12. ΥΓΡΟΝ ΠΥΡ
.Το βασικό όπλο, στο οποίο σύμφωνα με τις πηγές οφειλόταν η υπεροχή του βυζαντινού
πολεμικού ναυτικού, ήταν αναμφίβολα το υγρό πυρ, «πυρ θαλάσσιον», «Μηδικόν πυρ» ή
«σκευαστόν πυρ», όπως αλλιώς ονομαζόταν, που αποτελούσε την πιο τελειοποιημένη
έκδοση των μέχρι τότε γνωστών εμπρηστικών υλών για πολεμικούς σκοπούς. Από την
Αρχαιότητα ήδη είχαν χρησιμοποιηθεί υγρές εύφλεκτες ύλες που εκτοξεύονταν κατά του
εχθρού με τη μορφή είτε φλεγόμενων βελών είτε εύφλεκτων υλών μέσα σε δοχεία. Το
στοιχείο που έκανε το υγρό πυρ να ξεχωρίζει ήταν το γεγονός ότι δεν έσβηνε όταν ερχόταν
σε επαφή με το νερό. Σύμφωνα με τον ιστορικό Θεοφάνη, ο Ελληνοσύρος αρχιτέκτονας
Καλλίνικος εφηύρε το υγρό πυρ και εξόπλισε μ’ αυτό τα πλοία που υπερασπίστηκαν με
επιτυχία την Κωνσταντινούπολη εναντίον των Αράβων το 717-718. Ωστόσο, η συμβολή
του Καλλίνικου θα ήταν ίσως η βελτιστοποίηση του τρόπου με τον οποίο το υγρό πυρ
εκτοξευόταν. Η σύνθεση του υγρού πυρός συνιστά μυστήριο μέχρι και σήμερα, αφού τα
συστατικά και ο τρόπος παρασκευής του ήταν κρατικό μυστικό.
13. Ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος επέσειε αφορισμούς και απειλές εναντίον όσων θα πρόδιδαν τη
μυστική φόρμουλα, την οποία θεωρητικά ο Θεός μέσω ενός αγγέλου είχε αποκαλύψει στον Μεγάλο
Κωνσταντίνο. Στην ιστορία αυτή, όμως, ενυπάρχει ιστορικός πυρήνας: τα συστατικά για την παρασκευή
του υγρού πυρός ήταν ήδη γνωστά από την Αρχαιότητα. Το υγρό πυρ κατά πάσαν πιθανότητα ήταν ένα
μείγμα από νάφθα, δηλαδή ένα εύφλεκτο ορυκτό έλαιο, όπως το αργό πετρέλαιο, και από θειάφι·
ασβέστης, ρητίνη και άλλα καύσιμα υλικά ενίσχυαν τη δυνατότητα ανάφλεξης. Φυσικές πηγές νάφθας
βρίσκονταν στην περιοχή μεταξύ Κασπίας και Μαύρης θάλασσας, αλλά βεβαίως και στην Αραβία. Οι
Άραβες, παράλληλα με τους Βυζαντινούς, είχαν επίσης ανακαλύψει και με επιτυχία χρησιμοποιήσει,
τόσο στην ξηρά όσο και στη θάλασσα, εμπρηστικά μείγματα, των οποίων τα κυριότερα συστατικά ήταν
η νάφθα και η υγρή πίσσα, που δεν έσβηναν με νερό, παρά μόνο με άμμο. Η συνεχής επαφή μεταξύ των
δύο λαών ιδιαίτερα κατά την πρώτη χιλιετία, οι ανταγωνισμοί μεταξύ τους και η κατασκοπεία, οι
συνεχείς μάχες, ο μεγάλος αριθμός αιχμαλώτων και η κατάσχεση πολεμικού υλικού καθιστούν ελάχιστα
πιθανή την ύπαρξη «μυστικών» όπλων, όπως το υγρό πυρ. Πηγές, τόσο αραβικές όσο και βυζαντινές,
αναφέρονται σε παρόμοιους τρόπους χρήσης του υγρού πυρός για πολεμικούς σκοπούς. Το υγρό πυρ
φυλασσόταν μέσα σε μακρόστενα σκεύη, πήλινα ή μεταλλικά, τα οποία ονομάζονταν «σίφωνες». Τα
σκεύη αυτά είτε τα περιέχυναν με το ίδιο το μίγμα, που πυροδοτούσαν αμέσως πριν από την ρίψη, ή τα
τύλιγαν με υφάσματα ποτισμένα στο μίγμα, στα οποία επίσης έβαζαν φωτιά. Σε ορισμένες περιπτώσεις
οι «σίφωνες» διέθεταν δαδιά, που θα λειτουργούσαν όπως τα σημερινά φιτίλια.
