1. Management summary door Eva van Wijngaarden
HANDBOEK INTEGRITEIT
Ervaringen uit de praktijk en achtergronden
Management summary
van ‘Handboek Integriteit’
door Heleen de Koningh
en Fergal van de Wouw
(red.)
Het Handboek Integriteit is opgebouwd uit vijf delen. Deel 3. Het moreel manifest. Morele kennis wordt manifest
een tot en met drie worden besproken in deze manage- gemaakt zodat deze kan worden gedeeld.
ment summary. Deel vier bevat interviews met mensen uit 4. Regels. Regels functioneren als afkorting van oor-
de praktijk. Enkele quotes zijn opgenomen in de afsluiten- deelsprocessen. Toepassing van regels vraagt om in-
de bijlage. Deel vijf bevat bijlagen met protocollen en der- terpretatie. Interpretatie is onderdeel van het leerover-
gelijke. Deze laten zich niet samenvatten maar bieden leg.
handvatten voor hen die daar behoefte aan hebben. 5. Risicoanalyse en -beheersing. Preventief handhavings-
instrument welke risico’s aan het licht brengt.
6. Controle en onderzoek. Controle gericht op repressie
Inleiding en preventie. Onderzoek gericht op waarheidsvinding.
Uitkomsten van controles en onderzoek worden gere-
De visie op integriteit die in dit handboek wordt gehan- gistreerd ten behoeve van het opbouwen van geheu-
teerd, bestaat uit twee delen. Als eerste een definitie van gen in de organisatie.
het begrip integriteit en als tweede een zevental struc- 7. Sancties. Disciplinaire maatregelen welke de organisa-
tuurelementen die aanwezig moeten zijn om te kunnen tie en haar werknemers beschermen en een gedrags-
spreken van een effectief integriteitsbeleid. De definitie van beïnvloedende werking heeft. Sancties dienen conse-
integriteit is hier professionele verantwoordelijkheid. Het quent en rechtvaardig te zijn.
gaat om de bereidheid verantwoordelijkheid te nemen en Inbedding van het integriteitsbeleid in de organisatie kan
verantwoording af te leggen. Hiermee wordt het handelen door het oprichten van een bureau Integriteit of door een
bespreekbaar. team te formeren bestaande uit een integriteitsfunctiona-
In een integere organisatie zijn zeven structuurelementen ris, arbeidsrechtjurist, P&O-medewerker en controller.
aan het werk. De eerste drie elementen vormen samen Naast ambtelijke verankering dient het onderwerp ook
het morele leerproces, de laatste drie elementen vormen bestuurlijk verankerd te worden.
de handhavingspraktijk en het tussenliggende element, de
regels, vormt het scharnierpunt. De elementen zijn als
volgt: Deel 1 Basisdienstverlening
1. Het zelfstandig morele oordeel van de individuele amb-
tenaar. Dit zorgt er voor dat ambtenaren vrijwillig het I Het Centraal Registratiepunt
juiste doen.
2. Het moreel leeroverleg met collega’s en leidinggeven-
Integriteitschendingen
de. Hier overleggen collega’s over wat het beste is om
Een van de aanbevelingen uit het werkplan van Traa, na
te doen. Morele kennis wordt opgebouwd en gedeeld.
aanleiding van de parlementaire enquête in 1996, was het
Tevens geschikt voor het onderzoeken van incidenten.
1

2. registreren van fraude- en corruptiezaken. Sinds 1996
doet gemeente Amsterdam dat. Doel van registratie is het
gemeentebestuur overzicht te geven van het aantal en
soort integriteitsschendingen. De gegevens worden gea-
nonimiseerd gepresenteerd. De meldingen worden vast-
gelegd in een database. Dit maakt het mogelijk gevallen te
vergelijken en te zorgen voor een eenduidige aanpak en
afhandeling. Tevens kunnen op basis van voortschrijdend
inzicht, werkwijzen worden aangescherpt. Door de afhan-
deling te volgen, wordt kennis opgebouwd over de wijze
waarop de rechter zaken beoordeelt. Deze kennis onder-
steunt een professionele afhandelingspraktijk. Vastlegging
laat ook trends zien. Analyse van de gegevens biedt de
mogelijkheid verschuivingen te signaleren waar op gerea- Ad Bos bracht in 1999 de bouwfraude aan het licht, nadat hij een schaduwboekhouding van
zijn bedrijf openbaar maakte. Hieruit bleek dat op grote schaal prijsafspraken worden ge-
geerd kan worden. maakt in de bouwsector, waardoor de prijs kunstmatig hoog bleef. Hierop werd een parle-
Het melden van integriteitsschendingen gebeurt door de mentaireInenquêtekomt de overheid eindelijk met een vergoeding zijn vrouw in een caravan te
wonen. 2008
ingesteld. Bos verloor zijn baan en kwam met
voor Bos. De klokkenluider
eindverantwoordelijke leidinggevende. Tevens moeten dragen', zo schrijft het ministerie in een verklaring.
heeft door het publiek maken van de bouwfraude 'een onevenredig zware last moeten
burgers meldingen kunnen doen bij een centraal registra-
tiepunt voor integriteitsschendingen. Een melding wordt bewust zijn van de vertrouwelijkheid van de gegevens en
gemaakt bij een vermoeden van een integriteitsschending. in staat worden gesteld daar adequaat mee om te gaan.
Anoniem melden: als een melding anoniem wordt gedaan,
Als integriteitsschending wordt aangemerkt: gelden extra zorgvuldigheidscriteria. Er moet gekeken
Corruptie: er is sprake van zowel een interne als een worden of anonimiteit gerechtvaardigd is, of het een ob-
externe actor, er is sprake van een ruiltransactie en het jectief verifieerbaar signaal betreft en of er een zwaarwe-
handelen of nalaten geschiedt met het oogmerk van gend belang is of grote impact. Wordt aan geen van deze
persoonlijk voordeel. criteria voldaan, dan kan de melding worden afgedaan. Is
Fraude: als een bestuurder of ambtenaar persoonlijk alleen voldaan aan het criterium dat er sprake moet zijn
profiteert ten koste van de overheid. van een zwaarwegend belang, dan kan gekeken worden
Diefstal en verduistering. of het signaal wordt doorgestuurd naar de organisatie
Belangenverstrengeling: de ambtenaar of bestuurder waar het betrekking op heeft. Als aan alle criteria is vol-
heeft mogelijk tegenstrijdige belangen, veroorzaakt daan, moet worden gekeken of de melding kan worden
door belangen die hij heeft naast zijn publieke ambt, of behandeld zonder de identiteit van de melder prijs te ge-
privé-activiteiten zijn in strijd met een goede vervulling ven. Anonimiteit dient te worden gerespecteerd, tenzij er
van de functie. zeer zwaarwegende redenen zijn dit niet te doen. Anonie-
Misbruik en manipulatie van informatie. me meldingen die direct worden afgedaan, moeten wel
Verspilling en misbruik van gemeentelijke eigendom. worden geregistreerd. Zo kan worden gekeken of er meer-
Geweld en intimidatie. dere gelijksoortige anonieme meldingen worden gedaan.
