Türkiye'de Siyasetin Bilgi ve Belge Yönetimi Alanına Etkileri

1. eğitim i
Türk~elde ~iyasetin
Bilgi ve Belge Yönetimi Alanına Etkileri
Dr. M. Kemal Sevgisunar

2. Türkiye'de Siyasetin
Bilgi ve Belge Yönetimi Alanına Etkileri

3. Türkiye'de Siyasetin
Bilgi ve Belge Yönetimi Alanına Etkileri
Dr. M. Kemal Sevgisunar
~~
Türk Hiperlink Yayınları
Kütüphaneeller
Derneği HiperLin.~
www.kutuphaneei.org.tr www.hiperlink.com.tr
Ankara, 2009

4. Türk Kütüphaneciler Derneği Yayınları; 52
Türk Kütüphaneciler Derneği
Necatibey Caddesi, Elgün Sokak, No: 8/8
06440 - Kızılay, Ankara
e-mail: TKD.dernek@gmail.com
Basım
ve dağıtım:
Hiperlink Yayınları
Cankurtaran Meydanı, No: 6
Sultanahmet - Fatih, istanbul/Türkiye
Tel: +90 212 5164681 - 82 ; Faks: +90 212 5164684
e-mail: info@hiperlink.com.tr
Yayına hazırlayan:
Sönmez Çelik
Kapak tasarımı ve sayfa düzenleme:
Sönmez Çelik
1. Baskı, Haziran 2009
ISBN 978-975-6351-33-8
© Bütün hakları saklıdır. Bu kitabın her türlü yayın hakkı Türk
Kütüphaneciler Derneği'ne aittir. Bu baskının elektronik kopyası
Hiperkitap'ta yer alacaktır.
Bu kitap "Türkiye'de siyasi gelişmeler ve ideolojik yaklaşımlann bilgi ve belge
yönetimi alanma etkileri" adlı doktora çalışmasının gözden geçirilmiş halidir.
Sevgisunar, M. Kemal
Türkiye'de siyasetin bilgi ve belge yönetimi alanına etkileri /
M. Kemal Sevgisunar; yayına hazırlayan Sönmez Çelik. -
Ankara: Türk Kütüphaneciler Derneği, 2009.
xii, 238 s. ; 24 sm. - (Türk Kütüphaneciler Derneği
Yayınları; 52)
ISBN 978-975-6351-33-8
ı. Kütüphaneler-Siyasal yönleri-Türkiye. 2. Kütüphane
yönetimi-Türkiye.
Z665.2 .T8 S48 2009, LC
025.1 - DC20

5. LV M. Kemal Sevgisunar
gelişmelerden o kadar olumsuz etkilenmişlerdir ki, sonuçta meslekten
uzaklaşarak başka bir mesleğe yönelmek yolunu seçmişlerdir. Kimileri ise bu
kadar bile şanslı olamamış, meslek alanında olup bitenlerden dolayı
yaşamlarını kaybedecek kadar derinden etkilenmişlerdir. Mevcut siyasi/idari
yönelimlerin bilerek ya da bilmeyerek dışında tavır alanlar ise, bu meslekte
asla belirleyici bir pozisyon ve görevlerde bulunamamış,
bulundurulmamışlardır. Alana hakim olan söylemle, gerçekte, uygulamada
karşılaşılan söylem farklıdır. Deyim yerindeyse özel, se çi ci ve gizli bir
yaklaşım alttan alta hep belirleyici olmuştur. Söylenenlerle, yapılanlar
birbirinden oldukça farklıdır.
Belki de izlenen bu yanlış politika, özelde "kütüphane" kurumunun,
genelde ise ülkemizde sosyal kurum ve bilimlerin içinde bulunduğu
bunalımlı ortamın etkisiyle, sosyal bilimlerin yeterince gelişememesinin en
önemli nedenlerinden biridir. Ancak, çözüm amaçlı doğru bir yaklaşımın
benimsenebilmesi için, öncelikle gerçeğin bir biçimde çıplak gözle tespit
edilmesi ve bilimsel bir yaklaşımla açıkça ortaya konulması gereklidir. Bu
çalışma böyle bir amaçla gerçekleştirilmiştir. Mesleğe hakim olan genel
bakış açısının dışında, neredeyse tersten ve "aykırı" bir yaklaşımla konuyu,
bilinen bilgilerin dışında yeniden, ele alıp asıl gerçekıere ulaşmak
hedeflenmiştir.
Günümüzde, bilgi ve belge yönetimi alanında geleceğe dönük olumlu ve
bilimsel birçok çalışma, alan araştırmacıları tarafından ortaya
konulmaktadır. Umarız, çalışmada anılanlar, bu gelişmelere küçücük bir
katkı yaratılmasında etkili olur.
Bilimsel çalışmalar birden çok kişinin emeğiyle ortaya çıkan emek
ürünleridir. Bir önsözde emeği geçen bu değerli insanların anılması bizim
için de oldukça anlamlıdır.
Çalışmamı tamamlamam için gereken bilimsel desteği ve emeğini
esirgemeden sunan, gereksinim duyduğum moral iklimi sağlayarak, benimle
birlikte çalışan hocam Prof. Dr. Nazlı Alkan'a teşekkür ederim.
Çalışmanın çeşitli aşamalarında değerli katkıları
olan ve moral
desteklerini esirgemeyen Emine Aynur, Emin Koramaz ı Prof. Dr. Selçuk
Candansayar, Doç. Dr. L. Doğan TılıÇI Doç. Dr. Fahriye Bayram ile Araştırma
görevlisi Ertan Yılmaz'a, Uzman Dr. Çetin Erdolu ve Başhemşire Vicdan
Gündoğdu/ya;
Çalışma boyunca yararlandığım birçok bilgi merkezi oldu. Bu kurumlara
ve çalışanlarına, çalışmaya bizzat yardımcı olan; meslektaşımı fakülteden
sınıf arkadaşım A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Kütüphanesi Müdürü A. Coşkun
Tarlakazan ile SBF kütüphane personeline;
Araştırmanın hazırlmasına yardımcı olan çocuklarım Sarpı Gökçin ve
Doruk'a gerekli çalışma ortamının bozulmaması için özveri gösteren eşi m
Türkan'a;

