documento e, publicándoo en facsimil, descubre un erro de transcrición por
por parte de Yepes: onde leu Rivoira é Roboyra, que podería ter o significado de
“carballeira”, do latín Rubus.
En 1987, o historiador Manuel Vidán Torreira pon en dúbida a tradución de Yepes,
facendo derivar o termo riboira/reboira/reboiro do latín robur, e que respondería
antes a “carballo” que a “ribeira”. Ademais nos pon en relación coa obra de James
Frazer: La rama dorada, que trata do culto celta á natureza e o carballo era unha
árbore sagrada na tradición celta.
Non sería estraño, logo, que “Roboyra Sacra” significase “Carballeira Sagrada” e
non “Ribeira Sagrada”.

3. Localización xeográfica do espazo

4. Lugo
1
Concellos da Ribeira Sacra
2 6
1. Portomarín.
2. Taboada.
3. Chantada.
7 4. Carballedo.
5. A Peroxa.
6. Paradela.
3
7. O Saviñao.
8. Pantón.
9. Monforte de Lemos.
11 10. Sober.
4 9 11. A Pobra de Brollón.
8 12. Quiroga.
12 13. Ribas de Sil.
5 14. Castro Caldelas.
10 13 15. A Teixeira.
16. Montederramo.
17. Parada de Sil.
20 14 18. Xunqueira de Espadañedo.
19. Esgos.
17 15 20. Nogueira de Ramuín.
19 18
Ourense
16

5. Altimetria
do
releve
galego

6. Ciclo de erosión “normal”
Ciclo de erosión “normal”
Foi definido polo xeógrafo norteamericano
Foi definido polo xeógrafo norteamericano
William Morris Davis e consiste nun mode-
William Morris Davis e consiste nun mode-
lo moi estandarizado de como os ríos, o
lo moi estandarizado de como os ríos, o
vento e o xeo van modelando o releve co
vento e o xeo van modelando o releve co
paso do tempo:
paso do tempo:
1º A paisaxe estaría formada por altos picos
1º A paisaxe estaría formada por altos picos
e profundos vales (releve xove)
e profundos vales (releve xove)
2º Os perfís iríanse suavizando e os vales
2º Os perfís iríanse suavizando e os vales
colmatandose. (releve maduro)
colmatandose. (releve maduro)
3º Finalmente a tendencia sería cara unha
3º Finalmente a tendencia sería cara unha
superficie cha con cursos fluviais pouco
superficie cha con cursos fluviais pouco
profundos: Penechaira.
profundos: Penechaira.

7. O macizo Galaico e a fractura da Ribeira Sacra

8. As pendentes do Canón do Sil

9. Perfil topográfico da superficie de Chantada e a depresión de Monforte
Corte lonxitudinal do terreo desde o concello de Chantada ata a depresión de Monforte.
Nel apréciase o leito fondo do Miño.

10. Os dominios climáticos da
Ribeira Sacra
En xeral a Ribeira Sacra
sitúase na zona do domi-
nio do clima oceánico con
matización continental, pero
a estrutura dos vales obríga-
nos a falar dunha matización
mediterránea, que se exten-
dería ao longo dos vales dos
dous rios.

11. Valores termopluviométricos do modelo o. de matización continental
Alto do Rodicio (Xunqueira de Espadañedo)
A ltitude 900 m.
Temp 0º P recip. mm.
300
20
250
15 200
150 Temp.
10 P recip.
100
5 50
0
0
X F M A M X X A S O N D
T.M.A.: 9,7º; P.T.A.: 1.880 mm.; Amplitude Térmica: 12,2º

12. Valores termopluviométricos do modelo o. de matización mediterránea
Ourense (Instituto)
Altitude 139 m.
Precip. mm. Temp. 0º
25
140
20
120
100 15
80 P recip.
10 Temp.
60
40 5
20
0
0
X F M A M X X A S O N D
T.M.A.: 14º; P.T.A.: 813 mm.; Amplitude Térmica: 15,1º

13. Mecanismo de formación de néboa por
Inversión térmica
Aire frío
Aire
cálido
O aire cálido
elévase
O aire frío aséntase