Misdragingen (buiten werktijd).
Over de gegevens die worden geregistreerd in de data-
Registratie van de melding geschiedt wanneer de melding base, kan halfjaarlijks worden gepubliceerd, zowel intern
een ambtenaar of bestuurder betreft, er sprake is van een als extern. Dit zorgt voor transparantie en geeft de bood-
mogelijke integriteitsschending en het een voldoende on- schap af dat de organisatie actief bezig is met integriteit.
derbouwd signaal is. De melding omvat: Uitspraken over de precieze betekenis van de cijfers, die-
Persoonsgegevens: persoonsgegevens worden vastge- nen terughoudend te zijn. Het is immers nooit zeker in
legd om de melding te kunnen volgen. Volgens de Wet welke mate meldingen representatief zijn voor de werkelij-
bescherming persoonsgegevens moet de betreffende ke gang van zaken. Er blijft mogelijk meer onzichtbaar dan
persoon worden ingelicht over de melding. Hij of zij heeft zichtbaar.
het recht de gegevens in te zien en een verzoek tot aan-
passing of wijziging in te dienen. De persoonsgegevens
zijn voor niemand beschikbaar.
II Het ondersteunen van een
Algemene gegevens: het is belangrijk te registreren waar moreel leerproces
de melding zich heeft voorgedaan, op welke datum is
gemeld en op welke datum het gemelde is ontdekt, hoe- Bij moreel handelen gaat het om het recht doen aan alle
veel personen bij de melding betrokken zijn, wie de mel- betrokkenen, om voldoende rekening te houden met hun
ding heeft gedaan en wat diens relatie tot de betrokkene rechten, belangen en wensen. Om dit moreel handelen te
is en tot welke categorie integriteitsschending de melding ondersteunen, is een moreel leerproces ingericht dat
behoort. ambtenaren en bestuurders helpt bij moreel oordelen en
handelen. Het leerproces bestaat uit verschillende onder-
Na registratie kan blijken dat aangifte doen bij de politie delen.
wenselijk is. Soms is dit zelfs verplicht. Als dat niet het De training morele oordeelsvorming: het oorspronkelijke
geval is, kan men besluiten onderzoek te (laten) doen. morele oordeel wordt onderzocht, wat moet leiden tot een
Als gevolg van de Wet bescherming persoonsgegevens geïnformeerd, methodisch en zuiver oordeel. De training
mag slechts een zeer beperkt aantal mensen toegang beoogt drie effecten: 1) dat de deelnemer de boodschap
hebben tot de registratie. Medewerkers moeten zich krijgt dat van hem verwacht wordt zelfstandig moreel te
2

3. oordelen, 2) dat hij beschikt over kennis en methodische expert opinion. Een risicomatrix is een schematische
vaardigheden die hem in staat stellen een zuiver moreel weergave van het onderzoek en kan er als onderstaande
oordeel te vellen en 3) dat hij een eerste indruk krijgt van figuur uitzien. Prioritering van de in kaart gebrachte risico’s
specifieke morele kwesties verbonden met zijn functie. kan men doen op basis van impact en waarschijnlijkheid.
De training integer leidinggeven: deze training behandelt Tevens zijn de meest risicoverhogende factoren gearceerd
morele casuïstiek die specifiek verbonden is aan de rol in de matrix. Dit zijn de factoren die als eerste aangepakt
van de leidinggevende. moeten worden.
De basiscursus managen van integriteit: een leidingge- Een algemeen risico wordt gevormd door verleidingen die
vende is verantwoordelijk voor zijn eigen integer handelen, het werk biedt. Wanneer de verleidingen onvoldoende
en is ook gedeeltelijk verantwoordelijk voor het integer worden weggenomen, valt niet alleen een werknemer die
handelen van zijn medewerkers. De leidinggevende is in de verleiding niet kan weerstaan iets te verwijten, ook de
die hoedanigheid verantwoordelijk voor het morele leer- werkgever heeft dan verzuimd. Dit te identificeren, is pre-
proces op de afdeling en voor de handhavingspraktijk. De cies waar de risicoanalyse een geschikt instrument voor
leidinggevende wordt vertrouwd gemaakt met de zeven is. Waar training de nadruk legt op de verantwoordelijk-
structuurelementen van de integere organisatie en leert heid van het individu, wordt met dit instrument de verant-
wat zijn integriteitstaken zijn en de grenzen daarvan. woordelijkheid van de organisatie in kaart gebracht.
De workshop leeroverleg: in een leeroverleg worden lasti-
ge beslissingen uit de dagelijkse praktijk onder collega’s
besproken. Dit gebeurt aan de hand van het zeven stap-
pen plan dat wordt besproken in hoofdstuk vijftien. Doel
van de workshop is de methode aan te leren en te oefe-
nen in het begeleiden van een leeroverleg.
Alle morele kennis die wordt opgedaan, dient manifest te
worden gemaakt. Zo wordt kennis raadpleegbaar en
overdraagbaar. Een eerste versie wordt opgesteld aan de
hand van functie- en procesbeschrijvingen. Alle later ont-
wikkelde kennis, die onder andere wordt opgebouwd tij-
dens het leeroverleg, wordt periodiek verwerkt in het ma-
nifest. Onderdeel van het manifest kan een gedragscode
zijn. In een gedragscode worden basisbeginselen geëxpli-
citeerd en in concrete geboden en verboden omgezet.
Het instellen van het leeroverleg en de vastlegging in een
moreel manifest, zo luidt de claim, maakt cultuurverande- IV Intern onderzoek naar integri-
ringstrajecten grotendeels overbodig. teitsschendingen
III De identificatie en analyse van Wanneer er melding is gedaan van een vermoeden van
integriteitsschending, rijst de vraag of er onderzoek moet
integriteitsrisico’s worden gedaan. Om deze beslissing te nemen, moet de
melding beoordeeld worden. Voor een gedegen beoorde-
Risicoanalyse is het inschatten van de kwetsbaarheid van ling is het aan te raden met meerdere mensen samen te
een proces of functie en het doen van aanbevelingen om komen. Een arbeidsjurist, een P&O-er, iemand met erva-
deze kwetsbaarheid terug te brengen tot een aanvaard- ring met integriteitsschendingen en het sectorhoofd en de
baar niveau. Risico’s gaan over de mogelijkheid dat het desbetreffende eindverantwoordelijke leidinggevende. Bij
ongewenste gebeurt, of de onmogelijkheid dat ‘het goe- beoordeling moeten alle mogelijke uitkomsten openstaan.
de’ gebeurt. Als definitie van risico wordt gehanteerd: Bij de beoordeling wordt gekeken of de melding betrouw-
“Risks are uncertain future events which could influence baar en voldoende concreet is, of er sprake is van een
the achievements of an organization’s strategic, operatio- integriteitsschending en of de melding onderzoekbaar is.
nal and financial objectives.” Een risicoanalyse biedt in- Naast de inhoudelijke kant, spelen ook enkele pragmati-
zicht in: sche afwegingen een rol. Zaken als de impact van een
❖ Kwetsbare functies en processen/activiteiten. onderzoek op de organisatie en op de persoon in kwestie,
❖ De belangrijkste integriteitsrisico’s in de organisatie. de politieke gevoeligheid, continuïteit in de organisatie
❖ De waarschijnlijkheid en impact van de risico’s. (kan het werk worden voortgezet tijdens het onderzoek)
❖ De meest relevante risicoverhogende factoren. en de kosten.