6. Türkiye'de siyasetin bilgi ve belge yönetimi alanına etkileri v
Ayrıca mesleki yaşamım boyunca birlikte çalıştığım, kendilerinden çok
şey öğrendiğim, gösterdikleri özveri karşısında her zaman saygı duyduğum,
karşılıksız bir hizmet aşkıyla ömürlerini tüketmelerini çaresizce izlediğim
meslektaşlarıma ve her kadrodaki kütüphane görevlilerine;
Bu çalışmanın yayına dönüşmesine katkı sağlayan TKD Genel Başkanı Ali
Fuat Kartal'ın şahsında tüm Yönetim Kurulu üyelerine;
Kitabın basımını gerçekleştiren ve kitlelere ulaşmında önemli bir görevi
üstlenen Hiperlink firmasına;
Bütün bu katkılarından dolayı yukarıda isimlerini andığım, anamadığım,
unuttuğum ama çalışmaya bir biçimde katkısı olup, emeği geçen herkese
teşekkür ederim.
Dr. Mehmet Kemal Sevgisunar

7. içiNDEKilER
ÖNSÖZ 111
içiNDEKiLER Vii
KısALTMALAR Xi
i. BÖLÜM: 1
GiRiş 1
ıı. BÖLÜM: 6
SiYASET, SiYASi HAREKETLER VE KÜTÜPHANE KURUMUNA ETKiLERi 6
ii. 1. Tanımlar 6
ii. 2. ilişkiler 15
ıı. 2. ı. Siyaset-Tarih ilişkisi. 15
ıı. 2. 2. Siyaset-Devlet Geleneği ilişkisi 18
ıı. 3. ı. Siyasi Düşünce, Olay ve Dalgalanmalar-Kütüphane
Kurumu ilişkisi 20
iii. BÖLÜM: 22
OSMANlıLARDA SiYASi DALGALANMALAR-KÜTÜPHANE ilişKisi 22
ııı. ı. Osmanlı'nın Kuruluşundan Tanzimat Dönemi'ne Kadar Siyasi
Dalgalanmaların Kütüphane Kurumuna Etkisi. 22
ııı. 2. Tanzimat Dönemi (1839-1908) 30
ii ı. 2. ı. Fransız Notası (1867) 31
ııı. 2. 2. Maarif-i Umumiye Nizamnamesi (1869) 31
ııı. 3. Meşrutiyet Dönemi ve ittihat ve Terakki Cemiyeti (1908-1920) 32
ııı. 3. ı. Türk Ocakları (1912- ) 36
ııı. 3. 2. ilk Osmanlı Meclis-i Mebusan'ında Kütüphane Kurma
Çalışmaları 41
ııı. 4. TBMM Kütüphanesi (1920- ) .43
LV. BÖLÜM: 48
1923-1946 YILLARI ARASINDA TÜRKiYE'DEKi SiYASi
DALGALANMALARıN KÜTÜPHANE KURUMUNA ETKisi .48
LV. ı. Tevhid-i Tedrisat Kanunu (1924), Tekke ve Zaviyeler ile
Türbelerin Kapatılması (1925) ve Türk Ocakları'nın Cumhuriyet
Sonrası Dönemi 51
LV. 2. Harf Devrimi (1928) 56
LV. 3. Halkevleri ve Kütüphaneleri (1932) 58