14. Típica néboa de val por inversión térmica

15. Cunca do Miño
dende Lugo a
Os Peares

17. O Val do Miño en terras do Saviñao e Chantada

18. Cunca do rio
Sil

19. Os cantís do Canón do Sil

20. A paisaxe natural da ribeira en primavera

21. A fraga atlántica da ribeira no outono

22. Rebolo
Carballo
Especies arbóreas
Atlántico continentais
Castiñeiro

23. Especies arbustivas
Atlántico-continentais
Toxo
Breixo
A súa asociación forma a “landa”, monte
baixo xerado pola degradación do bos-
atlántico caducifolio. É moi abundante
nas ladeiras norteadas da ribeira e na
penechaira.
Xesta

24. Na parte baixa do val e
nas ladeiras orientadas
ao sur dominan as pe-
rennifolias mediterrá-
neas
Sobreira
Aciñeira
Especies arbóreas
Atlántico mediterráneas
Érbedo

25. Laranxeira
Oliveira brava
Especies arbustivas
Atlántico mediterráneas
Xara

26. As terrazas fluviais: depósitos prehistóricos

27. Terrazas no curso baixo do Miño
Terrazas

28. Material lítico do Paleolítico
atopado nas terrazas do Miño.
pertenecen ao Tipo Achelense
(150.000-200.000 a.C.). O C14
da unha idade de 28.000 para
os da Ribeira Sacra, quizais
debido á diacronía cultural
Percutor
A Prehistoria
Machado

29. O Bronce Atlántico
(2.500 a.d.C.)
Petroglifo de Proendos (Sober)
Dolmen de Abuime (Saviñao)

30. Proceso de
construción
dunha
mámoa.

31. A cultura castrexa
Móvese nun abano cronolóxico que vai do 800 a.d.C. Ao s. X. d.C.
É a cultura antiga máis representativa de Galicia. Na Ribeira Sacra
case se chega á ratio de un castro por parroquia.
Castro de Vilacaíz
(Saviñao)
Reconstrución dunha
acrópole castrexa

32. A Historia
Comeza coa Romanización, no século I d. C. ata o século V. d. C. O vestixio máis importante na Ribeira Sacra son
os Codos de Belesar, restos dunha calazada que ía de Bergidum á Iria Flavia, atravesando o Miño no lugar de Be-
lesar por unha ponte hoxe desaparecida.
Anaco da calzada en Diomondi (Saviñao) Os Codos na ribeira chantadina

33. Percorrido da vía
transversal Bergi-
dum- Iria Flavia,
que poñía en con-
tacto a vía 18 de
Astúrica Augusta
coa vía 20 Per loca
marítima en Iria Fla-
via.
(Tómase como base
para a súa recons-
trución o Itinerario
de Antonino.

35. A Alta Idade Media Esta etapa histórica significa na Ribeira Sacra a época da
S. V-X cristianización, actividade na que parece tivo unha im-
portante participación S. Martiño de Dumio no seculo VI.
Aínda que o cristianismo xa parece estar dende o século
V, S. Martiño contribuíu da darlle forma e regulamentación
a través da concentración de cenobios e da fundación
doutros novos como Sta. Cristina de Sil, según di a tra-
dición.
S. Martiño de Dumio (S. VI) Igrexa rupestre de S. Pedro de Rocas (S. VI)

36. A batalla de Camporramiro
É unha tradición máis que unha fazaña historicamente com-
probada; só o topónimo ten algunha relación co feito histó-
rico, segundo o cal Ramiro I, rei astúr-leonés derrotou nesta
parroquia de Chantada a un exercito normando moi podero-
roso: algunhas crónicas falan de 100 naves, número bas-
tante irreal, obrigando aos normandos a retroceder ás súas
naves
Ramiro I (790-850)
Igrexa de Sta. María de Camporramiro (Chantada) Soldados normandos desembarcando

37. Mosteiro de Santa Cristina de Ribas de Sil
A Baixa Idade Media
(S. XI-XV)
Nesta etapa acádase o cumio do desen-
volvemento económico e cultural na Ribeira
Sacra.
Esta explosión quizais estivo provocada po-
lo pulo adquirido polos mosteiros despois
da intervención de S. Martiño de Dumio no
século VI e polo éxito obtido polo cultivo
do viño en socalcos, que fora impulsado, sen
dúbida, polo monxes.
Muller vendimando no s. XIII