❖ Aanbevelingen op korte, middellange en lange termijn. Het onderzoek begint bij de melder zelf. Wat zijn diens
Voor het vaststellen van risico’s kunnen diverse methoden beweegredenen, hoe komt hij aan de informatie en wat is
worden toegepast. Het hart van de methodiek is partici- zijn eventuele betrokkenheid. Aan de melder wordt ge-
perende observatie. Door mee te lopen en in gesprek te vraagd met niemand over de melding te praten, om het
raken, komt er veel aan het licht. Aanvullend kan men onderzoek niet te frustreren. Wanneer een melder terug-
deskresearch doen en interviews houden. Interviews kan houdend is in het verstrekken van informatie over het hoe
men houden met alle betrokkenen bij een proces, niet en waarom van de melding, is dat een signaal om terug-
alleen met de uitvoerende partijen. Risico’s die medewer- houdend te zijn met de melding.
kers aandragen, moeten worden onderscheiden van de Wanneer wordt besloten dat onderzoek niet nodig is, kan
37

4. er wel aanleiding zijn de gedragsregels weer extra onder Wanneer een ambtenaar een integriteitsschending pleegt,
de aandacht te brengen of aan te scherpen. Als wel wordt ontstaat de bevoegdheid een disciplinaire maatregel op te
besloten tot onderzoek, moet op het volgende worden gelet: leggen. Deze bevoegdheid is gelegen in het zich voor-
De onderzoeker mag op geen enkele wijze bij het inci- doen van plichtsverzuim. Dit is vastgelegd in de rechtspo-
dent betrokken zijn. sitieregeling van de ambtenaar. Het hebben van de be-
In geval van intern onderzoek is een onderzoekscom- voegdheid betekent niet dat deze bevoegdheid moet
missie een goed middel. De commissie bestaat uit een worden uitgeoefend. Dat dient in ieder specifiek geval
vaste kern van een arbeidsjurist en P&O-er en wordt beoordeeld te worden.
eventueel aangevuld met materiedeskundigen. Al tijdens het onderzoekstraject kan de vraag opkomen of
Resultaten van het onderzoek zijn vertrouwelijk. Denk de medewerker moet worden geschorst. Dit kan indien
aan een stand-alone computer, clean desk, etc. het risico bestaat dat anders het onderzoek zal worden
In geval van een extern onderzoeksbureau, let goed gefrustreerd. Dit kan ook als het een zeer ernstige integri-
op het formuleren van een heldere en haalbare op- teitsschending betreft met een grote kans op herhaling.
dracht, financiële afspraken en periodieke terugkoppe- Sterker nog, het is raadzaam dit te doen. Mocht de zaak
ling aangaande voortgang. later voor de rechter komen, en de medewerker was niet
Wanneer men vermoedt dat de melding een strafbaar geschorst dan kan dat worden uitgelegd als een teken
feit betreft, bespreek dit met de politie. Mogelijk nemen dat de organisatie de schending niet zeer ernstig achtte.
zij de zaak over en kan intern onderzoek uitblijven. De disciplinaire maatregel moet worden voorbereid door
Enkele onderzoeksprincipe zijn: iemand met enige afstand tot het onderzoek. Dit komt de
✓ De onderzoeker is zelf integer. objectiviteit ten goede. Bij het bepalen van de maatregel is
✓ Er wordt hoor-wederhoor toegepast. advies van een arbeidsjurist raadzaam. Zijn taak is te zor-
✓ Fair play: de onderzoeker doet geen valse beloften. gen voor uniformiteit in de strafoplegging, ter ondersteu-
✓ Scheiding onderzoek en verantwoording. In het ning van het gelijkheidsbeginsel. Een rechter kan toetsen
belang van de objectiviteit doet de onderzoeker of een organisatie een gedegen disciplinair beleid heeft en
geen aanbevelingen en vice versa. toepast. Ook dit is een argument voor uniformering van
✓ Waarheidsvinding is leidend, er wordt dus actief het disciplinaire proces.
gezocht naar belastend én ontlastend materiaal. Wegingsfactoren bij het bepalen van de straf zijn:
✓ Proportionaliteit: de onderzoeksmethoden staan in - Strafuitsluiting:
verhouding tot de geschonden norm. ‣ De medewerker kende de ontoelaatbaarheid van de
✓ Subsidiariteit: het minst ingrijpende middel moet gedraging niet en behoorde deze ook niet te kennen
worden gebruikt om het doel te bereiken. ‣ Ontoerekenbaarheid (bijv. door psychische stoornis)
Na afloop van het onderzoek wordt een rapportage opge- ‣ De medewerker heeft geen schuld aan de schending
steld. Deze bestaat uit twee onderdelen, de bevindingen - Verzachtende omstandigheden:
en de conclusies. Idealiter worden die gescheiden van ‣ De medewerker had toestemming van de leidingge-
elkaar gepresenteerd om interpretatie van de bevindingen vende
nadrukkelijk gescheiden te houden van de bevindingen ‣ Een goede staat van dienst
zelf. Voordat het rapport wordt verstrekt aan de op- ‣ Een langdurig dienstverband
drachtgever, krijgt de onderzochte medewerker de gele- ‣ De leeftijd van de werknemer (voor een oudere werk-
genheid de inhoud in te zien en een reactie te geven. De- nemer is ontslag ingrijpender dan voor een jongere
ze verklaring wordt bijgesloten bij het rapport. werknemer die beter terecht kan op de arbeidsmarkt)
‣ Het onvoldoende wegnemen van verleidingen door de
V De beoordeling van integri- werkgever
‣ De cultuur in de organisatie (iedereen doet het)
teitsschendingen ‣ Privé problemen
Diefstal
Een simpel maar herkenbaar voor-
beeld voor vele organisaties, dief-
stal uit het magazijn. Ook dit betreft
integriteit. Door omgang met grote
voorraden treedt vermindering van
waardebesef op. Verleiding tot
ontvreemding of ongeoorloofd
gebruik neemt dan toe.
