1. Widok Czchowa od strony południowej na początku XIX w.,
rys. A. Garczyński, fot. P. Kasprzycka
ARCHIWUM NARODOWE w KRAKOWIE
Malowniczo położony Czchów, jedno z najstarszych
miast Małopolski, może poszczycić się bogatą historią
i wspaniałymi zabytkami, które świadczą o jego dawnej
pozycji i bogactwie.
Znany z pierwszych dokumentów pod nazwą Schov, Alba
Ecclesia czy Wyskirche rozwijał się od przełomu XII
i XIII wieku głównie dzięki prowadzącemu tędy han-
dlowemu szlakowi na Węgry. Biegnący Doliną Dunajca
trakt odgrywał także ważna rolę militarną, co z pewno-
ścią przyczyniło się do wybudowania tutaj zamku, który
początkowo pełnił przede wszystkim funkcję strażnicy
i komory celnej.
Wiemy, że jeszcze w 1288 roku Czchów wchodził w zasób
dóbr należących do benedyktynów z Tyńca, a w pierwszej
połowie XIV wieku przeszedł w ręce królewskie, co zapew-
niło miastu dalszy dynamiczny rozwój. Zabudowa miasta
była niemal całkowicie drewniana, na rynku wznosił się
ratusz z kramami, waga i postrzygalnia.
W XVI wieku Czchów zasłynął dzięki Franciszkowi Lisma-
ninowi, franciszkaninowi i spowiednikowi królowej Bony,
który zagarnął bogate probostwo czchowskie i został
zwolennikiem reformacji. Czchów podupadł w czasie
najazdu szwedzkiego i rozbiorów, a także wskutek nęka-
jących go pożarów, powodzi i zaraz, które dziesiątkowa-
ły ludność. Prawa miejskie ostatecznie utracił w okresie
międzywojennym. Niedługo potem, w wyniku budowy
zapory na Dunajcu (1938–1949) powstało Jezioro Czchow-
skie, czyniąc z Czchowa przede wszystkim miejscowość
wypoczynkową. 1 stycznia 2000 roku Czchów ponownie
stał się miastem.
Procesja z okazji Bożego Ciała
na czchowskim rynku w latach 20. XX w.
POLONA, domena publiczna
Rysunek planu Czchowa z 1915 r. wykonany
przez arch. Józefa Gałęzowskiego w ramach
programu „Odbudowy mniejszych i najmniejszych
miasteczek”, skan Pracownia Fotograficzna
Muzeum Narodowego w Krakowie
MUZEUM NARODOWE W KRAKOWIE,
MNK III-r.a.-4674/63

2. Przy jednej z narożnych uliczek biegnących od czchowskiego rynku wznosi
się kościół parafialny pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny. Powstał on
w miejscu kamiennej romańskiej świątyni. Jej nieliczne elementy w postaci
fragmentów gzymsu i kamiennych ciosów wmurowano we wschodnią ścia-
nę oraz gotyckie szkarpy prezbiterium. Romańską rzeźbę lwa wmurowano
natomiast w cokół figury św. Floriana na czchowskim rynku, a płaskorzeźba
z wyobrażeniem gryfa od 1913 roku znajduje się w zbiorach Muzeum Narodo-
wego w Krakowie. Obecną kamienną, jednonawową świątynię zbudowano
ok. połowy XIV wieku, a powiększono ok. 1430 roku, w XVII i XVIII wieku dobu-
dowano boczne kaplice. Znany dziś wygląd świątyni ukształtował się w wieku
XIX – to wówczas rozebrano cebulastą kopułę wieży, samą wieżę obniżono do
poziomu wysokości ścian korpusu, a od frontu wzniesiono neogotycką fasadę,
ponadto rozebrano zniszczoną południową kaplicę, a na dachu ułożono czer-
woną dachówkę (obecnie pokryty jest miedzianą blachą).