38. A Idade Moderna (S. XVI-XVIII)
Supon a señorialización da sociedade da Ribeira Sacra.
En pleno Imperio Español, a monarquía precisaba homes
e cabalos en moitos lugares para defender as fronteiras,
por iso se víu obrigada a converter en fidalgos a moitos
que non eran.
Esta nova fidalguía estaba liderada polos Condes de Le-
mos.
D. Pedro Fedz. De Castro, VII conde de Lemos (1560-1622)
Pazo rural de Perrelos. Taboada Castelo e vila condal de Monforte de Lemos

39. O Padre Feijoo (1676-1764)
Benito jerónimo Feijoo nace en Casdemiro (Pereiro de
Aguiar) en plena Ribeira Sacra e foi unha das figuras
máis representativas da Ilustración galega e española
durante o s. XVIII.
Retrato do Padre Feijoo
Pazo de Casdemiro, casa natal do Padre Feijoo.

40. O século XIX
Supón un duro golpe para a Igrexa da Ribeira Sacra:
primeiro a Guerra da Independencia (1808-1814) que
tivo moitos acontecementos en Chantada e Lemos
probablemente afectara aos mosteiros da ribeira en
forma de expolios.
Máis tarde a Desamortización supuxo o abandono e
a ruína de moitos edificios monásticos.
Os Mariscais Soult e Ney, xefes do exercito francés que
actuou en Galicia e na Terra de Lemos.
Mosteiro en ruinas Loita cos franceses diante dun mosteiro

41. O século XX: embalses e guerrilla.
O século XX está polarizado por estes dous feitos, polo menos na
súa primeira metade.
1960 é a década do “desarrollismo” e isto implica encoros que xe-
ren enerxía para a nacente industria. A Ribeira Sacra non se librará
desa lacra.
Por outra banda, a ribeira era un lugar ideal para a guerrilla antifran-
quista. Nese escenario operou Xosé Castro Veiga, alias “O Piloto”,
ata 1965, cando foi abatido pola Garda Civil na parroquia de Rebor-
daos (O Saviñao)
Construción do embalse de Belesar en 1960 Xosé Castro Veiga, alias “O Piloto”

42. As consecuencias
As consecuencias
dos embalses.
dos embalses.
Antes Despois
Despois
1. Alteración drástica do curso e caudal
dos rios.
2. Desaparición de patrimonio histórico
e natural.
3. Perda de posibilidades agropecuarias
e ruina dun modelo económico sosti-
ble.
4. Alteracións climáticas de ámbito local.
5. Outras...

43. Características do embalse de Belesar (O Saviñao)
- Construído entre 1958
e 1963.
- Embalsado en 1963.
- Capacidade: 654,5 hm3
- Superficie: 2.000 has.
- Superficie asolagada:
6.000 has. aproximad.
- Cola: 50 qm.
- Altura: 137,5 m.
- Categoría: un dos máis
grandes de España.

44. Localización dos
principais edifi-
cios románicos
- Ribas de Miño.
- Ribas de Sil

45. A arte
O estilo predominante é o románico, que presenta as seguintes características:
- Rural.
- Intégrase no medio.
- Carácter relixioso.
- Monumentalidade, fortaleza.
- Impulsa a meditación.
- Didáctico.
- Escas decoración.

46. Sto. Estevo de Ribas de Miño (S. XIII)
- Grandes proporcións.
- Fachada engano.
- Unha nave.
- Influencia mateana.
- Ingrexa dun antigo mosteiro.
- Integración no medio.
Alzado Planta

47. Sto. Estevo de Ribas de
Miño.

48. Santo Estevo de Ribas de S. XII-XVIII
- Evolución arquitectónica diacrónica.
- Igrexa de planta basilical de tres naves
- Fachada barroca do s. XVII e XVIII.
- Tres claustros de diferentes estilos.
- A estancias mellor conservadas son a coci-
ña e a escaleira de honra.

49. Sto. Estevo de
Ribas de Sil
Claustro dos Bispos: ten dous corpos en altura, o primeiro é románico do s. XII
o segundo é gótico do s. XVI e rematado cunha crestería e pináculos que lle
dan sentido de ascensionalidade.

50. Sto. Estevo de Claustro pequeno: construído por Diego de Isla durante
os s. XVI e XVII. Tamén ten dous corpos en altura de
Ribas de Sil estilo renacentista herreriano.