47

5. - Verzwarende omstandigheden:
‣ Herhaling van het plichtsverzuim Deel 2 Thema’s uit de praktijk
‣ Eerder opgelegde (disciplinaire) maatregelen
‣ Persoonlijk gewin VI Zes maal morele oordeels-
‣ Eerdere waarschuwingen
‣ Het plichtsverzuim heeft zich meerdere malen en/of vorming in de praktijk
over langere periode voorgedaan
Dit hoofdstuk schetst enkele voorbeelden uit de praktijk
‣ Misbruik van specifieke functiegebonden bevoegdhe-
die hier niet worden samengevat.
den
‣ Ernstig strafbaar feit
‣ Schade toebrengen aan de geloofwaardigheid van de VII Misstanden aankaarten
organisatie
‣ Voorbeeldfunctie Het is voor een organisatie van groot belang dat misstan-
‣ De functie stelt extra eisen aan de integriteit den worden aangekaart. Gebeurt dit niet, dan ontstaat het
‣ Bestaan van een reglement dat bepaald gedrag expli- risico dat de cultuur verziekt, structureel schendingen
ciet verbiedt worden gepleegd, productiviteit terugloopt en het imago
‣ Misbruik lidmaatschap OR schade oploopt. In de ambtenarenwet is geregeld dat
melders geen nadelige gevolgen mogen ondervinden voor
Bij het bepalen van de straf is het zaak niet alleen te kijken hun rechtspositie als gevolg van hun melding. Tevens zijn
naar de misdraging van de betrokkene, maar moet ook overheidsinstanties verplicht sinds 2003 om een procedu-
eerlijk gekeken worden naar het aandeel van de organisa- re te hebben die regelt hoe zij omgaan met medewerkers
tie. Wat had de organisatie moeten doen om dit gedrag te die vermoedens hebben van misstanden. Die verplichting
voorkomen? Als de disciplinaire maatregel eenmaal is heeft twee redenen. Als eerste dat het naar buiten treden
vastgesteld, wordt de betrokkene hiervan op de hoogte met misstanden (klokkenluiden) negatieve gevolgen heeft
gesteld middels een brief. voor de overheid. Het verdient de voorkeur dit intern af te
handelen. Dit is een pragmatisch argument. Het tweede
In deze brief moet het volgende staan (Algemene wet be- argument is dat overheidsambtenaren zich verplicht die-
stuursrecht artikel 4:8): nen te voelen misstanden te melden omdat de overheid
- Het verwijt dat wordt gemaakt en op grond waarvan. misstanden wil aanpakken. Dit is een principieel argu-
- De voorgenomen straf en de reden daarvan. ment.
- Een uitnodiging voor een verantwoordingsgesprek. De gevolgen van het doen van een melding verschillen. Dit
- De mogelijkheid zich schriftelijk te verantwoorden. hangt af van de heersende cultuur binnen de organisatie.
- De mogelijkheid zich tijdens het gesprek te laten bij- Hoe groter de wederzijdse afhankelijkheid, hoe vaker de
staan door een raadsman. ongeschreven regel luidt dat men elkaar dekt, ‘men moet
elkaar kunnen vertrouwen.’ Tevens kan de reactie van de
Het verantwoordingsgesprek dient bij voorkeur met de manager verschillen, er wordt tenslotte een precaire situa-
leidinggevende en een P&O-er gevoerd te worden, zodat tie aan het licht gebracht die veel vraagt van de manager.
de een zich kan richten op de inhoud en de ander op het Niet iedereen reageert in beginsel even adequaat. De po-
proces. Mocht in het gesprek nieuwe informatie aan bod tentiële melder is dan ook mogelijk niet genegen melding
komen, dan moet mogelijk het onderzoek verder worden te doen.
vervolgd. Zo niet, dan wordt het verslag opgemaakt en Organisaties kunnen het doen van meldingen bevorderen
ondertekend door betrokkene voor akkoord of voor ge- door een cultuur te creëren waarin misstanden niet wor-
zien. Daarna volgt de finale beoordeling en de disciplinaire den geaccepteerd en medewerkers zich verantwoordelijk
maatregel. Bij het opleggen van de maatregel moeten de voelen en verantwoordelijkheid nemen. Hierbij kan men
algemene beginselen van behoorlijk bestuur worden toe- denken aan:
gepast. Zoals het: ❖ Het versterken van het moreel oordeelsvermogen. Het
moreel leeroverleg kan hier een belangrijke rol spelen.
Zorgvuldigheidsbeginsel: er is goed en zorgvuldig on- ❖ Het uitdragen door management dat met meldingen
derzoek uitgevoerd. De feiten staan voldoende vast en zorgvuldig wordt omgegaan.
de medewerker wist of behoorde te weten dat wat hij ❖ Het zich bewust zijn van hun voorbeeldfunctie.
deed niet juist was. ❖ Het treffen van voldoende maatregelen om melders te
Motiveringsbeginsel: de maatregel is met redenen om- beschermen tegen negatieve gevolgen zoals intimida-
kleed. tie, dreiging en negeren. De belangrijkste stap daarin is
Gelijkheidsbeginsel: gelijksoortige zaken zijn vergelijk- het zo lang mogelijk de privacy van de melder te waar-
baar afgedaan. borgen.
Evenredigheidsbeginsel: de maatregel staat in verhou- Na afloop van het onderzoek dient aandacht te worden
ding tot de integriteitsschending. gegeven aan het normaliseren van de verhoudingen op de
Subsidiariteitsbeginsel: als een lichtere straf even doel- werkvloer. Een onderzoek heeft impact op de melder, de
treffend is, wordt een lichtere straf gekozen. betrokkene en de collega’s. Nazorg is dan ook van belang
om de cultuur waarin het melden van misstanden normaal
In het besluit staat vermeld dat binnen zes weken be- is, te versterken.
zwaar kan worden aangetekend en bij wie.
57

6. VIII De gelegenheid maakt de dief IX Geen bananenrepubliek
Dit hoofdstuk biedt een overzicht van factoren die de mo- Dit hoofdstuk biedt een schematische beschouwing op
gelijkheid van integriteitsschendingen vergroten. het fenomeen corruptie, morele oordeelsvorming en de
corrumperende burger. Door de redenatie stap voor stap
op te bouwen en te volgen, wordt duidelijkheid en scherp-
te aangebracht in de stelling dat corruptie immoreel is.
Risicoverhogende factoren
Grote belangen
Wat is verkeerd aan (ambtelijke) corruptie?
Wanneer de belangen van burgers groot zijn, kan
grote druk worden uitgeoefend op de organisatie/ 1. De overheid is gevaarlijk. Zij is de enige organisatie die
ambtenaren om de gang van zaken te beïnvloeden. met geweld mag dreigen en geweld mag gebruiken,
dat wil zeggen, belasting mag heffen en dat ook doet.
Schaarste van het Druk kan worden uitgeoefend om het product te
product verkrijgen (vb. parkeervergunning). Doordat de overheid meer macht heeft dan anderen,
dient zij ‘braver’ te zijn dan anderen.