Każdy wiek i każdy styl pozostawiły także swoje trwałe ślady w wystroju
kościoła. Elementami gotyckiej kamieniarki są trzy portale, ścienne taberna-
kulum i chrzcielnica, a na ścianach sklepionego krzyżowo-żebrowo prezbite-
rium zachowały się niezwykle cenne XIV-wieczne malowane sceny z życia Marii
i Chrystusa. W przestrzeni kościoła zobaczymy także renesansowe nagrobki
Kaspra Wielogłowskiego i jego żony Magdaleny, których autorstwo przypisu-
je się Hieronimowi Canavesiemu. W bocznej kaplicy pw. św. Józefa obejrzymy
obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem datowany na XVII wiek, a w nawie neogo-
tyckie ołtarze boczne z początku XX stulecia. W bliskim sąsiedztwie kościoła
posadowiona jest drewniana dzwonnica z 1933 roku. Jest to już druga budowla
w tym miejscu. Jej powstanie i usytuowanie wiążą się z XIX-wieczną przebudo-
wą kościoła i obniżeniem wieży, po czym konieczne było znalezienie nowego
miejsca dla kościelnych dzwonów.
Widokówka z Czcho-
wa, na pierwszym
planie gotycki
kościół i drewniana
dzwonnica, w głębi
zachowana baszta
z czchowskiego
zamku, l. 20. XX w.
ZE ZBIORÓW MOKSIR
W CZCHOWIE
Widok na ołtarze
boczne i prezbiterium
kościoła w Czchowie
w latach 20. XX w.
POLONA,
domena publiczna
Gotycka chrzcielnica w kościele w Czchowie,
początek XX w., skan Pracownia Fotograficzna
Muzeum Narodowego w Krakowie
MUZEUM NARODOWE W KRAKOWIE, MNK XX-k-1049

3. Wyjątkowym i najcenniejszym elementem wyposażenia czchowskiej
świątyni są gotyckie malowidła w prezbiterium. Odkryto je podczas
prac restauracyjnych wnętrza kościoła rozpoczętych przez ks. ­Józefa
Stopę jeszcze pod koniec XIX wieku. Ówczesne plany proboszcza
zakładały powiększenie kościoła oraz rekonstrukcję wieży i budowę
południowej kaplicy bocznej, jednak w trakcie odbijania tynku w pre-
zbiterium natrafiono na gotyckie malowidła. Przebudowa, najpierw
wg projektu Adolfa Zajączkowskiego, później wg planów architekta
Zygmunta Hendla, została wstrzymana. Niestety wskutek prowadzo-
nych wówczas prac wewnętrznych wraz z tynkiem bezpowrotnie
usunięto malowidła z nawy. Ocalałe w prezbiterium dzieła poddano
konserwacji dopiero w 1913 roku. Kolejne konserwacje odbyły się na
przełomie lat 50. i 60. XX wieku, a ostania w 2008 roku.
Bogactwo treści czchowskich malowideł koncentruje się wokół kilku
wątków. Na dwóch ścianach prezbiterium znajdują się sceny zwią-
zane z życiem Matki Boskiej – m.in. Narodzenie, Zwiastowanie czy
Koronacja NMP przez Chrystusa w obecności Aniołów. Zobaczymy tam
również rząd Apostołów, sceny Męki Pańskiej i przedstawienia wyda-
rzeń podczas Zmartwychwstania.
Kolejne partie malowideł powstawały bezpośrednio po wzniesie-
niu kościoła (około połowy XIV wieku), w drugiej połowie XIV wieku
i pierwszej ćwierci wieku XV.
Plansze powstały w ramach
XXI Małopolskich Dni
Dziedzictwa Kulturowego.
Z dreszczykiem
Opracowanie tekstów i dobór ilustracji:
Paulina Kasprzycka
Opracowanie graficzne: Maciej Grochot
Korekta: Ewelina Korostyńska
dnidziedzictwa.plOrganizator:
Gmina Czchów
Parafia pw. Narodzenia NMP
w Czchowie
Gospodarze: Współorganizator: Partnerzy:
Niezrealizowany projekt
przebudowy kościoła
w Czchowie. Przekrój
poprzeczny kościoła oraz
kaplicy krytej kopułą,
1896 r., rys. Z. Hendel,
skan Pracownia Fotogra-
ficzna Muzeum Narodo-
wego w Krakowie
MUZEUM NARODOWE
w KRAKOWIE,
MNK III-Pl-425
Gotyckie malowidła w prezbiterium kościoła w Czchowie,
fot. K. Schubert, MIK 2019 ©