51. Claustro Grande: Tamén realizado por Diego
Isla nos séculos XVI e XVII en estilo renacen-
tista presenta tres corpos en altura e alterna
Sto. Estevo de galerías arquitrabadas con outras adinteladas.
Ribas de Sil

52. A viticultura
As últimas investigacións falan da presenza do viñedo na Ribeira Sacra dende a época
romana. Os socalcos funden as súas raíces no talento da enxeñería romana e os mon-
xes medievais, máis tarde, souberon recibir esta herdanza e estendela.

53. Os socalcos do Sil

54. Variedades tintas da Ribeira Sacra
Mencía Brancellao Merenzao
Foi introducida polos romanos no
s. I d.C. Xera viños de gran calida- É unha uva autóctona de Galicia . Variedade que se atopa principal-
de, de cor intensa e moi suaves. Pero a súa produción é moi escasa mente no Ribeiro e na R. Sacra.
No s. XIX sufriu unha gran crise e está a punto desaparecer. Produ- Produce viños ácidos, alcohólicos
provocada pola filoxera da que ce viños moi estruturados e de e aromáticos. Proporciona caldos
se recuperou máis tarde. É a uva excelente calidade. de calidade como varietal e como
máis identificadora da R. Sacra. complementaria.

55. Variedades brancas da Ribeira Sacra
Godello Albariño Treixadura
Ten as súas orixes na ribeira Conta a lenda que foi introdu- É a branca tradicional do Ri-
do Sil en Valdeorras, dende cida en Galicia no s. XII a tra- beiro, que adoptaron outras
onde se estendeu por Galicia. vés do mosteiro de Armenteira zonas de Galicia. Produce vi-
produce viños de gran perso- polos monxes bieìtos e que ños con sabor a mazáns ma-
nalidade, con notas florais, pronto colonizou Galicia. Da duras e fai bos caldos coa
a froitas tropicais e herbas uns viños de gran calidade e alvariño. Ten de nota negati-
aromáticas. potencia aromática. a súa baixa rendibilidade

56. A denominación de orixe No ano 1996 aprobouse a denominación de
orixe Ribeira Sacra e creouse o Consello Re-
“Ribeira Sacra” gulador da Ribeira Sacra, que ten tres come-
tidos esenciais: garantir a orixe do produto,
asegurar a calidade do mesmo e promocio-
nar os viños producidos ao amparo da deno-
minación de orixe. A creación deste organís-
mo foi un fito fundamental no desenvolvemen-
to vitivinícola da Ribeira Sacra.
Sede do Consello Regulador da Denominación de Orixe Ribeira Logo da Denominación de orixe
Sacra e Centro do Viño da Ribeira Sacra en Monforte de Lemos

57. Tradicións e patrimonio
antropolóxico

58. Os aturuxos entre “papeiros” e “rabudos”
¡¡Ei,
¡¡Ei, Rabudos!!
papeiros!!
Ribeira de Lemos
Ribeira de Taboada-Chantada

59. Os folións de fachas Cartel do Folión das
fachas de Vilelos
Desfile das fachas no folión de Vilelos. O Saviñao
Son procesións de fachas feitas de agucios (Aspho-
delus albus), de tallos tuberosos e pirolíticos cando
están secos, que se portan de noite acesos. Parece
que a súa función é comunicar o comezo da festa ás
parroquias dos arredores. Non se sabe ben a súa
Agucio.
orixe. Asphodelus
Albus.

60. O barco de dornas

61. Vicente Risco e M. Chamoso Lamas en barco de dornas en Chouzán.
Batuxo en Porto. O Saviñao Chantada
Os barcos da Ribeira Sacra
Barca con cestos de uvas na pousa. Barca de paso en Pincelo. O Saviñao.

62. Os oleiros
Gundivós Niñodaguia
Situados no concello de Xunqueira de Espadañedo,
Os obradoiros están situados no concello de Sober. Ao
a súa artesanía caracterízase pola introdución de
estar nunha zona de viños, os oleiros especialízanse
elementos modernizadores coma o uso do torno
en recipientes para o viño. Nestes obradoiros os olei-
alto e rápido, que permite pezas máis perfectas de
ros traballan con torno baixo movido coa man, o que
forma. Como novidade úsase tamén o vitrificado
da como resultado unha peza cun acabado menos
superficial, que lle outorga á peza unha maior es-
uniforme e máis tosca.
quisitez estética.

63. 1º prato: Caldo de ósos 2º prato: Lacón con grelos
Un menú da Ribeira Sacra
Sobremesa: Filloas de sangue Bebida: Tinto mencía Copa: “Chupito” de licor
café