Monopoliepositie Als de burger afhankelijk is van deze ene instantie. 2. Het temmen van de staat gebeurt door middel van
democratie. Via het openbare debat wordt politiek een
Direct contact met Door zich te bevinden in de directe invloedssfeer leerproces en wordt wetgeving, recht.
burgers en bedrijven van burgers en bedrijven kan een ambtenaar zich
laten beïnvloeden bij zijn beslissing. 3. De overheidsmonopolies worden in dienst gesteld van
rechtvaardigheid.
Politieke druk Politieke druk, vaak gepaard met tijdsdruk kan de 4. Machtendeling dient ter controle van de staat. De
zorgvuldigheid van belangenafweging en besluit-
vorming negatief beïnvloeden.
ambtenaar heeft de taak beleid uit te voeren. Daarom
is trouw aan de wet en loyaliteit jegens de bestuurder
Solistisch handelen en/ Als controle onvoldoende is gewaarborgd. wezenlijk voor het ambt.
of (tijdelijk) ontbrekende 5. De overheid is aangewezen op vrijwillige medewerking
functiescheiding
van de burger.
Omgang met grote Door omgang met grote voorraden treedt vermin- 6. Vrijwilligheid berust op democratie en morele juistheid
voorraden dering van waardebesef op. Verleiding tot ont- van wet en beleid en betrouwbaarheid van de uitvoe-
vreemding of ongeoorloofd gebruik neemt toe.
ring daarvan door ambtenaren.
Omgang met unieke In unieke situaties is de kwaliteit van besluitvorming 7. De ambtenaar kan de betrouwbaarheid schaden door
situaties zonder pas- niet gewaarborgd terwijl tegelijkertijd het werk drie vormen van plichtsverzuim, te weten, machtsmis-
sende regels moeilijk te controleren en te beoordelen is.
bruik, fraude en ongewenst gedrag. Machtsmisbruik
Productie en consump- Wanneer productie door de ambtenaar gelijktijdig betreft de belangen van burgers, fraude verwijst naar
tie tegelijkertijd optreedt met consumptie door de burger (burger- (economische) schade toegebracht aan de eigen or-
zaken, parkeerwacht, etc.) is ruggespraak niet of
ganisatie en ongewenst gedrag betreft handelingen die
beperkt mogelijk. Men wordt kwetsbaarder voor
druk van anderen. Integriteitsschending ligt op de collega’s schaden.
loer. 8. Corruptie betreft machtsmisbruik voor persoonlijk ge-
win.
Meedoen met ‘de grote Onderhouden van relaties met mensen met status,
jongens’ aanzien, rijkdom of macht kan leiden tot afwijkend 9. Ambtelijke corruptie kent twee vormen. Afpersing: be-
gedrag. taling opdat de wet of het beleid wordt toegepast.
Omkoping: betaling opdat de wet of het beleid niet
Contact met geld en Gelegenheid creëert de situatie.
waardepapieren wordt toegepast.
10.De corrupte ambtenaar berokkent schade. Economi-
Low job esteem Breed gedragen of sterk beleefde gevoelens van sche schade en/of schade aan de burger.
structurele minachting, gebrek aan waardering en
verwaarlozing door de organisatie, management
11.Incidentele corruptie ondermijnt het vertrouwen van de
en/of de externe omgeving verhoogt de kans op burger en destabiliseert het geweldsmonopolie.
integriteitsschendingen. 12.De corrupte ambtenaar brengt democratie en de
rechtstaat ten val door met zijn handelen de machten-
deling op te heffen.
Corruptiebestrijding en het morele oordeel.
13.Het inzicht dat corruptie verkeerd is, is onweerlegbaar.
14.Waar chronische corruptie plaatsvindt, wordt het den-
ken over corruptie vermeden.
15.Het inzicht dat corruptie verkeerd is, blijkt intrinsiek
motiverend en zet er toe aan verleidingen te weerstaan.
16.Individuele corrupte ambtenaren zijn free riders, im-
muun voor het morele oordeel.
17.Besef dat corruptie verkeerd is, leidt er toe dat meer
handelingen ter discussie worden gesteld. Het wordt
de free rider moeilijker gemaakt want de zichtbaarheid
van corruptie neemt toe.
Parkeerwachters. Een beroep waar zelfs een serie over is gemaakt door
SBS6. Een beroep met weinig aanzien en veel mogelijkheden om, door het
18.De overheid kan en moet het morele oordeel van me-
ontbreken van toezicht, je om te laten kopen en de bekeuring door de vingers dewerkers ondersteunen door morele kennis manifest
te zien.
te maken.
67

7. 19.Moreel leeroverleg versterkt het morele oordeel. dat iemand iets weet. Wat heeft iemand precies gezien/
20.De kracht van het morele oordeel wordt versterkt als gehoord, op welke datum, etc. Hoe gedetailleerder, hoe
het samen gaat met andere motieven. Door het deel te beter. Dit komt de zorgvuldigheid ten goede en doorvra-
laten uitmaken van functiebeschrijvingen en er waarde- gen naar details levert vaak extra informatie op. Stel con-
ring en beloning aan te koppelen kan trots, schaamte trolevragen om de betrouwbaarheid van de verklaring te
en schuld worden gemobiliseerd. toetsen. Wees altijd eerlijk, bluf nooit.
21.Naast het ondersteunen van het morele oordeel is een
handhavingsbeleid nodig. Dit bevat drie onderdelen, Het onderzoeksgesprek met de betrokkene:
het wegnemen van verleidingen, controle op overtre- Dit gesprek vindt meestal plaats richting het eind van het
dingen en het opleggen van straf. onderzoek. De betrokkene wordt in de gelegenheid ge-
steld te reageren op de bevindingen. Indien mogelijk
Corruptiebestrijding en de corrumperende burger. wordt de betrokkene ruim van te voren uitgenodigd. In de
22.Corruptiebestrijding moet zich ook op de burger rich- uitnodiging staat het doel van het gesprek en dat hij een
ten aangezien die ook aanstichter kan zijn van corrup- raadsman mee mag nemen. Een raadsman is niet per se
tie. een jurist. Het is een vertrouwenspersoon voor de betrok-
23.Bij het bepalen van de strafmaat lijkt de rechter de kene. Hij of zij neemt niet deel aan het gesprek. De be-
burger minder aan te rekenen dat ook hij de rechtstaat trokkene wordt medegedeeld dat hij vragen niet hoeft te
in gevaar brengt. De vraag is of dat terecht is. beantwoorden maar dat dat wel kan worden aangemerkt
24.De burger wordt minder gecontroleerd op corruptie als plichtverzuim. Het gesprek start zonder vooringeno-
dan de ambtenaar, zeker vooraf. Systematische risico- menheid. De inleiding van het gesprek heeft twee doelen,
analyse ontbreekt. uitleg geven over het vermoeden van integriteitsschending
25.Het morele oordeel van de burger is incompleet. De en een wederzijdse verkenning. In de oriënterende fase
overweging dat hij de rechtstaat en het vertrouwen in van het gesprek worden personalia genoteerd en wordt
de overheid wordt ondermijnt, ontbreekt veelal. betrokkene gevraagd in grote lijnen zijn versie van het ver-
26.De samenleving ondersteunt het morele oordeel van haal te vertellen. Als de schending een proces betreft,
zijn burgers onvoldoende. De morele kennis is onvol- wordt betrokkene gevraagd het proces en relevante re-
doende manifest. gels te beschrijven. Daarna wordt betrokkene gevraagd in
detail zijn versie van het verhaal te doen. Betrokkene
X Onderzoeksgesprekken wordt daarna geconfronteerd met de bevindingen en krijgt
de gelegenheid hier op te reageren. De toon van het ge-
sprek is neutraal, niet beschuldigend. Het gesprek wordt
Randvoorwaarden voor een goed onderzoeksgesprek:
afgesloten.