14. Η ρίψη των «σιφώνων» γινόταν από ειδικές εκτοξευτικές μηχανές που βρίσκονταν στις πλώρες των πλοίων:
οι μηχανές αυτές ήταν μάλλον βαλλίστρες, δηλαδή μεγάλων διαστάσεων ξυλοκατασκευές που είχαν μηχανισμό
όμοιο με αυτόν του τόξου και έριχναν πέτρες ή βέλη. Οι βαλλίστρες μπορούσαν να είχαν διάφορα μεγέθη,
ανάλογα με τον τύπο ή το μέγεθος του πλοίου που τις χρησιμοποιούσε, και, σε μια περίπτωση τουλάχιστον,
έφεραν μεταλλικές επενδύσεις τέτοιες, ώστε να δίνουν την εντύπωση ότι ήταν κεφαλές αγρίων ζώων που
έβγαζαν από το στόμα τους φωτιά και καπνό. Υπήρχαν, επίσης, και «χειροσίφωνες» οι οποίοι ενδεχομένως
ήταν μικρά πήλινα ή μεταλλικά αγγεία γεμάτα με υγρό πυρ, που θα ρίχνονταν εναντίον των εχθρών όπως οι
σημερινές χειροβομβίδες. Η κύρια επιτυχία του υγρού πυρός κατά τις ναυμαχίες ήταν ότι επέφερε τη σύγχυση
και τον πανικό στον εκάστοτε εχθρικό στόλο, που τρεπόταν σε φυγή εξαιτίας της πυρκαγιάς και της κακής
επίδρασής της στο ηθικό των πληρωμάτων των ξύλινων πλοίων. Το όπλο αυτό ήταν σε χρήση από τους
Βυζαντινούς κατά κύριο λόγο μέχρι το 13ο αιώνα. Τελευταίος μνημονεύει τη χρήση υγρού πυρός ο ιστορικός
της Άλωσης Φραντζής: με υγρό πυρ απωθήθηκαν οι Οθωμανοί που άρχισαν να σκάβουν σήραγγες κάτω από
τα τείχη της πόλης, ενώ υγρό πυρ χρησιμοποίησε ο Φραγκίσκος Φλαντανέλα, κυβερνήτης πλοίου ναυλωμένου
από τον Κωνσταντίνο ΙΑ’ Παλαιολόγο, εναντίον μοίρας του Οθωμανικού στόλου στις 20 Απριλίου 1453, που
χάθηκε στον Βόσπορο.
15.
16. ΕΠΙΘΕΤΙΚΑ ΟΠΛΑ
Τα επιθετικά όπλα είναι:
1. τα δóρατα, τα οποία λέγονταν κοντάρια, ή μέναυλα και είχαν μήκος 3,50-4,70μ.,
2. τα δορυδρέπανα, τα οποία ήταν δóρατα μακριά και έφεραν κοντά στην αιχμή τους κοφτερó δρεπάνι, σαν άγκιστρο, για την κατάρριψη των
επιβοηθητικών αμυντικών μέσων των επάλξεων,
3. τα ακóντια, τα οποία λέγονταν και ρικτάρια, ή ριπτάρια ή βυρίττες, ή λαγκίδια και τα οποία είχαν μήκος 2,5μ. (με αυτά εφοδιάζονταν οι
πελταστές και στο ιππικó οι ψιλοί ακοντιστές),
4. οι σπάθες ή τα σπαθιά, αναρτώμενα απó τον ώμο και απó τη ζώνη (παραμήρια ή μάχαιρες) και τα οποία έφεραν οι σκουτάριοι. Οι
κατάφρακτοι ιππείς έφεραν ξίφη δίστομα, μεγάλα ή μικρά, αναρτώμενα απó τον ώμο και παραμήρια διαζωσμένα,
5. τα μαρτζοβάβουλα ή τα πελεκίδια, με τα οποία οπλίζονταν οι πελταστές και óλοι οι ιππείς. Ονομάζονταν και τζικούρια ή τρικούρια ή
σαλίβες,