8. Viii M. Kemal Sevgisunar
LV. 4. Köy Enstitüleri ve Kütüphaneleri 64
IV. 5. Kütüphanecilikte Yaşanan Gelişmeler 68
IV. 6. Dünya ve Türkiye'de Yaşanan Gelişmeler 72
IV. 7. Türkçülerin Etkileri 74
V. BÖLÜM: 79
ÇOK PARTili DÖNEMDEN (1946), 1960 ASKERI MÜDAHALESi'NE
KADAR GEÇEN DÖNEMDE YAŞANAN SiYASi DALGALANMALARıN
KÜTÜPHANE KURUMUNA ETKisi 79
V. ı. Demokrat Parti Hükümetleri 79
V. 2. Türkiye'de Modern Kütüphanecilik Faaliyetlerinin Hızlanma
Süreci 80
V. 3. Thompson Raporu ile ABD'nin Türkiye'deki Kütüphanecilik
Faaliyetlerine Olan ilgisinin Açığa Çıkması 81
V. 4. Milli Kütüphane'de Türkçü Kadrolaşma Faaliyetleri 82
V. 5. Amerikalıların Kütüphanecilik Alanında Etkili Olabilmek için
Devreye Girmeleri (1952) 83
V. 6. Adnan Ötüken ve Arkadaşlarının Karayaıçın'ın Çalışmalarını
Yazılı Olarak Eleştirmeleri 92
Vi. BÖLÜM: 99
27 MAYIS 1960 ASKERI MÜDAHALESi'NDEN, 12 EYLÜL 1980 ASKERI
MÜDAHALESi'NE KADAR GEÇEN DÖNEMDE YAŞANAN SiYASi
DALGALANMALARıN KÜTÜPHANE KURUMUNA ETKisi 99
Vi. ı. 1960 Askerı Müdahalesi 99
Vi. 2. Planlı Dönem (1960) ve Kütüphaneler Komitesi Raporu (1961) 99
Vi. 3. Adnan Ötüken'in UNESCO-Türkiye Milli Komisyonu'na
Seçilmesi 103
Vi. 4. Adnan Ötüken-Sami Nabi Özerdim Tartışmaları 103
Vi. 5. Adnan Ötüken ile Dönemin ilerici Başka Aydınları Arasında
Yaşanan Tartışmalar 109
Vi. 6. Türkçülerin Yazıları 123
Vi. 7. istanbul Üniversitesi'nde Üniversite Kütüphanesinin Düzene
Kavuşturulması ve Kütüphanecilik Bölümü Kurulması Çalışmaları ......... 133
Vi. 8. Bilgi ve Belge Yönetimi Alanında Ulusal Nitelikli Tepkiler
(1964) 135
Vi. 9. Bilgi ve Belge Yönetimi Alanında Türkçülerin Örgütlenme ve
Güç Kullanma Girişimleri (1964) 136
Vi. 10. Kültür Müsteşarlığı'nın Kurulması ve Adnan Ötüken'in Bu
Göreve Atanması ile Başlayan Kadrolaşma Çalışmaları 140

9. Türkiye'de siyasetin bilgi ve belge yönetimi alanına etkileri iX
Vi. 11. Türkiye Kütüphaneleri Kütüphaneci, Memur ve Hizmetlileri
Sendikası'nın Kurulması (1966) 144
Vi. 12. Sendikanın Hak Arama Çalışmaları: Milli Eğitim Bakanlığı'na
Muhtıra Vermesi 149
Vi. 13. Sendika-TKD ilişkileri, TKD'ye Yönelen Eleştiriler ve Dönem
Kütüphanecilerinin Düşünceleri 152
Vi. 14. TKD Kurultaylarında Yaşanan Tartışmalar 160
Vi. 15. ÜKBMD'nin Kurulmasl 162
Vi. 16. 12 Mart 1971 Askerı Müdahalesi (Muhtıra) ve Kültür
Bakanlığı'nın Kurulması 163
Vi. 17. Hacettepe Üniversitesi'nde Kütüphanecilik Bölümü'nün
Kurulması (1972) 166
Vi. 18. ÜKBMD'nin TKD'ye Yönelik Tepkileri 173
Vi. 19. Kültür Bakanlığı'nda Kısa Süreli Bir iktidar Değişimi (1978) 180
Vii. BÖLÜM: 192
12 EYLÜL 1980 ASKERI MÜDAHALESi'NDEN GÜNÜMÜZE TÜRKiYE'DEKi
SiYASAL DALGALANMALARıN KÜTÜPHANE KURUMUNA ETKisi 192
VII. 1. 12 Eylül 1980 Müdahalesi'nin Hemen Sonrasında Bilgi ve
Belge Yönetimi Alanında Yaşanan Gelişmeler 192
Vii. 2. Kütüphanelerden Sansürcü Düşünceyi Ortadan Kaldırma
Girişimleri 205
Vii. 3. Bilgi ve Belge Yönetimi Alanında Siyasal Değerlendirmeler
Açısından Yeni Yaklaşımlar 206
VII. 4. Kütüphaneler Genel Müdürlüğü, Milli Kütüphane ve TBMM
Kütüphanesi'nde Günümüze Kadar Yaşanan Siyasal
Dalgalanmalardan Kaynaklı Yönetim Değişiklikleri. 208
Viii. BÖLÜM: 211
SONUÇ VE ÖNERiLER 211
Viii. 1. Sonuç 211
Viii. 2. Öneriler. 225
KAYNAKÇA 227