Het gesprek wordt gevoerd met twee onderzoekers.
Sociale vaardigheden zoals inlevings- en inschattings-
Verslaglegging van het gesprek:
vermogen is onontbeerlijk.
Het verslag wordt bij voorkeur in de ik-vorm opgesteld.
De onderzoekers zijn goed op elkaar ingespeeld.
De ik-persoon is de betrokkene. De strekking van het ver-
haal van de betrokkene moet duidelijk blijken uit het ver-
Basisprincipes voor een goed onderzoeksgesprek zijn:
slag en wordt zo veel mogelijk in diens eigen woorden
Bij de inleiding van het gesprek wordt verteld in welke
opgeschreven. Opmerkingen of vragen van de onderzoe-
hoedanigheid met iemand wordt gesproken, wat de pro-
kers worden herkenbaar weergegeven. Tijdens het schrij-
cedure is, wat zijn rechten en plichten zijn en waarom juist
ven, wordt met betrokkene getoetst of de verslaglegging
met hem wordt gesproken. Daarna wordt de persoon in
juist is. Het verslag laat zien hoe het gesprek is verlopen.
de gelegenheid gesteld in het kort zijn verhaal te doen. In
Als iemand niet in één keer het hele verhaal vertelt, moet
het gesprek moet informatie worden verkregen, niet wor-
duidelijk zijn welke stappen daar naartoe hebben geleid.
den gegeven. Informatie geven kan de loop van het ge-
Het verslag moet het mogelijk maken het gesprek te re-
sprek beïnvloeden. Eenrichtingsverkeer is het credo. Stel
construeren.
open vragen. Uit het verslag moet blijken wat de reden is
Gerd Leers
Integriteitskwesties halen tegenwoordig volop de
pers. Het onderwerp leeft als nooit tevoren en
naar verwachting blijft dat voorlopig zo. Hoe
hoger de functie, hoe belangrijker het is elke
schijn van wangedrag te vermijden. Gerd Leers
kan daar inmiddels over meepraten. Hij trad in
2010 af als burgermeester van Maastricht nadat
de gemeenteraad debatteerde over de conclu-
sies van het rapport van onderzoeksbureau
BING naar de handelwijze van Leers in de kwes-
tie rond zijn villa. BING stelde dat Leers de voor
hem geldende gedragscode had overtreden,
maar dat van misbruik voor privédoeleinden
geen sprake was. Na een lang debat conclu-
deerden PvdA, GroenLinks, SP en VVD dat er
een onwerkbare situatie was ontstaan. Leers
zou geen gezag meer zou hebben en het imago
van Maastricht was door hem beschadigd.
Hoewel Leers graag was aangebleven als bur-
gemeester, besloot hij in de vroege ochtend van
14 januari 2010 af te treden.
7

8. XI Misdragingen buiten werktijd
Sinds 2003 moeten misdragingen buiten werktijd worden
gemeld wanneer die in verband staan tot het functioneren
van de betrokkene, van buitengewoon ernstige aard zijn
of schadelijk zijn voor de geloofwaardigheid van het be-
treffende overheidsinstantie. De misdraging moet altijd in
verband staan tot de werksfeer wil het kunnen worden
aangemerkt als plichtverzuim.
XII Pornosurfen op het werk
Omkoping is een duidelijk geval van oninteger handelen. Maar hoe zit het met de directeur die
Deze bijdrage zoemt in op pornosurfen op het werk. In een interim-manager waar veel over wordt geklaagd dat zij niet integer zou handelen, niet
deze summary wordt hier niet op ingegaan. aanspreekt op haar gedrag? Wat als de directeur zegt tegen de medewerkers die zich tot
hem wenden, dat zij er toch maar tijdelijk is? Welk signaal wordt dan afgegeven? Blijkbaar dat
oninteger handelen wel geoorloofd is, mits het niet te lang duurt. Ook het correct en moedig
omgaan met dit soort situaties hoort bij de professionele verantwoordelijkheid van de ambte-
Deel 3 Verdieping naar.
specifieke context geboden is. Dit morele improvisatie-
XIII Hadleyburg aan de Amstel? vermogen dient de ambtenaar niet alleen te ontwikkelen.
Vergelijkbaar met de klassieke professies kan men als
Het in kaart brengen van de aard en omvang van integri- beroepsgroep tot een beroepscode komen en zo de be-
teitsschendingen is een complexe opgave. Niet alles roepsmoraal onderhouden en bewaken. Tevens is collegi-
wordt opgemerkt dan wel gemeld. Resultaten uit onder- ale toetsing en consultatie aan te raden, bijvoorbeeld
zoek naar integriteitsschendingen moeten dan ook voor- middels het moreel leeroverleg.
zichtig worden behandeld.
Wat duidelijk is, is dat organisaties die veel aandacht Toetsing van juist gebruik van de beschikkingsruimte:
schenken aan integriteit door de jaren heen meer mis- De literatuur onderkent drie rechtvaardigheidsgronden
standen melden. Een paradoxale situatie. Toch kan men voor ambtelijke ongehoorzaamheid.
verwachten dat de situatie verbetert en dat de stijging toe 1. Handhaving of versterking van de democratische con-
te schrijven is aan vergroot bewustzijn dat misstanden niet trole.
getolereerd worden en dus gemeld moeten worden. De 2. Naleving van de beginselen van de rechtsstaat.
alarmbellen moeten dus afgaan bij organisaties waar de 3. Bevordering van een efficiënte bedrijfsvoering of over-
aantallen meldingen heel laag liggen. Dat kan een signaal heidsadministratie.
zijn dat er onvoldoende moreel bewustzijn is binnen de Naast deze inhoudelijke toetsing staan de zorgvuldig-
organisatie. Tevens kan de tabel uit hoofdstuk acht wor- heidseisen:
den gebruikt om te kijken of het aantal meldingen corres- 4. Is er sprake van een adequate perceptie van een drei-
pondeert met de risicogevoeligheid van bepaalde organi- gende schending van algemene normen?