6. οι κορύννες ή κορύνια. Καλούνταν και δίστρια ή βαρδούκια ή ματζούκια, ή ρóπαλα ή γλάβες ή σιδηροράβδια, ή πελατίκια,
7. τα τóξα, τα οποία καλούνταν και τοξάρια, ενώ τα βέλη τους σαγίτες και οι τοξóτες και σαγιτάτορες και αρκάτοι. Οι θήκες των βελών
ονομάζονταν κούκουρα (φαρέτρες) και αναρτιóνταν απó τον ώμο,
8. τα σωληνάρια μικρά τóξα,
9. οι τζάγρες ή τζαγγρές μεγάλα και πολύ ισχυρά τóξα, τα οποία έβαλλαν μικρά αλλά βαριά βέλη (εισήχτηκαν στο Βυζάντιο απó τους
σταυροφóρους της Α ́ σταυροφορίας τον 11. αι.),
10. οι άγγωνες, μικρά δóρατα που χρησιμοποιούνταν και ως ακóντια. Είχαν σχήμα τριφυλλιού με δύο άγκιστρα και χρησίμευαν να
καταξεσκίζουν τις σάρκες του εχθρού, αλλά και να βοηθούσαν στην κλίση της εχθρικής ασπίδας, ώστε να αποκαλύπτεται το στήθος και η
κεφαλή του αντιπάλου.
11. οι σφενδóνες, οι οποίες καλούνταν και σφενδοβóλα (εισήχτηκαν óπως και οι τζάγγρες απó τη Δ. Ευρώπη). Επίσης τα χειροσίφωνα και οι
σιφώνες για την εκσφενδóνιση «εσκευασμένου πυρóς», δηλ. του υγρού πυρóς.
17. ΑΜΥΝΤΙΚΑ ΟΠΛΑ
Τα αμυντικά όπλα είναι:
1. οι ασπίδες, οι οποίες καλούνταν «σκουτάρια» και οι στρατιώτες σκουτάριοι. Ο Λέοντας ΣΤ ́ ονομάζει τις ασπίδες
των οπλιτών «θυρεούς» και εκείνες των ψιλών «ασπιδίκια»,
2. οι περικεφαλαίες γνωστές ως κασίδες και κασίδια, ανάλογα με το μέγεθóς τους και ως κóρυθες (Λέοντας ΣΤ ́),
και οι οποίες έφεραν στην αρχή αιχμή και αργóτερα (6ο αι.) λοφίο,
3. οι θώρακες οι οποίοι ήταν, ή αλυσιδωτοί ή κεράτινοι ή απó δέρμα βουβάλου (γνωστοί ως ζάβες, ή σάλβες, ή
λωρίκια ή κλιβάνια), ή απó κένδουκλο, δηλ. πίλημα κν. κετσέ (γνωστοί ως νευρικά, ή καββάδια ή κένδουκλα),
4. τα χειρομάνικα, τα οποία λέγονταν και χειρóψελλα ή μανικέλλια,
5. οι κνημίδες, οι οποίες καλούνταν και ποδóψελλα ή χαλκóτουβλα,
6. τα προμετώπια ή προμετωπίδια, τα οποία χρησίμευαν για την προστασία των μετώπων των ίππων των
κατάφρακτων ιππέων,
7. τα περιστέρνια ή περιστήθια ή στηθάρια, για την προστασία των τραχήλων των ίππων και 8) τα κατανώτια, για
την προστασία των οπισθίων των ίππων.
18. ΒΑΡΙΑ ΟΠΛΑ
Τα βαριά όπλα είναι:
1. Οι κριοί
2. Οι πετροβόλοι (πετροβόλα μαγγανικά και βαλίστρες ή αλλακάτια ή τετραρείς)
3. Οι τοξοβαλίστρες ή καταπέλτες.
4. Οι χελώνες (χωστρίδες ή λαίσαι ή σπαλίωνες, έμβολοι, γεροχελώνες, ορεικτρίδες,
αμπελοχελώνες)
5. Οι ελεπόλεις ή μόσσινοι
6. Οι κλίμακες
7. Οι αυλοί
8. Τα τρύπανα