10. Or. M. Kemal Sevgisunar
mksevgisunar@gazi.edu.tr; kemalsevgisunar@yahoo.com
1964'te Polatlı (Ankaraj'da doğdu. Lisans öğrenimini Ankara
Üniversitesi DTCF Kütüphanecilik Anabilim Dalı'nda tamamladı
(1985). Aynı yıl, lisans öğrenimi sırasında kazandığı bursun
karşılığında, Milli Kütüphane Başkanlığı'nda "kütüphaneci" olarak
çalışma hayatına başladı. Bilgi ve Belge Yönetimi alanında uzman
bir araştırmacı olan yazar, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü'nde, 1988 yılında "yüksek lisans" ve 2008 yılında da
"doktora" derecelerini aldı.
Kültür Bakanlığı, Kültür ve Turizm Bakanlığı ve yerel yönetimlerde çeşitli kademelerde
kütüphaneci, uzman, müfettiş ve yönetici olarak görevlerde bulundu. 2005 yılında Gazi
Üniversitesi'nde uzman kadrosunda göreve başladı. Evli ve üç çocuğu olan yazar, halen aynı
kurumda çalışmaktadır.
Yazarın, ulusal gazetelerde köşe yazıları, gezi yazıları; akademik dergilerde makale ve
bibliyografik çalışmaları vardır. Metin yazarlığı, yapımcı, danışman ve yönetmen olarak; TRT
ile Kültür ve Turizm Bakanlığı için çekilen bazı belgesellerde çeşitli görevler almıştır. Birçok
sempozyumda bildiriler sunmuş ve düzenlenmesine katkı sağlamıştır. "Neşenin Halleri" adlı
psikiyatri konusundaki yardımcı ders kitabının "Anadolu Mitolojisi'nde Neşe" başlıklı bölümünü
kaleme almıştır ve "Polatlı Araştırmalan - i" adlı, yerel bir tarih çalışması olan kitabı
yayınlanmıştır.
"Türkiye'de Siyasetin Bilgi ve Belge Yönetimi Alanına Etkileri" adlı bu kitap, alandaki gelişmeleri
kronolojik bir sıra içerisinde irdelemektedir. Yazar, bilgi ve belge alanında yaşanan gelişmeleri:
"Ülkenin entelektüel kadrolan arasında, tam anlamıyla «özgür bir düşünselzemin» o günlerde
de (1940-1990) henüz kurulamamıştı. Farklı fikir ve bakış aÇilanna tahammül ise oldukça
sınırlıydı. Düşün ürünlerini topluma sunan, başta kütüphane kurumu olmak üzere; ilgili diğer
bütün kurumlar, çağdaş anlamda bir taraftan yeniden kuruluyor, ancak kurulurken bir
taraftan da, kendilerini var eden kişi ya da topluluklann düşünsel, siyasal yaklaşımlanndan
doğrudan etkilenerek, kusurlu şekilleniyorlardı. Batıdaki örnekleri hedeflenerek temelleri
atılan yaptlar, kurumlar doğalolarak ve başlangıçtaki niyetlerden bağımsız, ülkeyi çevreleyen
genel atmosferden etkilenerek hızla bize benziyorlardı. Bilimsel tarafsızlığın gereği ise asla
yerine getirilmiyordu. ... " şeklinde ifade etmektedir.
Yayıncı: Basım ve Dağıtım:
Türk Kütüphaneciler Derneği Hiperlink Yayınları
Necatibey Caddesi, EIgün Sokak, No: 818 Cankurtaran Meydanı, No: 6
06440 - Kızılay, Ankara Sultanahmet - Fatih, istanbul/Türkiye
Tel: +90312 2301325 Tel; +902125164681-82
Faks: +90 312 2320453 Faks: +90 212 5164684
e-malı: TKD.dernek@gmail.com e-mail: info@hiperlink.com.tr