satie-onderdelen. 5. Is er sprake van een zorgvuldige afweging van de con-
Huidige meetmethoden richten zich veelal op het analyse- sequenties van het optreden voor anderen?
ren van de geregistreerde meldingen. Aanvullend onder- 6. Is de beslissing weloverwogen en in vrijheid tot stand
zoek kan worden gedaan in de vorm van geanonimiseer- gekomen?
de enquêtes en interviews met externe relaties van de 7. Is er gehandeld op basis van een consistente en
overheidsdiensten. Tevens kunnen de ambtenaren en be- toetsbare code?
stuurders worden gevraagd naar hun ervaringen met po- 8. Heeft de ambtenaar zijn rolverplichtingen serieus ge-
gingen tot het verleiden tot integriteitsschending. Beide nomen?
voorstellen zijn ongebruikelijk, maar wie werkelijk wat wil
weten, behoort niet bang te zijn vragen te stellen. Wanneer de ambtenaar zijn professionele verantwoorde-
lijkheid neemt, is hij in staat:
verleidingen te weerstaan en zijn rug recht te houden.
XIV Integriteit als professionele situaties waarin het op wilskracht aan moet komen, te
verantwoordelijkheid anticiperen en te voorkomen.
zorgvuldige afwegingen te maken en ten aanzien van
De ambtenaar dient integriteit op te vatten als een aspect belangen en verwachtingen die met zijn handelen zijn
van zijn professionele verantwoordelijkheid. Tegenwoordig gemoeid.
wordt van de ambtenaar niet langer verwacht dat hij klak- een bijdrage te leveren aan integriteit en een cultuur
keloos regels uitvoert, maar dat hij zich opstelt als een van verantwoordelijkheid.
professional. Hij beschikt over eigen discretionaire be-
schikkingsruimte, vergelijkbaar met klassieke professies
als de geneeskunde en de advocatuur. Deze ruimte is
XV Over het morele oordeel
nodig om de kloof tussen algemene regels en specifieke
situaties te kunnen overbruggen. De ambtenaar dient in- Wanneer een ambtenaar een moreel oordeel moet vor-
teger met deze ruimte om te gaan. Hiervoor is moreel im- men, passend bij de context, welke recht doet aan alle
provisatievermogen nodig om te bepalen wat in de betrokkenen, dan kan hij het zeven stappen plan gebruiken.
8

9. Het zeven stappen plan bevat alle onderdelen die nood- ginsel-ethische argumenten stellen de rechten van
zakelijk zijn bij de vorming van een moreel oordeel. Het is mensen centraal. Vuistregel is dat beginsel-ethische
de toetsing van een handeling aan gerechtigheid op een argumenten zwaarder wegen dan gevolgen-ethische
eenvormige en objectiverende manier. De stappen zijn: argumenten. Dit principe helpt bij het maken van be-
slissingen. Een laatste overweging is wat kan worden
1. Voor welke keuze sta ik? Het doel is helder te krijgen gedaan om eventuele schade die met een keuze sa-
welke keuze gemaakt moet worden. Welke hande- mengaat, te verminderen.
lingsalternatieven staan tegenover elkaar. Welke voor- 7. Is mijn gevoel in overeenstemming met mijn oordeel?
lopige keuze denk ik dat juist is en wat zijn de belang- Als dat niet het geval is, kan dan een teken zijn dat niet
rijkste bezwaren tegen die keuze? alle informatie die nodig is, aan bod is gekomen. Men
2. Wie zijn de betrokkenen? Met welke rechten, plichten, gaat terug naar stap 1.
belangen en wensen moet rekening worden gehou-
den. Een moreel juiste beslissing is immers een wel-
overwogen beslissing. XVI Op elkaar aangewezen. De
3. Wie maakt de keuze? Hier is maar een antwoord mo-
gelijk: ik. Deze stap moet het bewustzijn vergroten dat
politiek-ambtelijke relatie als
iemand persoonlijk aansprakelijk en aanspreekbaar is spanningsveld
voor de beslissing. Wanneer men niet ‘ik’ wil of kan
zeggen, moet de persoon ook geen beslissing nemen.
4. Welke informatie heb ik nog nodig? Bij deze stap De top-ambtenaar bevindt zich continu in een spannings-
wordt ingeleefd in andermans positie en vraagt men veld tussen de politieke en bestuurlijke rationaliteit van de
zich af of er meer informatie nodig is om ook andere bestuurder en de eigen, ambtelijke rationaliteit. Dit span-
handelingsalternatieven voldoende te kunnen door- ningsveld is een integriteitsrisico. Een eenvoudige manier
om dit risico te verminderen, is aandacht te besteden aan
denken.
5. Welke argumenten kunnen worden aangevoerd? Alle de relatie tussen ambtenaar en bestuurder, tussen be-
argumenten voor en tegen worden aangevoerd. Geen stuurders onderling en tussen het bestuur en de ambtelij-
enkel argument wordt op deze manier zonder explicie- ke top.
te onderbouwing terzijde geschoven. Zo wordt het Hiaten in de bestuurlijke en ambtelijke professionaliteit is
mogelijk op een open manier over het morele onder- een tweede mogelijk negatieve invloed op de integriteit.
Onervaren bestuurders kunnen niet te verantwoorden be-
zoek van gedachten te wisselen.
6. Tot welk moreel oordeel kom ik? Voor deze stap is het slissingen nemen, en ambtenaren kunnen te loyaal zijn en
nuttig de argumenten te rubriceren in twee catego- te weinig tegenwicht bieden. Inwerkprogramma’s voor
rieën. Gevolgen-ethische argumenten gaan uit van het onervaren bestuurders kunnen dit risico verminderen
principe dat die beslissing het beste is die het grootste evenals management development training voor topamb-
welzijn oplevert voor het grootste aantal mensen. Be- tenaren.
Eva van Wijngaarden
Allround Management Consultant. Gespecialiseerd in en gepassioneerd over cultuur.
Het handboek integriteit bestaat uit vijf delen. De eerste twee delen zijn geschreven door medewerkers van Bureau Integriteit van
gemeente Amsterdam en biedt inzicht in ruim tien jaar ervaring met het onderwerp. Het derde deel biedt een inhoudelijke onder-
grond geschreven door enkele academici. Aangevuld met de interviews in deel vier, biedt het boek een integrale kijk op integriteit
in de ambtelijke organisatie. Het boek is helder geschreven en bescheiden in zijn pretenties. Dat maakt het een prettig, toegan-
kelijk en inspirerend handboek. Enkele opmerkingen:
• Het handboek is enigszins technisch van aard. Meer inzicht is wenselijk in de culturele en psychologische aspecten die rele-
vant zijn aangaande integer handelen.
• Het is merkbaar dat het handboek zijn oorsprong vindt in de ambtelijke organisatie en daarmee sterker inzet op procedures en
technieken dan op de cultuurkant. Het risico ontstaat zo dat het accent komt te liggen op verantwoording afleggen in plaats
van verantwoordelijkheid nemen.
• De claim dat het instellen van het leeroverleg en de vastlegging in een moreel manifest cultuurveranderingstrajecten groten-
deels overbodig maakt, onderschrijf ik niet. Het instellen van een leeroverleg is een cultuurinterventie op zich, maar onvoldoen-
de om verdere interventies overbodig te achten.
• Een lang dienstverband wordt genoemd als strafverminderende omstandigheid. In mijn optiek verdient dit een morele analyse.
Waarom zou een vergrijp minder zwaar bestraft worden na twintig jaar dienstverband vergeleken met iemand die pas een jaar
in dienst is. Wat is hierbij de ratio?
0 0 3 1 6 5 3 5 3 1 2 8 4 | w w w . c l t r . n l | i n f o @ c l t r . n l
CC L L T T R R || CC u u l l t t u u r r e e i i nn C C o o n n t t r r o o 97 l
l

10. QUOTES VAN ERVARINGSDESKUNDIGEN
Deel vier van het boek betreft een viertal interviews met ervaringsdeskundigen. Enkele prikkelende uitspraken worden hier aangehaald.
De politicus is het grootste integriteits- ‘Uniek is de manier waarop de gemeente
risico voor de ambtenaar geworden. de problemen aanpakte. De gemeente
stelde iedereen in staat zich te laten inter-
Wat als een bestuurder iets vraagt wat viewen door de onderzoekers. Iedereen
niet kan of wat niet mag? ‘Tegensputte- die iets kwijt wilde, kon de gelegenheid
ren en waarschuwen. Zo nodig moeten aangrijpen verhalen om geruchten toe te
lichten of te ontkrachten.’
ze krachten om zich heen verzamelen
om voldoende tegenwicht te bieden.’
‘Mensen kregen door het onderzoek het
‘Ambtenaren moeten zich goed afvra- gevoel: dit durven wij, dit doen wij. Wij
maken onszelf kwetsbaar, en dat maakt
gen wat hun eigen professionele ver-
ons sterker.’
antwoordelijkheid is.’
‘Een politicus kan nog zo hard roepen dat hij een gewoon mens is, maar ‘De beginselen van behoorlijk bestuur staan weer op mijn netvlies gegrift.’
door de functie die hij bekleedt is hij het niet.’
‘Integer handelen is niet het voldoen aan regels, want het grootste recht kan
‘Schandalen zullen er altijd zijn.’ het grootste onrecht in zich bergen. Nee, integer handelen, betekent dat je
persoonlijk verantwoordelijkheid neemt en daarover verantwoording aflegt.
Iedereen heeft the ability to response. Als je dat samenvoegt, krijg je het
‘Geruchten, we laten ze altijd uitzoeken. Alleen door ze goed uit te zoeken,
woord responsability, verantwoordelijkheid. Dat probeer ik tot mijzelf te laten
help je ze de wereld uit.’ doordringen.’
‘Openheid en transparantie hebben de discussie positief beïnvloed. Na-
deel daarvan is wel dat het werk bureaucratischer is geworden. Het afleg-
gen van verantwoording lijkt belangrijker te zijn geworden dan het nemen
van verantwoordelijkheid.’
‘Liegen en bedriegen zijn niet de meest interessante onderwerpen als we
het over integriteit hebben. Het gaat om onze eigen moraliteit en die moe-
ten we kunnen uitleggen.’
Voormalig burgermeester van Amsterdam Job Cohen Voormalig gemeentesecretaris Jos Bakker in Hoorn over de bouwfraude
‘Wij hadden als management en over- ‘Niemand wordt met integriteit geboren, het zit niet in je genen. Bovendien is
heid echt gefaald. Wij hadden jarenlang bij inbreuken op integer handelen altijd sprake van een glijdende schaal,
geen zorg voor een goede administra- gesjoemel begint nooit groot. In Amsterdam heerste lange tijd een cultuur
tieve controle op werkprocessen, we waarin mensen door coöptatie groeiden binnen hun eigen dienst. Daardoor
maakten geen werkafspraken. Op het raakten zij gaandeweg besmet met bepaalde omgangsvormen en gebruiken
hele proces werd helemaal niet ge- waaraan ze, eenmaal aan de top gezeten, niets meer konden doen. Ze
stuurd. Ja, dat is vragen om proble- waren onderdeel van het systeem geworden.’
men.’
‘Door de omvang kan een organisatie nooit helemaal schoon zijn. Het is echt
Toen fraudeurs eenmaal waren ontmas- naïef om ervan uit te gaan dat iedereen deugt, daarvoor spelen er te veel
kerd, besteedde ze veel aandacht aan belangen. Als er zoveel belangen op het spel staan, moet je dus altijd vor-
nazorg voor de overige medewerkers men van controle inbouwen. Anders gaat het onherroepelijk mis.’
van haar dienst die, onterecht, onder
verdenking hadden gestaan. ‘Ik heb ze allemaal gesproken, want de schrik ‘Amsterdam heeft met Bureau Integriteit goud in handen, het angstaanja-
zat er goed in. Dat is je taak als leidinggevende, je moet voor je mensen gend effect ervan is enorm groot. Het is van onschatbare waarde dossiers
staan.’ aan te leggen en te investeren in kennis. Daardoor krijg je gemeentebreed
inzicht in wat er speelt, en kun je ook een veel consistenter sanctiebeleid
‘Zorg is een deel van je eigen integriteit als manager. Als de politie vraagt opzetten.’
om namen van bepaalde medewerkers, dan geef ik die niet zomaar. Ik wil
eerst weten waar het over gaat.’ ‘Als mensen slecht gedrag niet bestraft zien, gaat daarvan een verkeerd
signaal uit.’
‘Wij laten medewerkers de ambtseed in uniform afleggen. Daarmee willen
we benadrukken dat mensen zo’n uniform niet voor niets aan hebben, ‘Managers kunnen een negatieve spiraal in de berichtgeving voorkomen
maar dat het ergens voor staat.’ door volstrekt transparant te zijn over wat ze doen en hoe ze dat doen.
Neem zelf het publicitaire initiatief en geef openheid over wat er binnen jouw
‘We bespreken puntsgewijs de gedragscode en de huisregels die bij organisatie speelt, laat je niet verrassen door aanvallen van buitenaf. Ont-
Stadstoezicht gelden. Dat doe ik in de taal die mijn medewerkers ver- kennen, zaken afdekken en bagatelliseren werkt altijd averechts.’
staan.’
‘Gemeenteraadsleden hebben geen hart voor hun ambtenaren, ze zien hen
uitsluitend als instrumenten.’
Ans Rietstra, directeur stadstoezicht en Hanneke Groensmit, stadsdeelsecretaris Journalist Jos Verlaan (geen foto beschikbaar)
stadsdeel Centrum (geen foto beschikbaar) 107